Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 16 maja 2001 r.
I PKN 402/00
1. Po zawarciu umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy
(art. 1012
§ 1 KP) pracodawca nie może powoływać się na to, że pracownik nie
miał dostępu do szczególnie ważnych informacji, których ujawnienie mogłoby
narazić pracodawcę na szkodę.
2. Zmiana umowy o zakazie konkurencji wymaga pod rygorem nieważ-
ności zachowania formy pisemnej (art. 1013
KP).
Przewodniczący SSN Józef Iwulski, Sędziowie: SN Zbigniew Myszka, SA
Kazimierz Josiak (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 16 maja 2001 r. sprawy z powództwa
Przemysława K. przeciwko D. S. S.P.P. S.A. w K. o odszkodowanie, na skutek kasa-
cji powoda od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
Łodzi z dnia 11 lutego 2000 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok w części zmieniającej wyrok Sądu pierwszej in-
stancji i oddalającej powództwo (pkt 1) i w tym zakresie sprawę przekazał do ponow-
nego rozpoznania Sądowi Okręgowemu-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
Łodzi pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyj-
nego.
U z a s a d n i e n i e
Powód Przemysław K. pozwem z 4 marca 1999r. domagał się zasądzenia na
jego rzecz od strony pozwanej - spółki akcyjnej „D. S. S.P.-P.” z siedzibą w K. odsz-
kodowania w kwocie 9.000 zł z ustawowymi odsetkami od 20 sierpnia 1998r. za po-
wstrzymanie się „od działalności konkurencyjnej z pracodawcą” po rozwiązaniu sto-
sunku pracy. W uzasadnieniu swojego żądania powód wskazał na § 2 ust. 2 umowy
o zakazie konkurencji zawartej przez strony w dniu 2 marca 1998 r. i art. 1012
§ 1 i 3
KP.
2
Strona pozwana wniosła o oddalenie powództwa. Przyznając fakt zawarcia z
powodem umowy o zakazie podjęcia działalności konkurencyjnej, twierdziła, że
umowa uległa rozwiązaniu we wrześniu 1998 r., bo ustały przyczyny dla jakich zo-
stała zawarta. Dlatego świadczenia obu stron nie podlegają wykonaniu.
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Łodzi po rozpoznaniu sprawy wyrokiem z dnia 29
października 1999 r. uwzględnił powództwo częściowo. Zasądził od strony pozwanej
na rzecz powoda odszkodowanie w ratach po 1.412,50 zł miesięcznie za okres od
września 1998 r. do lutego 1999 r., a dalej idące powództwo oddalił. Sąd ustalił na-
stępujące okoliczności faktyczne.
Powód zatrudniony został u strony pozwanej 1 marca 1998 r. na podstawie
umowy o pracę na czas nie określony. W umowie powierzono mu stanowisko regio-
nalnego kierownika sprzedaży w Ł. z wynagrodzeniem 3.000 zł brutto miesięcznie
plus premia regulaminowa. W dniu 2 marca 1998 r. strony zawarły odrębną umowę o
zakazie konkurencji. Powód zobowiązał się w niej do zachowania tajemnicy służbo-
wej oraz powstrzymywania się od podjęcia działalności konkurencyjnej wobec praco-
dawcy w czasie trwania stosunku pracy oraz przez sześć miesięcy po jego rozwiąza-
niu lub wygaśnięciu. W zamian za przestrzeganie klauzuli konkurencyjnej po rozwią-
zaniu umowy o pracę pracodawca zobowiązał się wypłacić powodowi odszkodowa-
nie w wysokości 50 % jego wynagrodzenia w sześciu równych miesięcznych ratach.
W okresie ustalonym w umowie powód miał też nie podejmować zatrudnienia w
podmiotach konkurencyjnych lub świadczenia im usług doradczych bądź organiza-
cyjnych. W początkowym okresie zatrudnienia powód zaznajamiał się z systemami
komputerowymi, bazą danych (zbiorem informacji o klientach), zasadami ustalania
cen itd. Zanim przystąpił do pracy na swoim stanowisku poważnie zachorował. Był
niezdolny do pracy od kwietnia 1998 r. do stycznia 1999 r. Po trzech miesiącach nie-
obecności powoda w pracy strona pozwana rozwiązała z nim umowę o pracę na
podstawie art. 53 § 1 pkt 1 KP w dniu 20 sierpnia 1998 r. We wrześniu 1998 r. powód
wystąpił do strony pozwanej z żądaniem wypłacenia mu odszkodowania za prze-
strzeganie zakazu konkurencji. Telefonicznie i pismem z 14 września 1998 r. strona
pozwana odmówiła spełnienia świadczenia z uzasadnieniem, że zakaz stracił dla niej
znaczenie, gdyż odpadły przyczyny, dla których zawarto umowę. Powód w paździer-
niku 1998 r. zamierzał podjąć działalność konkurencyjną w zakresie sprzedaży opa-
kowań tekturowych. Plany jego pokrzyżowała dalsza choroba. Ostatecznie żadnej
działalności gospodarczej nie prowadził. W roku 1999 powód rozpoczął naukę w
3
szkole wyższej. Nadal pozostaje na utrzymaniu rodziców. W latach 1998 - 1999 w
Polsce było około trzydzieści zakładów zajmujących się produkcją i sprzedażą opa-
kowań tekturowych. Konkurencja na rynku była duża. Osoby, które odeszły z pracy u
strony pozwanej nie miały trudności z podjęciem zatrudnienia w podobnych zakła-
dach. Powód przez kilka miesięcy rozliczał się z powierzonego sprzętu i oprogramo-
wania komputerowego.
W świetle powyższych ustaleń faktycznych Sąd pierwszej instancji uznał rosz-
czenie powoda co do zasady za słuszne. Zdaniem Sądu błędne były zarzuty strony
pozwanej, że umowa o zakazie konkurencji uległa rozwiązaniu we wrześniu 1998r. z
uwagi na ustanie przyczyn uzasadniających zakaz. W szczególności długotrwała,
poważna choroba pracownika utrudniająca mu podjęcie działalności konkurencyjnej
nie była wystarczającym powodem do uznania, że zakaz konkurencji przestał go
wiązać, skoro wszedł on w posiadanie poufnych informacji i mógł je wykorzystać sam
lub przekazać osobom prowadzącym działalność konkurencyjną. Z tych motywów
Sąd przyjął, że powodowi służyło prawo domagania się zapłaty odszkodowania z
mocy § 2 ust. 2 umowy o zakazie konkurencji z dnia 2 marca 1998 r. w związku z art.
1012
§ 1 i 3 KP. Wysokość odszkodowania Sąd ustalił na podstawie wynagrodzenia
zasadniczego powoda z okresu od marca do czerwca 1998 r. na kwotę 1.412,50 zł
miesięcznie i zasądził je w ratach zgodnie z § 2 umowy o zakazie konkurencji. Dalej
idące żądanie, w tym żądanie zapłaty odsetek za opóźnienie od 20 sierpnia 1998 r.,
Sąd oddalił jako nieuzasadnione.
Wyrok Sądu Rejonowego zaskarżyła w części uwzględniającej powództwo
strona pozwana. Zarzuciła naruszenie art. 1012
§ 2 KP przez odmowę jego zastoso-
wania i uchybienia procesowe polegające na dowolnym przyjęciu z obrazą art. 233 §
1 i art. 316 KPC, że powód uzyskał od pracodawcy szczególnie ważne informacje,
które uzasadniały przestrzeganie zakazu konkurencji i że wywiązał się on w pełni z
obowiązków wynikających z umowy z dnia 2 marca 1998 r. Na tych zarzutach skar-
żąca opierała wniosek o zmianę zaskarżonego wyroku przez oddalenie powództwa w
całości.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi po dodatko-
wym ustaleniu, że powód pismo informujące go o zwolnieniu przez pracodawcę z
zakazu konkurencji otrzymał 20 września 1998 r., zmienił zaskarżony wyrok w ten
sposób, że zasądzone od strony pozwanej odszkodowanie na rzecz powoda obniżył
do pierwszej raty (1.412,50 zł) za wrzesień 1998 r., a w pozostałej części powództwo
4
oddalił, orzekając o kosztach procesu między stronami na podstawie art. 100 KPC.
W krótkich rozważaniach Sąd przyjął, iż odszkodowanie przewidziane w art. 1012
§ 1
i 3 KP nie jest karą umowną, przeto powód powinien wykazać, że poniósł szkodę
polegającą na ograniczeniu jego możliwości zarobkowych w związku z powstrzymy-
waniem się od podjęcia działalności konkurencyjnej. Tymczasem z okoliczności
sprawy wynika, że powód nie podjął działalności konkurencyjnej z przyczyn obiek-
tywnych (długotrwałej choroby) oraz wskutek subiektywnego przekonania, że wiąże
go nadal zakaz konkurencji, co nie było zgodne z prawdą. Niezależnie od braku
szkody pozwalającej - zdaniem Sądu - na zasądzenie odszkodowania, żądanie po-
woda nie powinno i tak być uwzględnione. Z zamiaru podjęcia przez powoda działal-
ności gospodarczej na własny rachunek w październiku 1998 r. Sąd wyciągnął wnio-
sek, że co najmniej w sposób dorozumiany powód wyraził zgodę na „anulowanie”
zakazu konkurencji. Za chybiony Sąd uznał natomiast zarzut naruszenia art. 1012
§ 2
KP, stwierdzając, że przepis ten zwalnia pracownika z przestrzegania zakazu konku-
rencji bez jednoczesnego zwolnienia pracodawcy od obowiązku wypłaty odszkodo-
wania.
Od wyroku Sądu drugiej instancji w imieniu powoda wniesiona została kasa-
cja. W kasacji zarzuca się naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię i
niewłaściwe zastosowanie art. 101 § 1 KP (powinno być art. 1012
§ 1 KP) w związku
z § 2 ust. 2 i § 3 umowy o zakazie konkurencji zawartej przez strony 2 marca 1998 r.
Zdaniem skarżącego Sąd drugiej instancji wadliwie zinterpretował art. 101 § 1 KP,
przyjmując, że odszkodowanie za przestrzeganie zakazu konkurencji należy się pra-
cownikowi tylko wtedy, gdy udowodni on poniesienie konkretnej - realnie istniejącej -
szkody majątkowej w postaci utraconych dochodów w czasie obowiązywania zakazu
konkurencji. Ponadto błędnie Sąd przyjął, że umowa stron o zakazie konkurencji ule-
gła w październiku 1998 r. rozwiązaniu za wzajemnym porozumieniem, mimo że po-
wód nie złożył takiego oświadczenia woli i nie miał zamiaru zwolnić pracodawcy od
obowiązku wypłaty odszkodowania. Na tej podstawie oparty został wniosek o uchy-
lenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w Łodzi do
ponownego rozpoznania z pozostawieniem mu rozstrzygnięcia o kosztach postępo-
wania kasacyjnego albo o zmianę wyroku przez uwzględnienie powództwa w całości
wraz z kosztami procesu za trzy instancje.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
W sprawie niesporne jest, że strony zawarły umowę o zakazie konkurencji
unormowaną w art. 1012
KP. Zgodnie z tym przepisem pracodawca i pracownik ma-
jący dostęp do szczególnie ważnych informacji, których ujawnienie mogłoby narazić
pracodawcę na szkodę, mogą zawrzeć umowę o zakazie konkurencji na czas po
ustaniu stosunku pracy. W okolicznościach sprawy, jak słusznie uznały Sądy obu
instancji, powód w czasie szkolenia zapoznał się z zasadami sprzedaży opakowań,
kalkulacji cen, strategią handlową firmy, stosowanymi w niej systemami komputero-
wymi i bazą danych, stanowiącą zbiór informacji o klientach firmy. Strona pozwana
wszystkie wiadomości, w których posiadanie wszedł powód, uważała za poufne, ob-
jęte tajemnicą handlową firmy. Dlatego w § 1 umowy o zakazie konkurencji zabroniła
powodowi ujawnienia ich komukolwiek w czasie trwania umowy o pracę i po jej roz-
wiązaniu bądź wygaśnięciu. Pojęcie szczególnie ważnych informacji, których ujaw-
nienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę nie zależy od kryteriów obiektywnych,
lecz subiektywnego przekonania pracodawcy. Wystarczy, że jego zdaniem wykorzy-
stanie nabytej przez pracownika wiedzy w działalności konkurencyjnej mogłoby go
narazić na straty. Po zawarciu umowy o zakazie konkurencji pracodawcy nie służy
uprawnienie do jednostronnego rozwiązania umowy z uzasadnieniem, że nie obawia
się już konkurencji ze strony pracownika i zwolnienia się w ten sposób z obowiązku
wypłaty odszkodowania. Podobny pogląd był już prezentowany w wyrokach Sądu
Najwyższego: z dnia 14 maja 1998 r., I PKN 121/98 (OSNAPiUS 1999 nr 10, poz.
342) i z dnia 17 listopada 1999 r., I PKN 358/99 (OSNAPiUS 2001 nr 7, poz. 217).
Zmiana stanowiska pracodawcy, co do ewentualnych skutków naruszenia przez pra-
cownika zakazu konkurencji nie jest tożsama z ustaniem przyczyn uzasadniających
taki zakaz, czyli z sytuacją przewidzianą w art. 1012
§ 2 KP. Słuszny jest zarzut ka-
sacji, że wykładnia art. 1012
§ 1 KP dokonana przez Sąd Okręgowy w części doty-
czącej warunków przyznania pracownikowi odszkodowania za przestrzeganie zaka-
zu konkurencji sprzeczna jest z brzmieniem przepisu. Nie uzależnia się w nim prawa
do odszkodowania od udowodnienia wysokości szkody rzeczywiście poniesionej
przez pracownika, lecz od prawidłowego wykonania przez niego zobowiązania wza-
jemnego lub zaistnienia okoliczności ustalonych w § 2, decydujących o ustaniu zaka-
zu konkurencji. Odszkodowanie ustalone jest w umowie przez strony hipotetycznie.
Zwykle powinny się one kierować spodziewaną utratą dochodu bądź wynagrodzenia
pracownika rezygnującego z podjęcia działalności konkurencyjnej. Nie ulega jednak
6
wątpliwości, że „umówione odszkodowanie” nie podlega zmniejszeniu, gdy rzeczywi-
sta szkoda jest mniejsza lub w ogóle nie istnieje, a także zwiększeniu, jeżeli straty
pracownika obliczone w wysokości utraconych dochodów były wyższe. Podobne sta-
nowisko zajął Sąd Najwyższy w powołanym już wyroku z dnia 17 listopada 1999 r. w
sprawie I PKN 358/99. Na koniec omówienia wymaga zawarty w uzasadnieniu Sądu
Okręgowego wniosek, iż umowa o zakazie konkurencji rozwiązana została w paź-
dzierniku 1998 r. za porozumieniem stron. Sądy obu instancji ustaliły identycznie
stan faktyczny sprawy. Zgodnie przyjęły, że strona pozwana zwolniła powoda z za-
kazu konkurencji we wrześniu 1998 r. i że powód faktycznie nie podjął działalności
konkurencyjnej do lutego 1999 r. Mimo to wyjaśniając podstawę prawną rozstrzy-
gnięcia Sąd drugiej instancji uznał, że umowa została rozwiązana przez obie strony z
tym, że oświadczenie woli powoda wyrażone zostało konkludentnie przez nieznany
stronie pozwanej przed procesem zamiar podjęcia konkurencyjnej działalności go-
spodarczej na własny rachunek w październiku 1998 r. Z uwagi na treść art. 61 KC
poglądu Sądu Okręgowego nie można uznać za prawidłowy. Nie uwzględnia on rów-
nież wymagania zachowania formy pisemnej do ustanowienia zakazu konkurencji, a
więc i jego zmiany (art. 1013
KP).
Z tych motywów Sąd Najwyższy uwzględnił kasację i z mocy art. 39313
§ 1
KPC orzekł o uchyleniu zaskarżonego wyroku i przekazaniu sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi drugiej instancji z pozostawieniem mu rozstrzygnięcia o kosz-
tach postępowania kasacyjnego na podstawie art. 39319
KPC i 108 § 2 KPC.
========================================