Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 6 czerwca 2001 r.
I PKN 464/00
Przepis art. 25c ust. 2 ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności go-
spodarczej (Dz.U. Nr 41, poz. 324 ze zm.), wprowadzony ustawą z dnia 6 kwiet-
nia 1990 r. o zmianie ustawy o działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 26, poz.
149), do czasu jego zmiany ustawą z dnia 16 grudnia 1993 r. o zmianie niektó-
rych ustaw regulujących zasady opodatkowania i niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 134, poz. 646), stanowił podstawę zawarcia umowy o zakazie konku-
rencji (klauzuli konkurencyjnej) tylko między pracodawcą a pracownikiem.
Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski, Sędziowie: SN Józef Iwulski, SA
Kazimierz Josiak (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 6 czerwca 2001 r. sprawy z powódz-
twa Bogdana D. przeciwko Morskiej Stoczni Remontowej Spółce Akcyjnej w Ś. o za-
płatę, na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 9
lutego 2000 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania
Sądowi Apelacyjnemu w Poznaniu, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Powód Bogdan D. domagał się w pozwie zasądzenia na jego rzecz od byłego
pracodawcy odszkodowania za czas przestrzegania zakazu konkurencji po zaprze-
staniu pełnienia funkcji dyrektora handlowego w Morskiej Stoczni Remontowej S.A. w
Ś. Żądanie swoje powód określił na kwotę 11.153,55 zł i oprócz tego domagał się
skapitalizowanych odsetek od odszkodowania w wysokości 58.908,82 zł. W uzasad-
nieniu swoich roszczeń powód powoływał się na umowę o zakazie działalności kon-
kurencyjnej zawartą między stronami 15 kwietnia 1991 r. Strona pozwana wniosła o
oddalenie powództwa. Zarzuciła, że umowa z 15 kwietnia 1991 r. była sprzeczna z
2
prawem i przez to bezskuteczna. Ponadto dotyczyła ona tylko pierwszego okresu
zatrudnienia powoda w Stoczni, które zakończyło się 9 września 1991 r.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Szczecinie wyrokiem
z dnia 23 lipca 1999 r. oddalił powództwo. Sąd ustalił, że powód pracował w Morskiej
Stoczni Remontowej w Ś. od 15 grudnia 1976 r. na różnych stanowiskach kierowni-
czych i samodzielnych w pionie technicznym. Dnia 15 stycznia 1991 r. powód powo-
łany został na stanowisko dyrektora handlowego Stoczni. W tym czasie Stocznia
działająca uprzednio w formie przedsiębiorstwa państwowego przekształciła się w
procesie prywatyzacji w spółkę akcyjną, w której Skarb Państwa miał większość ak-
cji. Powód nie był wówczas członkiem zarządu Spółki. Akcjonariusze ustanowili za-
rząd jednoosobowy. Funkcję prezesa zarządu pełnił Mariusz W. Rada Nadzorcza
Spółki zawarła z nim umowę o zakazie zajmowania się interesami konkurencyjnymi
przewidzianą w art. 25 lit. c ust. 1 ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności go-
spodarczej (Dz.U. Nr 41, poz. 324 ze zm.). Takie same umowy Mariusz W. jako pre-
zes zarządu Spółki zawarł z innymi osobami pełniącymi w spółce funkcje dyrektorów.
W umowie spisanej z powodem 15 kwietnia 1991 r. powód został zobowiązany do
zachowania tajemnicy handlowej i służbowej oraz powstrzymywania się od działalno-
ści konkurencyjnej po zaprzestaniu wykonywania funkcji dyrektora handlowego
Stoczni przez sześć miesięcy w pierwszym etapie prywatyzacji (gdy udział Skarbu
Państwa w kapitale akcyjnym Spółki wynosił 50 %) lub dwanaście miesięcy w drugim
etapie prywatyzacji. W zamian za przestrzeganie zakazu konkurencji Spółka zobo-
wiązała się wypłacić powodowi odszkodowanie w miesięcznych ratach przez czas
trwania zakazu, obliczone na podstawie jego wynagrodzenia na stanowisku dyrekto-
ra z ostatniego roku poprzedzającego utratę stanowiska. Odszkodowanie miało być
waloryzowane odpowiednio do wzrostu przeciętnego wynagrodzenia w sześciu pod-
stawowych działach gospodarki narodowej. Osoby kierujące Stocznią w celu obej-
ścia przepisów ustawy z dnia 23 grudnia 1990r. o opodatkowaniu wzrostu wynagro-
dzeń (Dz.U. z 1991r. Nr 1, poz. 1 ze zm.) postanowiły utworzyć spółkę cywilną o na-
zwie „M.”, której powód był wspólnikiem. Na podstawie umowy ze Stocznią z sierpnia
1991 r. Spółka przyjęła do pracy większość pracowników (ok. 500 osób) i „wynajmo-
wała ich” w celu wykonywania różnych prac w Stoczni w zamian za wynagrodzenie.
W ten sposób Stocznia uniknęła płacenia podatku od wzrostu wynagrodzeń potocz-
nie nazywanego „popiwkiem”. Powód za porozumieniem stron rozwiązał stosunek
pracy ze stroną pozwaną 9 września 1991 r. i otrzymał świadectwo pracy. Nadal peł-
3
nił w Stoczni funkcję dyrektora handlowego z tym, że czynności te wykonywał na
podstawie umowy o pracę łączącej go ze spółką cywilną „M.”. Stan taki istniał do 19
lutego 1992 r. W dniu 20 lutego 1992 r. powód znów stał się pracownikiem Stoczni
zatrudnionym na podstawie umowy o pracę. W nowej umowie również powierzono
mu obowiązki dyrektora handlowego. W dniu 14 kwietnia 1992 r. wybrano go w skład
nowego, wieloosobowego zarządu Spółki Akcyjnej. Funkcję dyrektora handlowego
powód pełnił do 24 października 1992 r. Rada Nadzorcza zawiesiła go wówczas w
czynnościach członka zarządu i zwolniła z obowiązku świadczenia pracy w związku z
ujawnieniem udziału powoda we władzach innej spółki prawa handlowego i treścią
art. 1 ust. 1 i 9 ust. 1 ustawy z dnia 5 czerwca 1992r. o ograniczeniu prowadzenia
działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne (Dz.U. Nr 56, poz.
274 ze zm.). Stosunek pracy powoda uległ rozwiązaniu za wypowiedzeniem z koń-
cem lutego 1993 r. Powód domagał się zasądzenia odszkodowania za okres sześciu
miesięcy po zawieszeniu go w czynnościach członka Zarządu Spółki i jej dyrektora
handlowego.
W świetle powyższych okoliczności faktycznych Sąd pierwszej instancji uznał,
że roszczenie powoda jest nieuzasadnione. Zdaniem Sądu Okręgowego błędnie po-
wód powołuje się na art. 25 lit. a i c ustawy o działalności gospodarczej, gdyż przepis
ten posługuje się określeniami zakład pracy i pracownik, dotyczy więc wyłącznie pra-
cowników, a powód przestał nim być w okresie od 10 września 1991 r. do 19 lutego
1992 r. gdy pracował nie w Stoczni, lecz w spółce cywilnej „M.” i był jej wspólnikiem.
Po ponownym zatrudnieniu w Stoczni strony nie zawierały już nowej umowy o zaka-
zie konkurencji. Umowa z 15 kwietnia 1991 r. przestała więc je wiązać. Dlatego żą-
danie powoda pozbawione było podstawy prawnej.
Wyrok Sądu Okręgowego zaskarżył apelacją powód. Zarzucił naruszenie
prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 25 lit. a i c ustawy o działalności go-
spodarczej w związku z art. 65 § 2 KC i art. 3531
tego Kodeksu, polegającą na uzna-
niu za sprzeczną z prawem umowy o zakazie konkurencji z osobą pełniącą funkcję
kierowniczą w podmiocie gospodarczym na podstawie innego stosunku prawnego
niż stosunek pracy. Na tej podstawie powód domagał się zmiany zaskarżonego wy-
roku przez uwzględnienie powództwa i zasądzenie odszkodowania, które tym razem
określił na kwotę 12.471,53 zł wraz z odsetkami ustawowymi od należności głównej i
skapitalizowanych odsetek za czas od 1 maja 1993 r. do 6 maja 1999 r.
Strona pozwana wnosiła o oddalenie apelacji i zasądzenie na jej rzecz zwrotu
4
kosztów procesu.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu wyrokiem
z dnia 9 lutego 2000 r. oddalił apelację powoda i zasądził od niego 1.000 zł na rzecz
strony pozwanej tytułem kosztów postępowania apelacyjnego. Akceptując ustalenia
Sądu pierwszej instancji jako zgodne z zebranym w sprawie materiałem, Sąd Apela-
cyjny uznał za prawidłowy pogląd Sądu Okręgowego, że umowa o zakazie konku-
rencji z 15 kwietnia 1991 r. nie mogła uzasadniać przyznania powodowi odszkodo-
wania za powstrzymywanie się od zajmowania się interesami konkurencyjnymi po 24
października 1992 r. Umowa o zakazie konkurencji ze swej istoty przed zmianą
przepisów Kodeksu pracy, miała charakter umowy cywilnoprawnej związanej z inną
„podstawową” umową łączącą strony. W okolicznościach faktycznych sprawy umowa
z 15 kwietnia 1991 r. wiązała się z łączącym wówczas strony stosunkiem pracy.
Ustał on 9 września 1991 r. Dlatego zakaz konkurencji przestał obowiązywać w
okresie, gdy powód był wspólnikiem w Spółce cywilnej „M.” i nie został ustanowiony
na nowo po powrocie do pracy w Stoczni w lutym 1992 r. Z tych względów Sąd
drugiej instancji oddalił apelację.
W imieniu powoda wniesiona została kasacja od wyroku Sądu Apelacyjnego w
Poznaniu. Opiera się ona na obu podstawach wymienionych w art. 3931
KPC. Skar-
żący zarzuca naruszenie prawa materialnego: 1) art. 65 Kodeksu cywilnego i art. 487
KC przez przyjęcie, że umowa stron z dnia 15 kwietnia 1991 r. jest bezskuteczna i
nie daje powodowi prawa do dochodzenia odszkodowania; 2) naruszenie art. 25 lit. c
ustawy o działalności gospodarczej przez wadliwą wykładnię tego przepisu polegają-
cą na uznaniu, że w umowie o zakazie konkurencji pracodawca może nie być zobo-
wiązany do zapłaty odszkodowania.
Zarzuty procesowe kasacji dotyczyły naruszenia art. 233 § 1 KPC oraz 328 §
2 KPC przez zaniechanie przeprowadzenia postępowania dowodowego dla wyja-
śnienia zgodnego zamiaru stron i celu zawartej przez nich w dniu 15 kwietnia 1991 r.
umowy o zakazie konkurencji oraz niewyjaśnienie w sposób dostateczny w uzasad-
nieniu, dlaczego umowa przestała wiązać strony w roku 1991 .
Na tych podstawach w kasacji wnosi się o zmianę zaskarżonego wyroku i po-
przedzającego go wyroku Sądu Okręgowego przez zasądzenie na rzecz powoda od
strony pozwanej odszkodowania w wysokości wskazanej w apelacji od wyroku Sądu
pierwszej instancji ze skapitalizowanymi odsetkami, odsetek od odsetek i kosztów
procesu za wszystkie instancje. Ewentualnie skarżący wnosił o uchylenie zaskarżo-
5
nego wyroku Sądu Apelacyjnego i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego
rozpoznania z pozostawieniem mu rozstrzygnięcia o kosztach procesu za wszystkie
instancje.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Spór w sprawie dotyczył oceny ważności umowy o zakazie działalności konku-
rencyjnej zawartej przez strony 15 kwietnia 1991 r. Powód twierdził, że umowa zgod-
nie z jej brzmieniem obowiązywała w czasie pełnienia przez niego funkcji dyrektora
handlowego pozwanej Stoczni, niezależnie od podstawy prawnej jej wykonywania i w
ciągu sześciu miesięcy po zaprzestaniu czynności na tym stanowisku. Dlatego odsz-
kodowania za powstrzymywanie się od zajęcia interesami konkurencyjnymi powód
domagał się za okres sześciu miesięcy po 24 października 1992 r. Sąd Okręgowy
przyjął, że umowa o zakazie konkurencji zawarta na podstawie art. 25 lit. c ustawy z
dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 41, poz. 324 ze zm.)
mogła być skutecznie zawarta w roku 1991 r. tylko między pracodawcą a pracowni-
kiem. Pogląd ten był trafny. Zakaz konkurencji wprowadzony został do przepisów
ustawy o działalności gospodarczej ustawą z dnia 6 kwietnia 1990 r. o zmianie
ustawy o działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 26, poz. 149). W brzmieniu obowiązu-
jącym w dniu 15 kwietnia 1991 r. odnosił się do osób pełniących w podmiotach go-
spodarczych funkcje kierownicze, które nie powinny się zajmować interesami konku-
rencyjnymi. Za osoby pełniące funkcje kierownicze ustawa uznawała kierownika, za-
stępcę kierownika, głównego księgowego oraz inne osoby wchodzące w skład orga-
nów zarządzających podmiotów gospodarczych (art. 25 lit. a pkt 3). Z tymi osobami
mogła być zawarta umowa o zakazie konkurencji nazwana w ustawie klauzulą kon-
kurencyjną. Dla ważności tej umowy wymagało się zawarcia jej w formie pisemnej
między zakładem pracy (pracodawcą) i pracownikiem. Stan prawny uległ zmianie
dopiero w wyniku nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 16 grudnia 1993 r. o zmianie
niektórych ustaw regulujących zasady opodatkowania i niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 134, poz. 646), co dla rozstrzygnięcia sprawy nie ma znaczenia.
W tej sytuacji Sądy przede wszystkim powinny w sprawie ustalić, czy powód
był osobą pełniącą funkcję kierowniczą w podmiocie gospodarczym wymienioną w
art. 25 lit. a ust. 1 pkt. 3 ustawy o działalności gospodarczej. Z uzasadnienia Sądu
Apelacyjnego tylko pośrednio wynika, że traktował on umowę z dnia 15 kwietnia
6
1991 r. o zakazie konkurencji zawartą przez strony jako dopuszczalną - zgodnie z
zasadą swobody zawierania umów (art. 3531
Kodeksu cywilnego) - inną umowę cy-
wilnoprawną, czyli nie opartą na konstrukcji przewidzianej w art. 25 lit. c ustawy o
działalności gospodarczej .
W świetle powyższych uwag usprawiedliwiony jest zarzut naruszenia art. 65
KC. Przepis ten nakazuje tak tłumaczyć oświadczenia woli, jak tego wymagają ze
względu na okoliczności, w których zostało złożone, zasady współżycia społecznego
oraz ustalone zwyczaje. W umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar
stron, aniżeli opierać się na ich dosłownym brzmieniu. Wykładni postanowień umowy
stron z 15 kwietnia 1991 r. Sąd Okręgowy i Apelacyjny w sprawie nie dokonały. W
szczególności nie zostało wyjaśnione, dlaczego w umowie czas trwania zakazu kon-
kurencji powiązany został z pełnieniem przez powoda funkcji dyrektora handlowego
Stoczni, a nie z okresem zatrudnienia na tym stanowisku. Powołanie się przez strony
w umowie na art. 25 lit. c ustawy o działalności gospodarczej (w brzmieniu obowią-
zującym w chwili zawarcia umowy) przemawiać może za tym, że wola stron, choć nie
została wyrażona precyzyjnie, nawiązywała do konstrukcji umowy o klauzuli konku-
rencyjnej z tego przepisu, a więc zawieranej między pracodawcą a pracownikiem.
Wykluczyłoby to możliwość interpretacji umowy jako dopuszczającej pełnienie przez
powoda funkcji dyrektora handlowego Stoczni na innej podstawie niż stosunek pracy.
Trzeba też pamiętać, że umowę strony spisały klika miesięcy przed przejściem po-
woda do Spółki cywilnej „M.”. Musiałyby już wówczas przewidywać zmianę podstawy
prawnej wykonywania obowiązków dyrektora ze stosunku pracowniczego na cywil-
noprawny. Niezrozumiały jest pogląd Sądu Okręgowego, aprobowany przez Sąd
Apelacyjny, o bezskuteczności umowy o zakazie konkurencji z 15 kwietnia 1991 r. W
umowie strony wyraźnie określiły swoje wzajemne zobowiązania, w tym uprawnienia
powoda do otrzymania odszkodowania za przestrzeganie zakazu konkurencji. Jeżeli
zatem Sąd Apelacyjny nie traktował umowy z dnia 15 kwietnia 1991 r. jako nieważ-
nej, powinien był ocenić, czy powód powstrzymywał się od zajmowania interesami
konkurencyjnymi i ewentualnie zasądzić mu odszkodowanie zgodnie z treścią
umowy, wyliczone na podstawie wynagrodzenia powoda z okresu poprzedzającego
zakończenie pełnienia przez niego funkcji dyrektora w ramach łączącego strony w
roku 1991 stosunku pracy. Podniesiony w kasacji zarzut naruszenia art. 25 lit. c
ustawy o działalności gospodarczej nie jest usprawiedliwiony. Sąd Apelacyjny nie
orzekł bowiem o oddaleniu apelacji na podstawie tego przepisu. W szczególności nie
7
wskazał, że stanowi on podstawę uzasadniającą oddalenie żądania odszkodowaw-
czego powoda.
Zarzuty procesowe kasacji z przyczyn przedstawionych w uzasadnieniu oka-
zały się uzasadnione. Ustalenia Sądu pierwszej instancji nie są zgodne z zebranym
w sprawie materiałem, a wyjaśnienie podstawy faktycznej wyroku w uzasadnieniu nie
jest wyczerpujące.
Z tych motywów Sąd Najwyższy z mocy art. 39313
§ 1 KPC orzekł, jak w sen-
tencji. Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego znajduje uzasadnienie w
treści art. 108 § 2 KPC w związku z art. 39319
KPC.
========================================