Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 23 czerwca 1999 r.
II UKN 17/99
Rolnik, który był uprawniony do pobierania rolniczej renty inwalidzkiej w
zbiegu z pracowniczą rentą inwalidzką (art. 107 ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia
1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr
7, poz. 25 ze zm.), zachowuje prawo do pobierania tych świadczeń w stosow-
nym zbiegu, w sytuacji gdy jego małżonek na mocy umowy darowizny zawartej
z synem stał się wyłącznym właścicielem przekazanego poprzednio synowi
jako następcy, gospodarstwa rolnego, mimo iż w dacie przekazania gospodars-
two to stanowiło współwłasność małżonków.
Przewodniczący: SSN Roman Kuczyński, Sędziowie: SN Stefania Szymańska
(sprawozdawca), SA Krystyna Bednarczyk.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 23 czerwca 1999 r. sprawy z wniosku
Honoraty P. i Władysława P. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społeczne-
go-Oddziałowi Regionalnemu w B. o świadczenia zbiegowe i zwrot nienależnie pob-
ranego świadczenia, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyj-
nego w Białymstoku z dnia 18 listopada 1998 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecz-
nego-Oddział Regionalny w B. decyzją z 28 sierpnia 1996 r. wstrzymała Honoracie
P. z dniem 1 sierpnia 1995 r. wypłatę świadczenia zbiegowego na podstawie art. 35
ustawy z dnia 24 lutego 1990 r. o niektórych warunkach funkcjonowania ubezpiecze-
nia społecznego rolników indywidualnych i członków ich rodzin w 1990 r. (Dz.U. Nr
14, poz. 90), ponieważ mąż wnioskodawczyni był właścicielem gospodarstwa rolne-
go oraz zobowiązała Honoratę P. do zwrotu kwoty 8.549,43 zł, nienależnie pobranej
za okres od 1 sierpnia 1992 r. do 31 lipca 1995 r. Następną decyzją z 17 marca 1998
2
r. odmówiła Honoracie P. prawa do przyznania świadczenia zbiegowego na podsta-
wie art. 33 ust. 3 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rol-
ników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25).
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku, po
ponownym rozpoznaniu odwołania Honoraty P. od powyższych decyzji, wyrokiem z
26 czerwca 1998 r. zmienił zaskarżone decyzje i ustalił, że Honorata P. zobowiązana
jest do zwrotu kwoty 1.547,95 zł z tytułu nienależnie pobranego świadczenia rolnego
w okresie od sierpnia 1992 r. do lipca 1995 r. oraz wznowił na rzecz Honoraty P. dal-
szą wypłatę świadczenia zbiegowego, poczynając od 21 września 1995 r. W pozos-
tałej części odwołanie oddalił oraz odrzucił odwołanie złożone przez Władysława P.
Sąd podkreślił, że wydane decyzje organu rentowego pomijają całkowicie wytyczne
zawarte w uzasadnieniu wyroku Sądu Wojewódzkiego z 22 lutego 1996 r. i wyroku
Sądu Apelacyjnego z 9 maja 1996 r. Zdaniem Sądu, bezsporne w sprawie jest, że
mąż wnioskodawczyni na mocy aktu notarialnego z 8 stycznia 1992 r. „przejął” gos-
podarstwo rolne, które przekazał 21 września 1995 r. w dzierżawę na okres 10 lat. W
związku z tym, na podstawie art. 28 ust. 6 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolni-
ków, wnioskodawczyni przysługiwała renta rolnicza w ½ wysokości, a ponieważ
wnioskodawczyni była uprawniona do pobierania świadczenia zbiegowego z rentą
pracowniczą, w tym okresie przysługiwała więc jej cała renta pracownicza. Celem
ustalenia kwoty należnej wnioskodawczyni do zwrotu, w toku postępowania został
dopuszczony dowód z opinii biegłego księgowego. Biegła księgowa wyliczyła, że w
kwocie 8.549,43 zł mieści się kwota 2.726,72 zł wypłaconej wnioskodawczyni renty
pracowniczej, a z funduszu rolnego została wypłacona kwota 8.822,62 zł. Skoro
więc, zdaniem Sądu, w spornym okresie od sierpnia 1992 r. do lipca 1995 r. wnios-
kodawczyni winna pobrać całą rentę pracowniczą, kwotę 8.822,62 zł należy pomniej-
szyć o niedopłaconą jej ½ część tej renty, tj. 2.726,72 zł, a z pozostałej kwoty pobra-
nej renty rolnej, tj. 3.695,90 zł, wnioskodawczyni winna zwrócić jako nienależnie pob-
raną jedynie ½ część tej kwoty. Wznowienie wypłaty świadczenia zbiegowego nale-
żało ustalić, zdaniem Sądu Wojewódzkiego, od dnia przekazania gospodarstwa rol-
nego w dzierżawę na 10 lat, tj. od 21 września 1995 r. Odwołanie Władysława P.
podlegało odrzuceniu wobec braku legitymacji czynnej do jego wniesienia.
W apelacji od powyższego wyroku Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecz-
nego-Oddział w B. wnosiła o jego zmianę w pkt 1 i oddalenie odwołania Honoraty P.
3
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny: 1) zmienił zaskarżony wyrok w pkt 1
w ten sposób, że wznowił Honoracie P. wypłatę renty rolniczej w ½ części i renty
pracowniczej w całości za okres od 1 sierpnia do 21 września 1995 r. oraz od 21
września 1995 r. w całości renty rolniczej i 50% renty pracowniczej, 2) oddalił apela-
cję w pozostałej części.
W motywach Sąd stwierdził, że skoro organ rentowy zaskarżoną decyzją Ho-
noracie P. wstrzymał wypłatę świadczenia z dniem 1 sierpnia 1995 r., a Sąd pierw-
szej instancji ustalił, że wstrzymanie było sprzeczne z prawem, to winien był ustalić
początkową datę wznowienia wypłaty na dzień 1 sierpnia 1995 r., ustalając jedno-
cześnie, jakie świadczenia jej przysługiwały od tego dnia. Z prawidłowych ustaleń
Sądu pierwszej instancji wynika, że w okresie od „przejęcia” gospodarstwa rolnego
przez męża wnioskodawczyni, tj. od lutego 1992 r., do dnia przekazania tego gospo-
darstwa w dzierżawę na 10 lat Leszkowi N., tj. do 21 września 1995 r., Honoracie P.
przysługiwała ½ część renty rolniczej (art. 28 ust. 6 pkt 1 ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników) i renta pracownicza w pełnej wysokości (art. 107 ustawy o
u.s.r.). Z tych względów zaskarżony wyrok podlegał zmianie, jak w pkt 1. Należy pod-
kreślić – stwierdził dalej Sąd Apelacyjny – że organ rentowy, wydając decyzję z 20
sierpnia 1998 r. i 17 marca 1999 r., wbrew wytycznym Sądu Wojewódzkiego i Sądu
Apelacyjnego, zawartym w wyrokach z 22 lutego 1996 r. i 9 maja 1996 r., podtrzymał
swoje poprzednie stanowisko, ustalając, że wnioskodawczyni po „przejęciu” przez
męża gospodarstwa rolnego utraciła wcześniej nabyte prawo do renty inwalidzkiej
rolniczej. Sąd Apelacyjny podkreślił, iż w całości podziela stanowisko Sądu Apelacyj-
nego wyrażone w uzasadnieniu wyroku z 9 maja 1996 r. [...]. Wnioskodawczyni na-
była prawo do renty inwalidzkiej rolniczej na podstawie ustawy z 14 grudnia 1982 r. o
ubezpieczeniu rolników indywidualnych i członków ich rodzin, spełniając wszystkie
warunki do jego nabycia. Późniejsze nabycie własności gospodarstwa rolnego przez
jej męża nie mogło pozbawić jej wcześniej nabytego prawa, a skutki nabycia tej włas-
ności i prowadzenia tego gospodarstwa – co przyznała wnioskodawczyni w postępo-
waniu apelacyjnym, należy oceniać w świetle obowiązujących w 1992 r. przepisów,
tj. ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. Zasadnie
zatem należało ustalić, że Honorata P. od lutego 1992 r. na podstawie art. 28 ust. 6
ustawy z 20 grudnia 1990 r. była uprawniona jedynie do ½ części renty rolniczej.
Mając równocześnie przyznane prawo do świadczenia pracowniczego, wnios-
kodawczyni była uprawniona do pobierania tego świadczenia w pełnej wysokości.
4
Zatem wyliczenia Sądu Wojewódzkiego w zakresie wysokości nienależnie pobranej
przez wnioskodawczynię renty są prawidłowe i zgodne z prawem. Apelacja wyliczeń
tych nie kwestionowała. Dlatego podniesiony w apelacji zarzut naruszenia prawa
materialnego nie jest zasadny, gdyż w dacie nabycia przez męża wnioskodawczyni
własności gospodarstwa rolnego i podjęcia jego prowadzenia wymienione w apelacji
przepisy już nie obowiązywały.
W kasacji organ rentowy zarzucił:
1) naruszenie prawa materialnego, a w szczególności art. 107 ustawy z dnia 20
grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r.
Nr 7, poz. 25) w związku z art. 15 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu
społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 268 ze
zm.) i art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 24 lutego 1989 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (Dz.U. Nr 10, poz. 53 ze
zm. i Dz.U. z 1990 r. Nr 14, poz. 90) i art. 8 ust. 3 ustawy z dnia 24 lutego 1990 r. o
niektórych warunkach funkcjonowania ubezpieczenia społecznego rolników indywi-
dualnych i członków ich rodzin w 1990 r. – przez przyjęcie, iż pomimo posiadania
przez małżonków Władysława i Honoratę P. gospodarstwa rolnego w okresie od 8
stycznia 1992 r. do 21 września 1995 r., został spełniony przez odwołującą się waru-
nek przekazania gospodarstwa rolnego do dnia 31 grudnia 1990 r., od którego uza-
leżnione jest prawo do pobierania świadczeń w zbiegu, tj. półtora świadczenia;
2) naruszenie art. 384 KPC przez zmianę w punkcie 1 wyroku Sądu pierwszej instan-
cji na niekorzyść organu rentowego wnoszącego o oddalenie odwołania, pomimo iż
strona przeciwna nie wnosiła apelacji.
Wskazując na powyższe podstawy kasacji organ rentowy wniósł „o zmianę zaskar-
żonego wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku w całości i oddalenie odwołania”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. W sprawie bezsporne jest, że małżonkowie Honorata i Władysław P., na
mocy umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy, przekazali w 1989 r. gos-
podarstwo rolne stanowiące ich współwłasność synowi oraz że Honorata P. na mocy
decyzji z 18 stycznia 1989 r. otrzymała z tego tytułu rolniczą rentę inwalidzką. Wobec
zaś tego, że była ona uprawniona także do pracowniczej renty inwalidzkiej, pobierała
te dwa świadczenia w stosownym zbiegu (tj. rentę inwalidzką rolniczą w pełnej wyso-
5
kości i świadczenie pracownicze w ½) także po wejściu w życie ustawy z 20 grudnia
1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7,
poz. 25), a to stosownie do art. 107 tej ustawy. Poza sporem pozostaje także to, że w
dniu 8 stycznia 1992 r. między synem małżonków P. oraz jego ojcem – Władysła-
wem została zawarta umowa darowizny, na mocy której syn podarował ojcu przejęte
w 1989 r. od rodziców gospodarstwo rolne. Władysław P. stał się więc właścicielem
tego gospodarstwa, z tym iż właścicielem wyłącznym.
Zgodnie z art. 28 ust. 6 pkt 1 ustawy z 20 grudnia 1990 r. o u.s.r., jeżeli emeryt
lub rencista prowadzi działalność rolniczą z małżonkiem, który nie ma ustalonego
prawa do emerytury lub renty i nie spełnia warunków do uzyskania emerytury rolni-
czej albo renty inwalidzkiej rolniczej, wypłata renty lub emerytury ulega zawieszeniu
w połowie. Z akt sprawy wynika, iż mąż wnioskodawczyni nie ma prawa do renty in-
walidzkiej rolniczej oraz że nie spełnia jeszcze warunków do rolniczej emerytury – z
uwagi na nieosiągnięcie wieku emerytalnego. W tym stanie, skoro wnioskodawczyni
Honorata P. z mocy umowy darowizny z dnia 8 stycznia 1992 r. nie stała się współ-
właścicielem gospodarstwa ani też jego posiadaczem samoistym lub zależnym, na-
tomiast – co sama przyznała – prowadziła z mężem gospodarstwo rolne aż do dnia
21 września 1995 r., tj. do dnia wydzierżawienia go przez męża na okres 10 lat, to
przy ocenie jej uprawnienia do pobierania w stosownym zbiegu obu świadczeń ren-
towych, tj. rolniczego i pracowniczego, należało uwzględnić zasadę określoną w art.
28 ust. 6 pkt 1 ustawy z 20 stycznia 1990 r. o u.s.r. Prawidłowe zatem było stanowis-
ko Sądów obu instancji zawarte już w motywach Sądu Wojewódzkiego z 22 lutego
1996 r. i Sądu Apelacyjnego z 9 maja 1996 r. Słusznie więc Sąd Wojewódzki zazna-
czył w uzasadnieniu wyroku z 26 czerwca 1998 r., iż organ rentowy, wydając ponow-
ną decyzję, nie zastosował się do tych wskazań – mimo związania nimi. Sąd Naj-
wyższy w całości podziela stanowisko Sądów obu instancji, że skoro wnioskodaw-
czyni nabyła prawo do renty inwalidzkiej rolniczej na podstawie ustawy z dnia 14
grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu rolników indywidualnych i członków ich rodzin, to
nabycie własności gospodarstwa rolnego przez jej męża w 1992 r. nie mogło pozba-
wić jej wcześniej nabytego prawa, a skutki nabycia tej własności przez męża i pro-
wadzenia tego gospodarstwa razem z mężem aż do dnia 21 września 1995 r. należy
oceniać stosownie do prawa obowiązującego od 1 stycznia 1991 r., tj. ustawy z 20
grudnia 1990 r. o u.s.r., a więc jej art. 28 ust. 6 pkt 1. Trafne jest zatem stanowisko
Sądów, że wnioskodawczyni Honorata Paszko od lutego 1992 r. była uprawniona
6
jedynie do ½ części renty inwalidzkiej rolniczej, a to stosownie do powołanego wyżej
art. 28 ust. 6 pkt 1. Dlatego słusznie Sąd Wojewódzki zasięgnął opinii biegłego są-
dowego z zakresu księgowości w celu ustalenia, jaką kwotę wnioskodawczyni jest
obowiązana zwrócić organowi rentowemu jako wypłaconą jej nienależnie – przy
uwzględnieniu art. 28 ust. 6 pkt 1 ustawy o u.s.r., skoro przy wypłaceniu świadczeń
zbiegowych okoliczność ta nie była znana organowi rentowemu. Wyliczona przez
biegłego kwota, przyjęta za prawidłową przez Sąd Wojewódzki, a następnie przez
Sąd Apelacyjny, wynosi 1.547,95 zł. W świetle powyższego Sąd Najwyższy stwier-
dza, iż nie jest zatem uprawniony zarzut naruszenia prawa materialnego, tj. przepi-
sów powołanych w kasacji, a w szczególności art. 107 ustawy z dnia 20 grudnia
1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. Nabycie przez męża wnioskodawczyni
w 1992 r. własności gospodarstwa nie spowodowało bowiem utraty przez nią prawa
do rolniczej renty inwalidzkiej, a w konsekwencji do utraty prawa do pobierania tego
świadczenia w stosownym zbiegu ze świadczeniem rentowym z pracowniczego zao-
patrzenia emerytalnego. Prowadzenie zaś przez wnioskodawczynię wraz z mężem
tegoż gospodarstwa do czasu jego wydzierżawienia miało jedynie wpływ na wyso-
kość przysługującej jej w tym czasie renty inwalidzkiej rolniczej, co z kolei powinno
mieć znaczenie przy obliczaniu wysokości wypłacanych świadczeń w stosownym
zbiegu (pracownicza renta w pełnej wysokości i renta rolna w ½ wysokości ustalonej
zgodnie z art. 28 ust. 6 pkt 1 ustawy z 20 grudnia 1990 r. o u.s.r.). Dlatego nie jest
trafne powołanie się w kasacji na wyrok Sądu Najwyższego z 8 stycznia 1997 r., II
UKN 39/96 (OSNAPiUS 1997 nr 16, poz. 299). W wyroku tym został wyrażony pog-
ląd, że odzyskanie przez wnioskodawcę prawa własności gospodarstwa rolnego i
ponowne przekazanie go umową dzierżawy na okres 10 lat nie powoduje utraty
prawa do świadczenia zbiegowego, nabytego na podstawie przepisów ustawy z dnia
14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków
ich rodzin, w warunkach, gdy wnioskodawca nie podjął na własny rachunek prowa-
dzenia gospodarstwa rolnego. W sprawie tej chodziło o byłego właściciela przeka-
zanego następcy gospodarstwa rolnego, który następnie na skutek rozwiązania
umowy przekazania stał się ponownie właścicielem tego gospodarstwa. W niniejszej
sprawie stan faktyczny, jak i sytuacja prawna wnioskodawczyni (co szczegółowo
omówiono wyżej), jest inny.
Reasumując tę część wywodów, Sąd Najwyższy zatem stwierdza, iż nie jest
uprawnione stanowisko organu rentowego, że wobec nabycia w styczniu 1992 r.
7
przez męża wnioskodawczyni własności gospodarstwa rolnego, utraciła ona prawo
do pobierania świadczenia w stosownym zbiegu zarówno za okres przed wydzier-
żawieniem w 1995 r. tego gospodarstwa, jak i po dacie wydzierżawienia.
2. Nie można dopatrzyć się słuszności zarzutu, jakoby Sąd Apelacyjny, doko-
nując zmiany pkt 1 wyroku Sądu Wojewódzkiego, orzekł na niekorzyść organu rento-
wego, czym naruszył art. 384 KPC i doprowadził do tego, że został przekreślony
obowiązek wnioskodawczyni zwrotu kwoty 1.547,95 zł z tytułu nienależnie pobrane-
go świadczenia od sierpnia 1992 r. do 30 lipca 1995 r. Sąd Apelacyjny w uzasadnie-
niu wyroku wyraźnie stwierdził, iż uznaje za niewadliwe ustalenia faktyczne dokona-
ne przez Sąd Wojewódzki w tym przedmiocie oraz że: ... „wyliczenia” tego Sądu „w
zakresie wysokości nienależnie pobranej przez wnioskodawczynię renty są prawid-
łowo wyliczone i zgodne z prawem. Apelacja wyliczeń tych nie kwestionowała”.
Oznacza to, że Sąd Apelacyjny uznał wyrok Sądu Wojewódzkiego (pkt 1) w części
dotyczącej obowiązku zwrotu przez wnioskodawczynię kwoty 1.547,95 zł za prawid-
łowy. Dokonana przez Sąd Apelacyjny zmiana wyroku Sądu Wojewódzkiego w pkt 1
oznacza więc, iż dotyczy ona tylko tego, że - wobec nieprawidłowego wstrzymania
wnioskodawczyni wypłaty świadczenia rolniczego w zbiegu ze świadczeniem pra-
cowniczym - od dnia 1 sierpnia 1995 r. należało wznowić wypłatę tych świadczeń od
tej daty, ustalając jednocześnie jakie świadczenia przysługiwały wnioskodawczyni od
tego dnia do dnia 21 września 1995 r. i po tej dacie. Tylko zatem tak należy rozumieć
dokonaną zmianę wyroku (pkt 1) Sądu Wojewódzkiego. Wnioskodawczyni nie wnios-
ła apelacji od wyroku Sądu Wojewódzkiego z dnia 26 czerwca 1998 r., w związku z
czym wyrok ten uprawomocnił się w stosunku do niej i dlatego jest ona obowiązana z
mocy tego wyroku zwrócić organowi rentowemu kwotę 1.547,95 zł. Nie zaskarżając
apelacją wyroku Sądu Wojewódzkiego, wnioskodawczyni zgodziła się z obowiązkiem
zwrotu tej kwoty i doprowadziła do uprawomocnienia się wyroku w tej części. Doko-
nana zmiana pkt 1 wyroku Sądu Wojewódzkiego nie dotyczy więc obowiązku zwrotu
kwoty 1.547,95 zł
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na mocy
art. 39312
KPC.
========================================