Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 8 stycznia 1997 r.
II UKN 42/96
Art. 28 ustawy z dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych
(jednolity tekst: Dz. U. Nr 1993 r., nr 108, poz. 186 ze zm.) stanowi podstawę do
stosowania potrącenia należności zobowiązanego z tytułu składek na ubezpie-
czenie społeczne z jego wierzetelnościami wobec Skarbu Państwa.
Przewodniczący: SSN Stefania Szymańska, Sędziowie SN: Jerzy Kuźniar
(sprawozdawca), Maria Mańkowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 8 stycznia 1997 r. sprawy z wniosku
Kazimierza K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w O. o
dokonywanie potrąceń składek na ubezpieczenie, na skutek kasacji wnioskodawcy od
wyroku Sądu Apelacyjnego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie z
dnia 2 września 1996 r. [...]
z m i e n i ł zaskarżony wyrok i oddalił rewizję Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziału w O. od wyroku Sadu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Olsztynie z dnia 10 czerwca 1996 r. [...]
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 10 czerwca 1996 r. [...] Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Olsztynie, po rozpoznaniu odwołania Kazimierza K. od decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w O. w sprawie o zobowiązanie organu
rentowego do dokonywania potrąceń składek na ubezpieczenie społeczne z wie-
rzytelności wnioskodawcy, zmienił zaskarżoną decyzję "ustalając, że po stronie wnios-
kodawcy istnieje podstawa prawna wynikająca z art. 28 ustawy o zobowiązaniach
podatkowych z dnia 19 grudnia 1980 r. (tekst jednolity: Dz. U. z 1993 r., Nr 108, poz.
486 ze zm.) do dokonywania potrąceń należności Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z
tytułu składek na ubezpieczenie społeczne pracowników z wierzytelności wyżej
wymienionego wobec państwowych jednostek budżetowych". Jednocześnie Sąd
zasądził od organu rentowego na rzecz wnioskodawcy kwotę 1148,48 zł z tytułu
nienależnie pobranych odsetek za zwłokę oraz kwotę 1363,06 zł z tytułu kosztów
egzekucyjnych wraz z odsetkami od pobranych kwot w poszczególnych miesiącach, a
także kwotę 60,80 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.
Wyrok ten zapadł po ustaleniu następującego stanu faktycznego.
Wnioskodawca, właściciel firmy "P.-U." w B., prowadząc działalność gospo-
darczą, dostarczał towary do państwowych jednostek budżetowych, w tym do ZOZ w I.,
D. i P. W sierpniu 1994 r. zwrócił się po raz pierwszy do ZUS Oddziału w O. o doko-
nanie potrącenia zobowiązania podatkowego (składek ubezpieczeniowych) z na-
leżności wobec państwowych jednostek budżetowych. Powyższe dotyczyło składek na
ubezpieczenie społeczne pracowników za miesiąc lipiec 1994 r. Podobne pismo
wnioskodawca wystosował także we wrześniu 1994 r.
Organ rentowy dokonał zajęcia wierzytelności pieniężnej z tytułu dostarczonego
towaru, zobowiązując ZOZ w I. do opłaty na rachunek ZUS kwoty będącej rów-
nowartością składek na ubezpieczenie społeczne za lipiec 1994 r. oraz kosztów egze-
kucji i odsetek od należności głównej - 6.600.000 zł. Podobnie ZUS postąpił z wnios-
kiem z września 1994 r. dotyczącym kwoty 7.887.600 zł.
W skardze z dnia 10 października 1994 r. wnioskodawca zakwestionował tryb
dokonywania potrąceń w części dotyczącej prowadzenia postępowania egzekucyjnego,
dochodząc zwrotu pobranych odsetek i kosztów egzekucyjnych z odsetkami. ZUS uznał
skargę za bezzasadną i w okresie od września 1994 r. do sierpnia 1995 r. regulował
składki na ubezpieczenie społeczne pracowników nie w trybie potrącenia, a w formie
uprzednio zakwestionowanej przez wnioskodawcę, pobierając od nie uiszczonych
bezpośrednio przez niego składek odsetki łącznie w kwocie 1148,48 zł oraz koszty
postępowania egzekucyjnego 1363,06 zł.
W październiku 1995 r. Kazimierz K. wniósł pozew o zobowiązanie organu
rentowego do dokonywania potrąceń zgodnie z art. 28 ustawy o zobowiązaniach
podatkowych, a Sąd Wojewódzki wyrokiem z dnia 11 grudnia 1995 r. [...] zobowiązał
ZUS do wydania decyzji w tym przedmiocie. Zaskarżona decyzja uznająca, że brak jest
podstaw do dokonywania potrąceń należności ZUS z tytułu składek z wierzytelności
zobowiązanego względem państwowych jednostek budżetowych, została zmieniona
przez Sąd Wojewódzki, który uznał, iż istnieją podstawy do potrącenia należności z
tytułu składek na ubezpieczenie społeczne z wierzytelności względem Skarbu Państwa,
skoro Fundusz Ubezpieczeń Społecznych ma charakter państwowy, a ZUS nie jest
jednostką "wyodrębnioną ze Skarbu Państwa".
Co do samej sprawy, potrącenie staje się skuteczne z chwilą dotarcia do organu
rentowego oświadczenia woli wnioskodawcy, gdyż "data złożenia wniosku o potrącenie
stanowi datę potrącenia, a tym samym wygaśnięcia zobowiązania".
W uwzględnieniu rewizji organu rentowego Sąd Apelacyjny w Warszawie zmienił
zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie, przyjmując, że przepisy prawa cywilnego nie
mają zastosowania do zobowiązań o charakterze publicznym, do których należą
zobowiązania z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne. Przepis art. 28 ustawy o
zobowiązaniach podatkowych dotyczy wierzytelności Skarbu Państwa i może być
stosowany, ale tylko w przypadku istnienia "dwóch wierzytelności wzajemnych... ZUS z
tytułu składek na ubezpieczenie społeczne i zobowiązanego do składek wobec ZUS
także z tytułu umów o charakterze cywilnym". Nie jest więc możliwe potrącenie
wierzytelności Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z wierzytelnościami zobowiązanego
wobec Skarbu Państwa. Aby organ rentowy "mógł osiągnąć swoje dochody musiałby
prowadzić egzekucję przeciwko Skarbowi Państwa lub jednostce budżetowej".
Przeniesienie wierzytelności może nastąpić tylko za zgodą przejmującego wierzytel-
ność, a nie w drodze jednostronnej czynności prawnej.
Powyższy wyrok zaskarżył kasacją wnioskodawca i zarzucając naruszenie prawa
materialnego przez błędną jego wykładnię, art. 28 ustawy o zobowiązaniach
podatkowych w związku z pkt. 12 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 16 lutego 1989
r. w sprawie rozciągnięcia przepisów ustawy o zobowiązaniach podatkowych na
niektóre rodzaje świadczeń (Dz. U. Nr 6, poz. 40) wniósł o jego uchylenie i przekazanie
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania lub jego zmianę "i
orzeczenie co do istoty sprawy przez uwzględnienie odwołania powoda".
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 11 ust. 3 ustawy z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie Kodeksu
postępowania cywilnego... (Dz. U. Nr 43, poz. 189), od orzeczenia sądu drugiej instancji
oddalającego po dniu wejścia w życie niniejszej ustawy (po dniu 1 lipca 1996 r. - art. 14
ustawy) rewizję lub orzekającego co do istoty sprawy, przysługuje kasacja z
wyłączeniem spraw, w których według tej ustawy kasacja nie przysługuje. Ze względu
na datę orzeczenia Sądu Apelacyjnego kasacja jest możliwa po przesądzeniu jej
przedmiotowej dopuszczalności. Skoro sprawa dotyczy możliwości stosowania instytucji
potrącenia określonej w art. 28 ustawy z dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach
podatkowych (jednolity tekst: Dz. U. z 1993 r., Nr 108, poz. 486 ze zm.), a więc
ustalenia prawa stosownie do art. 393 KPC, kasacja nie jest wyłączona.
Przechodząc do jej oceny w wyniku rozpoznanie zarzutu naruszenia prawa ma-
terialnego przez błędną jego wykładnię, Sąd Najwyższy podzielił ten zarzut, uznając w
związku z tym zasadność kasacji i orzekając co do istoty sprawy (art. 393
15
KPC).
Instytucja potrącenia, jako sposobu rozliczania wzajemnych wierzytelności,
dotyczy nie tylko stosunków cywilnoprawnych, jednak gdy chodzi o potrącenie wierzy-
telności o mieszanym charakterze (publiczno i cywilnoprawnych), konieczne jest
istnienie szczególnej podstawy prawnej, skoro nie może nią być art. 498 KC dotyczący
tylko wierzytelności cywilnoprawnych. Taką podstawą jest art. 28 ustawy o
zobowiązaniach podatkowych, który znajduje zastosowanie także do należności Zak-
ładu Ubezpieczeń Społecznych z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne - w myśl §
1 pkt 12 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 16 lutego 1989 r. w sprawie rozciąg-
nięcia przepisów ustawy o zobowiązaniach podatkowych na niektóre rodzaje świadczeń
pieniężnych oraz określenia właściwości organów podatkowych w zakresie umarzania
zaległości podatkowych (Dz. U. Nr 6, poz. 40 ze zm.). W myśl przepisu art. 28
zobowiązanie podatkowe podlega, na wniosek podatnika, a także z urzędu, potrąceniu
ze wzajemnej bezspornej i wymagalnej wierzytelności podatnika wobec Skarbu
Państwa, w tym również z należności wynikającej z dostawy towarów, wykonywania
robót i usług na rzecz państwowych jednostek budżetowych. Wykładnia tego przepisu
nie daje podstaw do przyjęcia, że potrącenie może dotyczyć tylko wzajemnych
wierzytelności zobowiązanego do składek względem Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych z tytułu umów o charakterze cywilnoprawnym, chodzi tu bowiem o
wierzytelności wobec Skarbu Państwa (jako całości) i to także, gdy zobowiązanymi są
państwowe jednostki budżetowe. Zakład Ubezpieczeń Społecznych jest centralnym
organem administracji państwowej, który wykonuje zadania z zakresu ubezpieczeń
społecznych podlegającym Ministrowi Pracy i Polityki Socjalnej. W tym zakresie
dysponuje Funduszem Ubezpieczeń Społecznych, którego dochodami są, między
innymi, składki na ubezpieczenie społeczne (art. 7 ust. 1 i 2, art 9 ust. 1, art. 25 ust. 2 i
art. 26 pkt 1 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpie-
czeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 25, poz. 137 ze zm.). Te zadania
"z zakresu ubezpieczeń społecznych" są zadaniami realizowanymi przez Państwo, a
fakt , że następuje to z wyodrębnionego organizacyjnie Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych nie daje podstaw, aby wyłączać Zakład Ubezpieczeń Społecznych ze
Skarbu Państwa (a więc państwa jako osoby prawnej, podmiotu stosunków majątko-
wych). W tym zakresie odmienne stanowisko Sądu Apelacyjnego jest wynikiem błędnej
wykładni art. 28 ustawy o zobowiązaniach podatkowych, co trafnie zarzuca kasacja.
Istnieje więc prawna podstawa do stosowania potrącania należności zobowiązanego z
tytułu składek na ubezpieczenie społeczne należnych Skarbowi Państwa z jego
wierzytelnością wobec Skarbu Państwa (państwowych jednostek organizacyjnych), a
jedynym warunkiem jest, by ta wierzytelność była bezsporna i wymagalna.
W tej części Sąd Najwyższy podziela stanowisko i argumentację zawartą w
uzasadnieniu wyroku Sądu Wojewódzkiego z 10 czerwca 1996 r. [...]
Ponieważ w rozpoznawanej sprawie nie ma naruszeń istotnych przepisów
postępowania, a zachodzi jedynie naruszenie prawa materialnego (art. 28 ustawy o
zobowiązaniach podatkowych), Sąd Najwyższy zmienił zaskarżony wyrok i oddalił re-
wizję organu rentowego od wyroku Sądu Wojewódzkiego, orzekając co do istoty sprawy
na podstawie art. 393
15
KPC.
========================================