Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 13 lipca 2000 r.
II UKN 636/99
1. Przepis art. 235 KH nie wyłącza prawa wspólnika do głosowania nad
podjęciem uchwały zgromadzenia wspólników powołującej pełnomocnika do
zawarcia umowy o pracę.
2. Umowa o pracę zawarta dla pozoru jest nieważna (art. 83 § 1 KC w
związku z art. 300 KP) i nie może podlegać ocenie w aspekcie jej celu na pods-
tawie art. 58 § 1 KC.
Przewodniczący SSN Beata Gudowska, Sędziowie SN: Maria Tyszel, Barbara
Wagner (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 13 lipca 2000 r. sprawy z wniosku
Małgorzaty M.-Ł., Tomasza S., Mirosława Krzysztofa D. przeciwko Zakładowi Ubez-
pieczeń Społecznych-Oddziałowi w B. o objęcie ubezpieczeniem społecznym pra-
cowniczym, na skutek kasacji zainteresowanej Małgorzaty M.-Ł. od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 24 sierpnia 1999 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Białymstoku do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnię-
cie o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny w Białymstoku wyrokiem z dnia 24 sierpnia 1999 r. [...] oddalił
apelację Małgorzaty Jadwigi M.-Ł., Tomasza S. i Mirosława Krzysztofa D. od wyroku
Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku z dnia 14
maja 1999 r. [...], zmieniającego zaskarżone przez apelujących decyzje Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w B., odmawiające objęcia ich obowiązkiem
pracowniczego ubezpieczenia społecznego od 1 września 1998 r., i ustalającego, że
wnoszący apelację podlegają temu obowiązkowi od 1 marca 1999 r., a w pozostałej
części oddalającego odwołanie.
2
Sąd ustalił, że czterech wspólników Spółki z o.o. „M.S.” uchwałą walnego
zgromadzenia wspólników z dnia 28 marca 1997 r. powołało Michalinę K., zatrudnio-
ną w Spółce na stanowisku głównego księgowego w wymiarze ½ etatu, na pełno-
mocnika do szczególnej czynności, tj. do zawarcia w dniu 28 marca 1997 r. umów o
pracę z członkami Zarządu – Mirosławem D., Małgorzatą M.-Ł. i Tomaszem S. Miro-
sław D. posiada 180 udziałów w Spółce, wspólnicy Małgorzata M.-Ł. i Tomasz S. –
po 90 udziałów oraz wspólnik Maciej Ryszard M., zatrudniony na stanowisku asy-
stenta projektanta, 40 udziałów. Zdaniem Sądu, uchwała o powołaniu pełnomocnika,
ze względu na treść art. 235 i 236 KH, była faktycznie uchwałą trzech wspólników.
W ocenie Sądu, umowy o pracę zawarte z ubezpieczonymi przez wyznaczo-
nego przez nich do dokonania tych czynności pełnomocnika były czynnościami po-
zornymi (art. 83 § 1 KC) i miały na celu obejście prawa. Dlatego, na zasadzie art. 58
§ 1 KC, były nieważne. Były to faktycznie umowy o pracę zawarte „ z samym sobą”,
sprzecznie z art. 235 KH. Sytuacja powyższa uległa zmianie z dniem 1 marca 1999 r.
po zawarciu z wnioskodawcami nowych umów o pracę przez przewodniczącego
Rady Nadzorczej, zgodnie z art. 203 KH. W okresie od 1 września 1998 r. do 28 lu-
tego 1999 r. Mirosław D., Małgorzata M.-Ł. i Tomasz S. nie podlegali pracowniczemu
ubezpieczeniu społecznemu, lecz ubezpieczeniu z tytułu prowadzenia działalności
gospodarczej.
Małgorzata Jadwiga M.-Ł. zaskarżyła ten wyrok kasacją. Wskazując jako jej
podstawy naruszenie prawa materialnego, a to art. 203, 235, 236 KH i art. 22 § 1 KP
przez ich błędną wykładnię oraz art. 58 § 1 i art. 83 § 1 KC przez ich niewłaściwe
zastosowanie, a także naruszenie przepisów postępowania, a mianowicie art. 233 §
1 KPC, wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponow-
nego rozpoznania Sądowi drugiej instancji oraz o zasądzenie kosztów procesu we-
dług norm przepisanych.
Zdaniem skarżącej, błędne jest stanowisko Sądu, że uchwała wspólników z
dnia 28 marca 1997 r., ze względu na treść art. 235 i 236 KH, była faktycznie
uchwałą trzech wspólników. Była to, i faktycznie i prawnie, uchwała zgromadzenia
wspólników. Pozycja formalna wspólnika jest odmienna od statusu zgromadzenia
wspólników. Nie ma przepisu, który zakazywałby głosowania wspólnikowi w sprawie
powołania pełnomocnika do zawarcia z nim umowy o pracę. Art. 235 KH dotyczy
wyłącznie głosowania wspólników przy powzięciu uchwał dotyczących ich odpowie-
dzialności wobec spółki, przyznania wynagrodzenia oraz umów i sporów między nimi
3
a spółką. Jest to przepis szczególny i nie może być wykładany rozszerzająco. Art.
235 i 236 KH nie mogą zatem stanowić podstawy ani do zakwestionowania ważności
powołania pełnomocnika, ani do zakwestionowania ważności umów o pracę zawar-
tych przez pełnomocnika z będącymi wspólnikami członkami zarządu.
Skarżąca wywodziła dalej, że pozorność czynności prawnej i nieważność
czynności prawnej mającej na celu obejście prawa są dwiema różnymi instytucjami
prawnymi. Sąd nie zakwalifikował jednoznacznie zawartych przez pełnomocnika
umów o pracę, powołując jednocześnie art. 83 § 1 i art. 58 § 1 KC. Przy ustaleniu
pozorności czynności prawnej sąd powinien ustalić jaka czynność była czynnością
ukrytą. Zarówno działanie pozorne, jak i zawarcie umowy w celu obejścia prawa wy-
magają świadomego działania składającego oświadczenie woli. Oświadczenia woli
skarżącej są jednoznaczne. Sąd niewłaściwie je wyłożył, zakładając, że miała ona
zamiar dokonać czynności pozornej oraz w celu obejścia prawa.
Zgodnie z art. 203 KH, dopuszczalne jest zawarcie umowy z członkiem zarzą-
du przez pełnomocnika. Przy przyjęciu rozumowania Sądu niemożliwe byłoby zasto-
sowanie art. 203 KH do powoływania pełnomocników do zawierania umów z człon-
kami zarządu będącymi jednocześnie udziałowcami w spółkach wieloosobowych.
Umowy te bowiem zawsze byłyby zawierane „z samym sobą”. W Spółce „M.S.” jest
czterech udziałowców, z których żaden nie jest udziałowcem większościowym. Nie
ma powodu, by trzech z nich traktować łącznie jako jedną całość.
Co do braku podporządkowania przy wykonywaniu obowiązków pracowni-
czych przez członków Zarządu, zainteresowana podniosła, że osoby zarządzające
zakładem w imieniu pracodawcy nie podlegają nigdy podporządkowaniu „służbowe-
mu”. Powołanie Rady Nadzorczej nie wprowadziło podległości zarządu temu orga-
nowi. Rada Nadzorcza nie ma bowiem żadnych kompetencji w procesie zarządzania
spółką.
Sąd przyjął za udowodnione, że skarżąca działała w celu obejścia prawa oraz
dokonała czynności prawnej pozornej. W materiale dowodowym brak jest jakichkol-
wiek podstaw do przyjęcia tych faktów za dowiedzione. Brak także ustaleń czy po-
zorne było ustanowienie pełnomocnika zarządu (co wymagałoby unieważnienia
uchwały zgromadzenia wspólników), czy pozorne było zawarcie umowy przez peł-
nomocnika prawidłowo ustanowionego przez Walne Zgromadzenie. Sąd nie prze-
prowadził postępowania dowodowego w zakresie badania woli stron i nie dokonał
ustaleń w tym przedmiocie. Nie rozważył zatem wszechstronnie całego zebranego w
4
sprawie materiału dowodowego, przez co uchybił art. 233 KPC, a które to uchybienie
wpłynęło istotnie na wynik sprawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zaskarżonym wyrokiem Sąd odmówił objęcia Małgorzaty M.-Ł. pracowniczym
ubezpieczeniem społecznym ustalając, że umowa o pracę zawarta z nią w dniu 28
marca 1997 r. przez pełnomocnika Spółki, powołanego uchwałą wspólników dla do-
konania tej czynności prawnej, była nieważna. Z motywów zaskarżonego wyroku nie
wynika jednoznacznie jaką podstawę prawną nieważności umowy przyjął Sąd – czy
stanowi ją art. 235 i 236 KH (brak prawidłowego umocowania Michaliny K.), czy art.
83 § 1 KC (zawarcie umowy dla pozoru), czy art. 58 § 1 KC (zawarcie umowy o
pracę w celu obejścia ustawy).
Trafny jest prezentowany w kasacji pogląd, że pozycja prawna zgromadzenia
wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i poszczególnych wspólników
jest odmienna. Świadczy o tym już choćby tylko systematyka Kodeksu handlowego,
który w rozdziale II („Prawa i obowiązki wspólników”) działu XI („Spółka z ograniczo-
ną odpowiedzialnością”) normuje prawa i obowiązki wspólników, zaś w rozdziale III
(„Władze spółki”) oddział 3 („Zgromadzenie wspólników”) kompetencje zgromadzenia
wspólników. Zgromadzenie wspólników jest organem spółki, który tworzą wspólnicy -
osoby fizyczne lub prawne. Uchwała zgromadzenia wspólników nie traci charakteru
aktu pochodzącego od tego organu tylko dlatego, że została podjęta głosami wspól-
ników posiadających łącznie większość udziałów. Wywód Sądu zmierzający do wy-
kazania, że pełnomocnika do zawarcia z zainteresowaną umowy o pracę ustanowiło
nie zgromadzenie wspólników, lecz faktycznie trzej wspólnicy, gdyż posiadali łącznie
90% udziałów, co w konsekwencji powoduje, że umowa o pracę została zawarta
przez „samego z sobą” i dlatego nieskutecznie, nie jest trafny.
Według art. 235 KH wspólnicy nie mogą głosować przy podejmowaniu uchwał
dotyczących ich odpowiedzialności, przyznania im wynagrodzenia, umów i sporów
pomiędzy nimi a spółką. Ma rację skarżąca, że przepis ten ogranicza uprawnienia
wspólników i wobec tego należy go wykładać ściśle. Nie można zatem obejmować
zakresem przedmiotowym wyłączeń innych czynności niż wymienione w tym przepi-
sie. Wyłączenie prawa wspólnika do głosowania przy podejmowaniu uchwały zgro-
madzenia wspólników nie obejmuje ustanowienia pełnomocnika spółki do zawierania
5
umów ze wspólnikami – członkami zarządu. W przeciwnym razie art. 203 KH nie
mógłby znaleźć zastosowania do zawierania umów ze wspólnikami - członkami za-
rządu spółki kilkuosobowej (jak w rozpoznawanej sprawie). Umowy takie mogłaby
zawierać tylko Rada Nadzorcza, która przecież jest wybierana także przez zgroma-
dzenie wspólników.
Michalina K. została powołana na pełnomocnika Spółki prawidłowo. Dla takiej
oceny bez znaczenia jest podniesiona przez Sąd okoliczność, że była ona pracowni-
kiem Spółki ( główną księgową zatrudnioną w połowie wymiaru czasu pracy). Ani
przepisy Kodeksu cywilnego, ani przepisy Kodeksu handlowego, ani dokumenty we-
wnętrzne Spółki nie wprowadzają ograniczeń podmiotowych, które wziął pod uwagę
Sąd. Prawidłowość powołania Michaliny K. jako pełnomocnika do zawarcia umowy o
pracę z zainteresowaną mogłaby zostać zakwestionowana tylko poprzez unieważ-
nienie uchwały zgromadzenia wspólników z dnia 28 marca 1997 r. w trybie przewi-
dzianym w art. 240 i nast. KH.
Zgodnie z art. 203 KH, umowę z członkami zarządu, także umowę o pracę,
może skutecznie zawrzeć pełnomocnik Spółki powołany przez zgromadzenie wspól-
ników. Skoro Michalina K. została prawidłowo ustanowiona pełnomocnikiem zgro-
madzenia wspólników i zawarła z Małgorzatą M.-Ł. umowę o pracę, to czynność tę
należy traktować jako prawnie skuteczną, chyba, że zachodziłyby okoliczności uza-
sadniające przyjęcie wadliwości oświadczeń woli obu stron lub jednej z nich.
Sąd przyjął, że umowa o pracę zawarta przez Michalinę K. - pełnomocnika
Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością „M.S.” ustanowionego przez zgromadzenie
wspólników z Małgorzatą M.-Ł. – członkiem zarządu tejże Spółki, była czynnością
prawną pozorną, dokonaną w celu obejścia prawa i dlatego nieważną. Zgodzić się
trzeba ze skarżącą, że pozorność czynności prawnej i dokonanie czynności prawnej
w celu obejścia prawa są różnymi instytucjami prawnymi. W kontekście obejścia
prawa można rozważać zasadnie tylko skuteczność czynności prawnej dokonanej
niewadliwie. Ustalenie, że umowa o pracę została zawarta dla pozoru, a zatem, że
jest nieważna z mocy art. 83 § 1 KC, czyni bezprzedmiotową jej ocenę ( jako czyn-
ności nieistniejącej) w aspekcie art. 58 KC.
Oświadczenie woli jest nieważne jeżeli zostało złożone drugiej stronie za jej
zgodą dla pozoru. Gdy zostało ono złożone dla ukrycia innej czynności prawnej,
ważność oświadczenia woli ocenia się według właściwości tej czynności (art. 83 § 1
KC). Zakwalifikowanie czynności prawnej jako dokonanej dla pozoru wymaga wyjaś-
6
nienia i ustalenia, która ze stron złożyła oświadczenie woli dla pozoru (pełnomocnik
Spółki za zgodą zainteresowanej, czy zainteresowana za zgodą pełnomocnika) oraz
jaka czynność prawna została pod pozorem umowy o pracę ukryta i ewentualnie czy
ta ukryta umowa jest prawnie skuteczna. Z kolei zakwalifikowanie czynności jako
zmierzającej do obejścia ustawy wymaga wyjaśnienia i ustalenia, jakie przepisy
prawa strony zamierzały obejść przez dokonanie czynności i czy miały taki zamiar.
Trafnie podniosła skarżąca, że Sąd nie dokonał ustaleń koniecznych do prawidłowe-
go zastosowania w sprawie art. 58 § 1 i art. 83 §1 KC.
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy, stosownie do art. 39313
KPC,
orzekł jak w sentencji.
========================================