Pełny tekst orzeczenia

Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 27 kwietnia 2000 r.
III ZP 2/2000
Przewodniczący: SSN Teresa Romer, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk
(autor uzasadnienia), Beata Gudowska, Roman Kuczyński, Jerzy Kuźniar (sprawoz-
dawca), Kazimierz Jaśkowski, Zbigniew Myszka.
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra
Wiśniewskiego, w sprawie wniosku Czesława O. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziałowi w S. o dodatek z tytułu pracy w szczególnych warunkach,
po rozpoznaniu w dniu 27 kwietnia 2000 r. zagadnienia prawnego przekazanego
przez skład trzech sędziów Sądu Najwyższego postanowieniem z dnia 14 stycznia
2000 r. [...]
Czy emeryci i renciści, którzy przed dniem wejścia w życie ustawy z dnia 17
października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i
rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.) byli – na pods-
tawie przepisów wymienionych w art. 1 tej ustawy – uprawnieni do nabycia prawa do
wzrostów lub dodatków z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze, jednakże nie składali wniosków o przyznanie tych świadczeń i ich nie
pobierali – mają prawo do zrekompensowania utraty tych wzrostów na podstawie art.
3 pkt 2 ustawy z dnia 6 marca 1997 r. o zrekompensowaniu okresowego niepodwyż-
szania płac w sferze budżetowej oraz utraty niektórych wzrostów lub dodatków do
emerytur i rent (Dz.U. Nr 30, poz. 164 ze zm.) ?
p o d j ą ł następującą uchwałę:
Emeryci i renciści, którzy przed dniem wejścia w życie ustawy z dnia 17
października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania eme-
rytur i oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.) byli – na
podstawie przepisów wymienionych w art. 1 tej ustawy – uprawnieni do naby-
cia prawa do wzrostów lub dodatków z tytułu pracy w szczególnych warunkach
2
lub w szczególnym charakterze, lecz nie wystąpili o ich przyznanie, nie mają
prawa do zrekompensowania utraty tych wzrostów lub dodatków na podstawie
art. 3 pkt 2 ustawy z dnia 6 marca 1997 r. o zrekompensowaniu okresowego
niepodwyższania płac w sferze budżetowej oraz utraty niektórych wzrostów lub
dodatków do emerytur i rent (jednolity tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 23, poz. 294).
U z a s a d n i e n i e
I
Przedstawione zagadnienie prawne powstało na tle następującej sprawy.
Wnioskodawca pobierający rentę inwalidzką od 13 maja 1990 r. nie został umiesz-
czony w spisie osób uprawnionych do nieodpłatnego nabycia świadectw rekopensa-
cyjnych z tego powodu, że przed dniem 15 listopada 1991 r. nie otrzymywał dodatku
ani wzrostu do renty z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze, a świadectwo pracy stwierdzające zatrudnienie w szczególnych warun-
kach złożył dopiero we wrześniu 1997 r. Wnioskodawca natomiast bronił się zarzu-
tem, że stosowne zaświadczenia złożył wraz z wnioskiem o rentę, lecz zostały one
zagubione przez organ rentowy.
Wątpliwości dotyczą wykładni przepisu art. 3 pkt 2 ustawy z dnia 6 marca
1997 r. o zrekompensowaniu okresowego niepodwyższania płac w sferze budżeto-
wej oraz utraty niektórych wzrostów lub dodatków do emerytur i rent (jednolity tekst
Dz.U. z 2000 r. Nr 23, poz. 294), który stanowi, że osobami uprawnionymi do rekom-
pensaty są osoby będące przed dniem 15 listopada 1991 r. emerytami i rencistami
uprawnionymi do wzrostów lub dodatków z tytułu pracy w szczególnych warunkach,
które utraciły prawo do wzrostów lub dodatków. Niejasna redakcja tego przepisu poz-
wala na jego dwojaką interpretację.
Określenie „emeryci i renciści uprawnieni do dodatków i wzrostów do emerytu-
ry przed dniem 15 listopada 1991 r.” można rozumieć w ten sposób, że chodzi tu o
osoby, które przed wskazaną datą miały ustalone zarówno prawo do emerytury lub
renty, jak i prawo do dodatków lub wzrostów do tych świadczeń. Takie stanowisko
zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 21 września 1999 r., II UKN 113/99 (dotych-
czas niepublikowanym) stwierdzając, że emeryci lub renciści, którzy przed dniem 15
listopada 1991 r. nie złożyli wniosku o przyznanie im prawa do wzrostów lub dodat-
3
ków - nie posiadali ustalonego prawa do tych dodatkowych świadczeń – nie są oso-
bami uprawnionymi do nabycia rekompensaty świadczeń, których nie utracili.
Podstawę do odmiennej interpretacji daje użycie w omawianym przepisie
określenia „osoby uprawnione do wzrostów i dodatków”. Może to oznaczać osoby,
które spełniły wszystkie warunki wymagane do przyznania im tych wzrostów i dodat-
ków, niezależnie od tego czy przed wskazaną datą ubiegały się o to prawo. Taki pog-
ląd wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 maja 1999 r., II UKN 427/98 (dotych-
czas niepublikowanym) stwierdzając, że przepis art. 3 pkt 2 powołanej ustawy nie
ogranicza kręgu podmiotowego wyłącznie do osób, które pobierały dodatki lub
wzrosty do emerytur i rent przed 15 listopada 1991 r., ale dotyczy także tych eme-
rytów i rencistów, którzy w tej dacie spełniali warunki do ich nabycia, jednakże nie
mogli tego prawa realizować. Podobny pogląd wyraził Prokurator Krajowy we wnios-
ku z dnia 18 kwietnia 2000 r.
II
Aby rozstrzygnąć tę wątpliwość należy odpowiedzieć na pytanie, jakie osoby
zostały uznane przez ustawodawcę za skrzywdzone wskutek zmiany przepisów w
zakresie ubezpieczenia społecznego do tego stopnia, że wymagana była szczególna
regulacja ustawowa zobowiązująca Skarb Państwa do naprawienia tej szkody.
Omawiana ustawa ma bowiem charakter nadzwyczajny i nie jest częścią systemu
prawa ubezpieczeń społecznych. Świadczenia w niej przewidziane mają charakter
jednorazowy i mają na celu zaspokojenie roszczeń określonego w ustawie kręgu
pracowników sfery budżetowej oraz emerytów i rencistów. Zakres działania ustawy w
stosunku do emerytów i rencistów określony jest w art. 1 pkt 2, który stanowi, że
ustawa określa sposób zrekompensowania utraty niektórych wzrostów lub dodatków
do emerytur i rent z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym cha-
rakterze.
Uprawnienie do wzrostu emerytury lub renty z tytułu zatrudnienia w szczegól-
nych warunkach lub w szczególnym charakterze przysługiwało na podstawie art. 54
ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowni-
ków i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.). Przepisy obowiązujące przed wejś-
ciem tej ustawy w życie przewidywały dodatki z tego tytułu. Pod rządem ustawy o
z.e.p. uprawnionymi do emerytury lub renty ze wzrostem 15% lub 10% podstawy
wymiaru były osoby legitymujące się określonym stażem pracy w szczególnych wa-
runkach lub w szczególnym charakterze na zasadach uregulowanych w rozporzą-
4
dzeniu Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego oraz
wzrostu emerytur i rent inwalidzkich dla pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zmianami i
zmianą tytułu). Spełnienie tych warunków przez osoby, które spełniły jednocześnie
warunki do uzyskania emerytury lub renty, dawało tym osobom uprawnienia w zakre-
sie wysokości tych świadczeń, podobnie jak uprawnienie do wzrostu emerytur i rent o
1% podstawy wymiaru za każdy rok pracy ponad 20 lat na podstawie art. 29 ust. 2 i
35 ust. 2 ustawy o z. e. p.
Ustawa z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasa-
dach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz.
450 ze zmianami) wprowadziła odmienne od dotychczasowych zasady ustalania wy-
sokości emerytur i rent, które wykluczały wzrosty do emerytur i rent z tytułu okresów
pracy. Wyszczególniający w sposób wyczerpujący dodatki do emerytur i rent przepis
art. 21 ust. 1 tej ustawy nie przewidywał dodatku z tytułu pracy w szczególnych wa-
runkach lub w szczególnym charakterze i w ust. 4 stanowił, że do emerytur i rent
przysługujących na podstawie przepisów obowiązujących przed dniem wejścia w
życie ustawy nie przysługują żadne inne dodatki, wzrosty ani zwiększenia poza wy-
mienionymi w ust. 1. Regulacja w tym zakresie miała zastosowanie z mocy art. 26
ust. 1 ustawy rewaloryzacyjnej zarówno do wniosków o ustalenie wysokości świad-
czeń zgłaszanych po wejściu w życie tej ustawy, do których prawo powstało wcześ-
niej, jak i do świadczeń przyznanych przed dniem wejścia w życie ustawy na podsta-
wie przepisów dotychczasowych.
Omawiane uregulowanie spowodowało utratę uprawnień do wzrostów przez
trzy grupy osób, które przed wejściem w życie ustawy spełniły warunki do uzyskania
prawa do emerytury lub renty i przepracowały wymagany okres w szczególnych wa-
runkach lub w szczególnym charakterze. Pierwsza grupa to osoby, które przed
dniem wejścia w życie ustawy nie miały ustalonego prawa do emerytury lub renty.
Pod rządem ustawy nie mogły one domagać się tych świadczeń ze wzrostem. Druga
grupa to osoby, które miały ustalone prawo do emerytury lub renty, lecz przed
wejściem w życie ustawy nie występowały o przyznanie wzrostów – nie złożyły udo-
kumentowanych wniosków. Pod rządem ustawy nie mogły one skutecznie zgłaszać
żądania o przyznanie wzrostów. Trzecia grupa to osoby, które miały przyznane
prawo do emerytury lub renty wraz z przysługującymi wzrostami, lub spełniały wa-
runki do przyznania tych uprawnień na podstawie przepisów dotychczasowych (pos-
5
tępowanie przed organem rentowym było w toku). Przy przeliczaniu na podstawie
omawianej ustawy świadczeń przysługujących tej ostatniej grupie wzrosty zostały
pominięte i dotychczasowe świadczenie zrewaloryzowane na podstawie ustawy
zostało zmniejszone.
W odniesieniu do dwóch pierwszych grup uregulowanie uniemożliwiające rea-
lizację uprawnień nabytych na podstawie przepisów dotychczasowych nie stanowiło
novum w systemie prawa ubezpieczeń społecznych. Na przykład z dniem 1 stycznia
1991 r. weszła w życie ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników (jednolity tekst Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25), która wprowadziła istotne
zmiany w zakresie wzrostów do emerytur i rent pracowniczych. Utraciła moc ustawa
z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i
członków ich rodzin (jednolity tekst Dz.U. z 1989 r. Nr 24, poz. 133 ze zmianami),
która w art. 17 ust. 2 uprawniała osoby mające prawo do emerytury lub renty pra-
cowniczej do wzrostu tego świadczenia o 1% za każdy rok pracy w gospodarstwie
rolnym. Wprowadzony do ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich ro-
dzin przepis art. 131
nie przewidywał takich uprawnień, a miał on zastosowanie do
spraw wszczętych po wejściu w życie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników z
mocy art. 121 tej ustawy. Oznaczało to, że po wejściu w życie omawianej zmiany
osoby spełniające warunki do emerytury lub renty pracowniczej legitymujące się
okresem pracy w gospodarstwie rolnym nie mogły żądać przyznania emerytury lub
renty ze wzrostem, a osoby, które miały ustalone prawo do emerytury lub renty (eme-
ryci i renciści), lecz do wejścia zmiany w życie nie wystąpiły o doliczenie okresu
pracy w gospodarstwie rolnym, utraciły prawo do żądania wzrostu.
Stanowiący podstawę prawną utraty prawa do żądania wzrostów z tytułu pracy
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przepis art. 26 ust 1 pkt
1 ustawy rewaloryzacyjnej ma identyczne brzmienie jak powołany przepis art. 121
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. I w jednym i w drugim wypadku chodzi
o wzrosty do emerytury i renty, które chociaż były przyznawane na podstawie róż-
nych przepisów, obliczane były na takich samych zasadach (określony procent pods-
tawy wymiaru). Nie było także istotnej różnicy przy dochodzeniu świadczeń po ogło-
szeniu obu ustaw. Osoby spełniające warunki do wzrostów z tytułu pracy w szcze-
gólnych warunkach lub w szczególnym charakterze miały prawo do żądania tych
wzrostów od ogłoszenia ustawy rewaloryzacyjnej do jej wejścia w życie, mogły jed-
nak uznać to żądanie za bezcelowe wiedząc, że po wejściu w życie ustawy wzrosty
6
te utracą. Osoby spełniające warunki do wzrostów z tytułu pracy w gospodarstwie
rolnym po ogłoszeniu ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników miały zamkniętą
drogę do dochodzenia wzrostów, ponieważ ustawa ta nie przewidywała vacatio legis.
Podobieństwo tych regulacji wskazuje na brak przyczyn, dla których ustawodawca
miałby uznać za celowe zrekompensowanie emerytom i rencistom utraty prawa do
żądania wzrostów w związku z ustawą rewaloryzacyjną, skoro nie widział takiej po-
trzeby wobec utraty podobnego prawa w związku z ustawą uchwaloną kilka miesięcy
wcześniej. A nie było takiej potrzeby, ponieważ emeryci i renciści, którzy przed wejś-
ciem w życie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników korzystali ze wzrostów,
zachowali to prawo i nadal z niego korzystali - chociaż w innej postaci - po wejściu w
życie ustawy rewaloryzacyjnej.
O ile pozbawienie w ustawie rewaloryzacyjnej prawa do żądania wzrostów
osób, które nabyły do nich prawo na podstawie przepisów dotychczasowych, lecz z
prawa tego nie korzystały, nie było niczym nadzwyczajnym, to pozbawienie wzrostów
osób należących do trzeciej z omawianych grup, to jest emerytów i rencistów, którzy
korzystali ze wzrostów do emerytur i rent z tytułu pracy w szczególnych warunkach
lub w szczególnym charakterze, było uregulowaniem nie mającym precedensu. Cho-
ciaż z powodu niedoskonałości systemu waloryzacji emerytury i renty traciły realną
wartość, nigdy wcześniej nie było przypadku, aby zmniejszano nominalnie słusznie
nabyte świadczenia. Skutkiem omawianej regulacji było zmniejszenie dotychczaso-
wego świadczenia, co mieściło się w intencjach ustawodawcy. Przepis art. 32 ust. 3
stanowił, że w przypadku ustalenia na zasadach określonych w ustawie świadczenia
w kwocie niższej od dotychczasowego, obniżenie świadczenia następuje od dnia 1
stycznia 1992 r. Emeryci i renciści, którzy spodziewali się korzystać ze słusznie
przyznanego im świadczenia do czasu ustania warunków uprawniających do eme-
rytury lub renty, a którym świadczenie to odebrano, zostali zmianą zasad ustalania
emerytur i rent pokrzywdzeni. W stosunku do tej grupy można dopatrywać się pods-
taw do przyznania im rekompensaty.
III
Przepis art. 26 ustawy rewaloryzacyjnej w swoim pierwotnym brzmieniu wpro-
wadził daleko idące ograniczenia w zakresie korzystania z praw nabytych. Stanowił
on, że przepisy ustawy stosuje się do wniosków o świadczenia, zgłoszonych po-
cząwszy od dnia wejścia w życie ustawy. Oznaczało to, że osoby, które na podstawie
przepisów dotychczasowych spełniły wszystkie warunki do przyznania emerytury lub
7
renty, lecz nie ubiegały się o te świadczenia, nie mogą realizować swoich praw po
wejściu w życie ustawy, jeżeli według zasad określonych w ustawie warunków tych
nie spełniają. Ta sama zasada dotyczyła realizacji uprawnień w zakresie wysokości
świadczeń. O zgodności tej regulacji z obowiązującą wówczas Konstytucją rozstrzy-
gał Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z dnia 11 lutego 1992 r., K 14/91 (OTK Nr
1, poz. 7). Orzeczeniem tym uznano przepis art. 26 ustawy rewaloryzacyjnej za nie-
zgodny z art. 1 Konstytucji RP w części wysławiającej zasadę państwa prawnego i
art. 70 ust. 1 i ust. 2 pkt 1 Konstytucji RP w zakresie w jakim dotyczył osób, którym
przyznano prawo do świadczeń, lub które spełniły warunki do ich nabycia przed wejś-
ciem w życie powołanej ustawy bez względu na datę zgłoszenia wniosku o świad-
czenia. To ostatnie zdanie dotyczy osób, które pod rządem dotychczasowych przepi-
sów spełniły warunki do nabycia świadczeń, czyli emerytury lub renty. W uzasadnie-
niu tego orzeczenia stwierdzono, że zasadą ochrony praw nabytych objęte są zarów-
no prawa nabyte w drodze skonkretyzowanych decyzji, jak i prawa nabyte in abst-
racto. Potrzeba ochrony ekspektatywy praw wynika z natury systemu ubezpieczeń
społecznych opartego na założeniu, że w zamian za składki tworzy się gwarancja
przyszłych stopniowo narastających praw.
Po przyjęciu przez Sejm tego orzeczenia omawiany przepis został zmieniony
ustawą z dnia 2 grudnia 1993 r. o zmianie ustawy o rewaloryzacji emerytur i rent, o
zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 127,
poz. 583). Został dodany ust. 2, który stanowił, że do osób, które do dnia wejścia w
życie ustawy nie zgłosiły wniosku o emeryturę i rentę, mimo że spełniły łącznie wa-
runki do nabycia prawa do tych świadczeń, stosuje się przepisy dotychczasowe.
Mocą tej ustawy dotychczasową treść art. 26 oznaczono ust. 1 i pozostał on nie
zmieniony. W innych zatem kwestiach niż ustalenie prawa do emerytur i rent, także w
kwestii wysokości tych świadczeń, nadal obowiązywała zasada stosowania przepi-
sów ustawy rewaloryzacyjnej do wniosków zgłoszonych po wejściu jej w życie.
Kwestii zachowania praw nabytych w zakresie wysokości świadczeń dotyczy
pierwsza część zacytowanego fragmentu orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego,
mówiąca o osobach, którym przyznano prawo do świadczeń. Tym samym orzecze-
niem został uznany za niezgodny z art. 1 Konstytucji RP przepis art. 21 ust. 4 ustawy
rewaloryzacyjnej w zakresie w jakim pogarsza warunki osób, o których mowa w tym
przepisie. W uzasadnieniu do tej kwestii Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że
ochrona praw nabytych nie ma charakteru absolutnego i może podlegać modyfika-
8
cjom, zwłaszcza w okresie systemowych zmian prawa. W przypadku uznania za dos-
tatecznie uzasadnione ograniczeń nabytych praw emerytalno-rentowych mniej ko-
rzystne rozwiązania nie mogą być jednak wprowadzone bez zagwarantowania bez-
pieczeństwa prawnego. Podobnie w orzeczeniu z dnia 29 stycznia 1992 r., K 15/92 w
sprawie zniesienia indeksacji wynagrodzeń w sferze budżetowej z mocą wsteczną,
Trybunał Konstytucyjny nie uznał za niezgodne z Konstytucją dokonanie zmiany w
systemie wynagrodzeń, lecz brak zapewnienia jakiegokolwiek okresu dostoso-
wawczego. Oba orzeczenia zobowiązywały ustawodawcę do naprawienia tych błę-
dów. W wykonaniu tego zobowiązania została wydana ustawa z dnia 6 marca 1997 r.
o zrekompensowaniu okresowego niepodwyższania płac w sferze budżetowej oraz
utraty niektórych wzrostów do emerytur i rent (jednolity tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 23,
poz. 294). Stosownie do treści orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, ustawa nie
rekompensuje skutków niekorzystnej zmiany przepisów, lecz skutki braku mechani-
zmów dostosowujących do tej zmiany. W celu zniwelowania tych skutków ustawa
wprowadziła świadectwa rekompensacyjne, zmienione następnie na nominalną re-
kompensatę.
IV
Zgodnie z art. 3 pkt 2 ustawy o rekompensatach, uprawnionymi do rekompen-
sat są osoby będące przed dniem 15 listopada 1991 r. emerytami i rencistami,
uprawnionymi do wzrostów lub dodatków z tytułu pracy w szczególnych warunkach
lub w szczególnym charakterze, które utraciły prawo do wzrostów lub dodatków. Nie
należą do tego kręgu z całą pewnością osoby, które przed wskazaną datą spełniały
warunki do uzyskania prawa do emerytury lub renty ze wzrostami, lecz z prawa tego
nie korzystały. Za emeryta lub rencistę może bowiem być uznana osoba, która zgło-
siła udokumentowane żądanie, na podstawie którego powinna być jej przyznana
emerytura lub renta, poczynając od daty wcześniejszej niż 15 listopada 1991 r. Decy-
zja ustalająca prawo do świadczeń nie jest tu najistotniejsza, bowiem mogła wystąpić
bezczynność lub błąd organu rentowego. Wyłączenie spod działania ustawy grupy
osób, które spełniały warunki do nabycia prawa, lecz go nie realizowały, oznacza, że
ustawa nie rekompensuje w całości praw nabytych. Zgodnie z obowiązującą ogólnie
zasadą sformułowaną w art. 76 ustawy o z. e. p, a obecnie w art. 100 ust. 1 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118), o powstaniu prawa decyduje data spełnienia wszyst-
kich warunków wymaganych do jego nabycia, a nie data przyznania prawa. Osób,
9
które spełniły warunki do nabycia emerytury i renty ze wzrostami, lecz nie realizowały
tego prawa, ustawa nie obejmuje.
Zawarte w art. 3 ust. 2 ustawy o rekompensatach sformułowanie nie daje
podstaw do innego traktowania osób, które skorzystały z prawa do emerytury lub
renty – przed dniem 15 listopada 1991 r. były emerytami lub rencistami – lecz nie
korzystały ze wzrostów z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze. Także te osoby nie są objęte rekompensatami. Wyrażenie „uprawnieni
do wzrostów lub dodatków, którzy prawo to utracili” wcale nie oznacza, że chodzi tu o
wszystkie osoby będące emerytami lub rencistami, które przepracowały wymagany
okres w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przed ustaleniem
prawa do emerytury lub renty. Gdyby taka była intencja ustawodawcy, użyłby właśnie
takiego sformułowania i wówczas emeryci i renciści mogliby udowadniać swoje
prawa świadectwami stwierdzającymi pracę w szczególnych warunkach lub w szcze-
gólnym charakterze. Użyte w omawianym przepisie określenie „uprawnienie do
wzrostów lub dodatków” i „utracone prawo” nie oznacza prawa in abstracto. Prawo
do wzrostów lub dodatków nie jest bowiem samodzielnym prawem do świadczeń,
takim, jak prawo do emerytury lub renty. Spełnienie warunków do powstania „prawa
do wzrostów lub dodatków” ma skutek w zakresie wysokości świadczenia. Przepisy
prawa ubezpieczeń społecznych rozróżniają pojęcia „prawo do świadczenia” i „wyso-
kość świadczenia”. Czyni tak przepis art. 80 ust. 1 ustawy o z .e. p. stanowiący pods-
tawę prawną do żądania przez emerytów i rencistów zwiększenia świadczenia. Przez
określenie „emeryci i renciści uprawnieni do wzrostów lub dodatków” należy rozu-
mieć osoby, które miały ustalone prawo do emerytury lub renty wraz ze wzrostami
lub dodatkami.
W stosunku do osób, które przed wejściem w życie ustawy rewaloryzacyjnej
nie występowały o przyznanie wzrostów, pod rządem ustawy nie mogły już o nie
wystąpić. W stosunku do tych osób nie jest adekwatne określenie „utraciły”, bowiem
nie mogły one utracić tego, czego nie miały. Natomiast utraciły prawo do wzrostów i
dodatków osoby, które takie prawo miały przyznane lub spełniły warunki do jego
przyznania (złożyły udokumentowany wniosek, który na skutek bezczynności lub
błędu organu rentowego nie został załatwiony). Tylko te osoby mają prawo do re-
kompensaty zgodnie z nazwą ustawy i jej art. 1 pkt 2, które przewidują zrekompen-
sowanie utraty wzrostów i dodatków do emerytur i rent z tytułu pracy w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze.
10
O tym, że intencją ustawy było zrekompensowanie przysługujących, a następ-
nie utraconych świadczeń, świadczy uregulowanie zawarte w załączniku do ustawy.
Uzależnia on wysokość rekompensat między innymi od wysokości przysługującego
wzrostu lub dodatku i hipotetycznego okresu, w którym uprawniony spodziewał się te
świadczenia otrzymywać. Wysokość rekompensaty ustalona jest przy założeniu, że
wzrost lub dodatek przysługiwał w dniu 14 listopada 1991 r. Utrata jest rekompenso-
wana poczynając od 15 listopada 1991 r. Na podstawie obowiązującego w dacie
wejścia w życie ustawy o rekompensatach art. 101 ust. 1 ustawy o z. e. p. zwiększo-
ne świadczenia nie mogły być wypłacane za okres wcześniejszy, niż od miesiąca, w
którym został zgłoszony wniosek (poprzednio nie wcześniej niż trzy miesiące).
Osoby, które złożyły dowody stwierdzające pracę w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze po wejściu w życie ustawy o rekompensatach ( w 1997 r.),
nie mogłyby liczyć na wzrost emerytury lub renty od daty wcześniejszej niż miesiąc
zgłoszenia wniosku, nawet gdyby ustawa rewaloryzacyjna nie zniosła wzrostów i do-
datków.
Gdyby przyjąć, że emeryci i renciści, którzy przed 15 listopada 1991 r. nie
wystąpili o przyznanie wzrostów, mimo że spełnili do tego warunki, są uprawnieni do
rekompensat, musieliby oni przy wniosku o umieszczenie w spisie osób uprawnio-
nych złożyć dowody potwierdzające ich prawa. Organ rentowy musiałby ustalić za-
równo prawo do wzrostu, jak i jego wysokość (15, 10 lub 5% podstawy wymiaru). W
rezultacie musiałby potraktować takie żądanie jako wniosek o przyznanie wzrostu, a
wniosek taki z mocy obowiązujących w dacie wejścia w życie ustawy o rekompen-
satach przepisów art. 26 ust. 1 i 21 ust. 4 ustawy rewaloryzacyjnej nie mógł być
uwzględniony.
Z tych przyczyn na przedstawione zagadnienie prawne Sąd Najwyższy udzielił
odpowiedzi jak w uchwale.
N o t k a
Postanowieniem z dnia 27 czerwca 2000 r., II UKN 606/99, Sąd Najwyższy posta-
nowił ponownie przedstawić składowi powiększonemu zagadnienie prawne rozpatrzone w
niniejszej uchwale; patrz też odmienny wyrok z dnia 6 maja 1999 r., II UKN 427/98, publi-
kowany poniżej pod pozycją 626
========================================