Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 20 czerwca 2001 r.
I PKN 511/00
Przypisanie pracownikowi powinności liczenia się z obowiązkiem zwrotu
nienależnie pobranego wynagrodzenia za pracę (art. 409 KC w związku z art.
405 KC i art. 300 KP) musi uwzględniać, że zgodnie z art. 18 KP pracodawca
może indywidualnym aktem przyznać pracownikowi wynagrodzenie w rozmia-
rze większym, niż wynikający z obowiązujących przepisów płacowych.
Przewodniczący SSN Katarzyna Gonera (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Józef Iwulski, Andrzej Wasilewski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 20 czerwca 2001 r. sprawy z po-
wództwa Urszuli S. (pozwanej wzajemnej) przeciwko Urzędowi Gminy w B. (powo-
dowi wzajemnemu) o odszkodowanie, na skutek kasacji powódki od wyroku Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie z dnia 18 lutego
2000 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok w punktach I, III i IV i w tym zakresie przekazał
sprawę Sądowi Okręgowemu-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie
do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Puławach wyrokiem z 21 października 1999 r.
oddalił powództwo wzajemne Urzędu Gminy w B. przeciwko pozwanej wzajemnej
Urszuli S. o zapłatę kwoty 11.772,90 złotych z tytułu nienależnie pobranych przez nią
(wypłaconych jej): nagrody jubileuszowej za 30 lat pracy w wysokości 3.429,75 zło-
tych, dodatku stażowego za okres od lipca 1994 r. do października 1998 r. w wyso-
kości 7.610,20 złotych oraz ryczałtu z tytułu używania prywatnego samochodu do
celów służbowych w okresie od kwietnia do września 1998 r. w wysokości 732,95
złotych.
2
Sąd Rejonowy ustalił, że pozwana wzajemna Urszula S. (zwana w dalszym
ciągu pozwaną) była zatrudniona w Urzędzie Gminy w B. (zwanym dalej stroną po-
wodową) w okresie od 21 lipca 1994 r. do 30 października 1998 r. na stanowisku
wójta gminy. Stosunek pracy powstał z wyboru i ustał w wyniku wygaśnięcia manda-
tu. Wysokość wynagrodzenia pozwanej ustalała Rada Gminy w B., a każdorazowe
decyzje płacowe, w tym decyzję o przyznaniu pozwanej we wrześniu 1996 r. nagrody
jubileuszowej za 30 lat pracy w kwocie 3.429,75 złotych, podpisywał przewodniczący
Rady Gminy w B. Przez cały okres zatrudnienia na stanowisku wójta pozwana pobie-
rała dodatek stażowy w wysokości 20 % za ponad dwudziestoletni ogólny staż pracy.
W okresie od 1 września 1994 r. do 30 października 1998 r. - na czas pełnienia funk-
cji wójta - przebywała na urlopie bezpłatnym w Szkole Podstawowej w B., gdzie była
zatrudniona od 1967 r.; jej umowa o pracę ze Szkołą rozwiązała się z dniem 31 paź-
dziernika 1998 r., już po wygaśnięciu mandatu. Od kwietnia 1998 r. pozwana otrzy-
mywała ryczałt z tytułu używania prywatnego samochodu do celów służbowych.
Zgodnie z treścią § 8a ust. 1 i 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9 lipca 1990 r.
w sprawie wynagradzania pracowników samorządowych (Dz.U. z 1993 r. Nr 111,
poz. 493 ze zm.) w brzmieniu nadanym rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 30
lipca 1996 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie wynagradzania pracowników
samorządowych (Dz.U. Nr 96, poz. 444), pracownikom samorządowym przysługują
nagrody jubileuszowe a do okresu pracy uprawniającego do nagrody jubileuszowej
wlicza się wszystkie poprzednie zakończone okresy zatrudnienia oraz inne okresy,
jeżeli z mocy odrębnych przepisów podlegają one wliczeniu do okresu pracy, od któ-
rego zależą uprawnienia pracownicze. W ocenie Sądu Rejonowego okres zatrudnie-
nia pozwanej w Szkole Podstawowej w B. nie był zakończonym okresem zatrudnie-
nia, wobec czego pozwana nie nabyła we wrześniu 1996 r. prawa do nagrody jubi-
leuszowej za 30 lat pracy. Po przesłuchaniu pozwanej w charakterze strony Sąd Re-
jonowy dał wiarę jej twierdzeniom, iż nie miała świadomości co do tego, że okres
pracy w Szkole Podstawowej nie powinien być brany pod uwagę przy podejmowaniu
decyzji o przyznaniu jej nagrody jubileuszowej oraz co do faktu wydania wszystkich
otrzymanych z Urzędu Gminy w B. pieniędzy z tego tytułu na cele związane z bieżą-
cym utrzymaniem (prowadzeniem domu). Sąd Rejonowy stwierdził, że analiza treści
§ 8a ust. 1 i 2 rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie wynagradzania pracowni-
ków samorządowych nie daje jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy do okresu
zatrudnienia upoważniającego do dodatku stażowego wlicza się tylko zakończone
3
okresy zatrudnienia. Również treść przepisów rozporządzenia Rady Ministrow z dnia
8 sierpnia 1995 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie wynagradzania pracow-
ników samorządowych (Dz.U. Nr 94, poz. 467) nie pozwala na jednoznaczną ocenę,
czy dodatek stażowy w wysokości 20 % otrzymywany przez pozwaną był świadcze-
niem nienależnym. Sąd Rejonowy dał wiarę twierdzeniom pozwanej, że nie intereso-
wała się tym, czy otrzymuje dodatek stażowy we właściwej wysokości, bo decyzje w
sprawie jego wysokości podejmowały kompetentne organy pracodawcy, a także że
kwoty otrzymane z tytułu dodatku stażowego przeznaczyła na bieżące potrzeby. Sąd
uznał, że w świetle przepisów rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Mor-
skiej z dnia 26 marca 1998 r. w sprawie warunków ustalania i zasad zwrotu kosztów
używania do celów służbowych samochodów prywatnych (Dz.U. Nr 41, poz. 239)
pobrany przez pozwaną ryczałt za używanie samochodu prywatnego do celów służ-
bowych był świadczeniem nienależnym wobec braku tytułu prawnego do jego pobie-
rania w postaci zawarcia umowy cywilnoprawnej. W ocenie Sądu Rejonowego
świadczenia, których zwrotu domagał się Urząd Gminy w B. - nagroda jubileuszowa,
ryczałt za używanie samochodu prywatnego, a także ewentualnie dodatek stażowy -
były świadczeniami nienależnymi w rozumieniu art. 410 § 2 KC, lecz pozwana nie
jest już z tytułu tych nienależnych świadczeń wzbogacona. Sąd dał bowiem wiarę jej
zeznaniom, że środków pieniężnych z tych tytułów wyzbyła się, przeznaczając je na
bieżące potrzeby i wydatki związane z utrzymaniem, gdyż takie jej twierdzenia były
logiczne, a samo zachowanie pozwanej normalne w sytuacji, gdy nie musiała się li-
czyć z obowiązkiem zwrotu należności pobranych z tytułu świadczenia pracy. Osta-
tecznie Sąd uznał, że na podstawie art. 409 KC wygasł obowiązek pozwanej zwrotu
pobranych świadczeń.
W wyniku apelacji Urzędu Gminy w B. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Lublinie wyrokiem z 18 lutego 2000 r. zmienił zaskarżony wyrok
Sądu Rejonowego i zasądził od pozwanej na rzecz strony powodowej kwotę
11.039,95 złotych wraz z ustawowymi odsetkami - tytułem zwrotu nienależnie pobra-
nej nagrody jubileuszowej oraz dodatku stażowego - oddalił zaś apelację w pozosta-
łej części, co do kwoty 732,95 złotych z tytułu nienależnie pobranego ryczałtu za ko-
rzystanie z samochodu prywatnego dla celów służbowych. W apelacji strona powo-
dowa zarzuciła błąd w ustaleniach faktycznych polegający na przyjęciu, że pozwana
nie była świadoma swoich uprawnień pracowniczych co do nagrody jubileuszowej i
dodatku stażowego oraz ciążącego na niej obowiązku zwrotu nienależnie pobranych
4
świadczeń, a także naruszenie art. 409 KC przez niewłaściwe jego zastosowanie w
wyniku przyjęcia, że pozwana wyzbywając się uzyskanych korzyści nie musiała się
liczyć z obowiązkiem ich zwrotu.
Sąd Okręgowy uznał, że apelacja jest zasadna w odniesieniu do żądania
zwrotu nagrody jubileuszowej oraz dodatku stażowego. Świadczenia te, wypłacone
pozwanej, były świadczeniami nienależnymi. Co do nagrody jubileuszowej wynika to
bezpośrednio z treści § 8a ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9 lipca 1990
r. w sprawie wynagradzania pracowników samorządowych, zgodnie z którym do
okresu pracy uprawniającego do nagrody jubileuszowej wlicza się wszystkie po-
przednie zakończone okresy zatrudnienia, a pozwana osiągnęła 30-letni okres za-
trudnienia wymagany do uzyskania tej nagrody po wliczeniu okresu pracy w Szkole
Podstawowej w B., podczas gdy nie był to zakończony okres pracy, skoro do 31 paź-
dziernika 1998 r. pozostawała z tą Szkołą w stosunku zatrudnienia, korzystając jedy-
nie z urlopu bezpłatnego. Co do dodatku stażowego wynika to z § 8 ust. 2 rozporzą-
dzenia Rady Ministrów z dnia 9 lipca 1990 r. w sprawie wynagradzania pracowników
samorządowych, zgodnie z którym do okresów pracy uprawniających do dodatku za
wieloletnią pracę wlicza się okresy poprzedniego zatrudnienia we wszystkich zakła-
dach pracy, przy czym wykładnia tego przepisu prowadzi do wniosku, że chodzi tu o
zakończone okresy zatrudnienia. Zgodnie z art. 409 KC obowiązek wydania bezpod-
stawnie uzyskanej korzyści lub zwrotu jej równowartości wygasa, jeżeli ten, kto ko-
rzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że
wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem
zwrotu. Sąd Okręgowy uznał, że błędne jest ustalenie faktyczne Sądu Rejonowego
co do tego, że pozwana nie była świadoma tego, jakie okresy pracy uwzględnia się
przy nabywaniu prawa do nagrody jubileuszowej i dodatku stażowego. Pozwana była
wójtem i zarazem przewodniczącym Zarządu Gminy w B. Okoliczność ta przesądzała
o konieczności zapoznania się przez nią z przepisami regulującymi wynagrodzenie
pracowników samorządowych. Wyklucza to możliwość powoływania się przez nią na
brak powinności liczenia się z obowiązkiem zwrotu nienależnie pobranych świad-
czeń. W związku z tym art. 409 KC, wyłączający obowiązek zwrotu korzyści lub jej
wartości, nie znajduje zastosowania wobec pozwanej w odniesieniu do nagrody ju-
bileuszowej i dodatku stażowego. Co do ryczałtu za używanie samochodu prywatne-
go do celów służbowych Sąd Okręgowy ocenił, że pozwana nie miała powinności
liczenia się z obowiązkiem jego zwrotu, ponieważ w trakcie pełnienia przez nią obo-
5
wiązków wójta zmieniły się przepisy regulujące tę kwestię i możliwe było, że pozwa-
na nie znała ich treści.
Kasację od wyroku Sądu Okręgowego wniosła pozwana Urszula S., zaskar-
żając wyrok ten w części zasądzającej od niej na rzecz strony powodowej kwotę
11.039,95 złotych. Jako podstawy kasacji skarżąca wskazała: 1) naruszenie prawa
materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 409 KC w wy-
niku przyjęcia, że z racji zajmowanego stanowiska wójta gminy powinna była liczyć
się z obowiązkiem zwrotu uzyskanej korzyści, 2) naruszenie przepisów postępowa-
nia w zakresie, który miał istotny wpływ na wynik sprawy, a mianowicie art. 233 § 1
KPC przez przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów, polegające na dokona-
niu przez Sąd Okręgowy całkowicie odmiennych ustaleń faktycznych wyłącznie w
wyniku odmiennej oceny dowodów przeprowadzonych przez Sąd pierwszej instancji
bez ponowienia lub uzupełnienia tych dowodów. Skarżąca wniosła o zmianę zaskar-
żonego wyroku i oddalenie w całości apelacji strony powodowej ewentualnie o uchy-
lenie zaskarżonego wyroku w części zasądzającej kwestionowaną kwotę i przekaza-
nie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Obie podstawy kasacyjne są usprawiedliwione. W systemie apelacji pełnej - a
taki model apelacji obowiązuje od 1 lipca 1996 r. w polskim prawie procesowym -
możliwe jest dokonanie przez sąd drugiej instancji odmiennych ustaleń faktycznych
od ustaleń, które stanowiły podstawę wydania wyroku przez sąd pierwszej instancji.
Możliwa jest również odmienna ocena dowodów od tej, której dokonał sąd pierwszej
instancji. Możliwe jest to także w sytuacji, w której sąd apelacyjny nie przeprowadza
we własnym zakresie żadnych nowych dowodów, ani nie ponawia dowodów dotych-
czas przeprowadzonych (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z
23 marca 1999 r., III CZP 59/98, OSNC 1999, nr 7-8, poz. 124).
W rozpoznawanej sprawie Sąd Rejonowy na podstawie zeznań pozwanej
przesłuchanej w charakterze strony (art. 299 KPC), oceniając te zeznania jako wiary-
godne, ustalił, że pozwana nie miała świadomości, iż okres pracy w szkole nie powi-
nien być brany pod uwagę przy przyznawaniu nagrody jubileuszowej, a ponadto nie
interesowała się tym, czy otrzymuje dodatek stażowy we właściwej wysokości, bo
decyzję o jego przyznaniu i wypłacie podejmowały kompetentne organy pozwanego
6
pracodawcy. Z kolei Sąd Okręgowy uznał, że okoliczność, iż powódka była wójtem i
przewodniczącym zarządu gminy, wyklucza możliwość powoływania się przez nią na
brak powinności liczenia się z obowiązkiem zwrotu nienależnie pobranych świad-
czeń, ponieważ powinny być jej znane przepisy regulujące wynagrodzenie pracowni-
ków samorządowych, w związku z czym art. 409 KC wyłączający obowiązek zwrotu
korzyści nie znajduje wobec niej zastosowania. W istocie rzeczy Sąd Okręgowy dys-
ponując tym samym materiałem dowodowym, którym dysponował Sąd Rejonowy,
dokonał odmiennych ustaleń co do stanu świadomości powódki, w szczególności co
do jej wiedzy na temat obowiązujących przepisów oraz powinności liczenia się z
obowiązkiem zwrotu uzyskanych korzyści. Stan świadomości - wiedza o faktach,
znajomość pewnego stanu rzeczy, powinność liczenia się z pewnymi obowiązkami,
należyta staranność - należy do sfery faktów, podlegając tym samym ustaleniu w
toku postępowania dowodowego.
Zgodnie z art. 409 KC obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wy-
gasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już
wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć
się z obowiązkiem zwrotu. Powinność liczenia się z obowiązkiem zwrotu korzyści
oznacza zarówno sytuację, w której wzbogacony wiedział, że korzyść mu się nie na-
leży, jak i sytuację, w której był on subiektywnie przekonany o tym, że korzyść mu się
należy, chociaż na podstawie okoliczności sprawy obiektywnie powinien był się liczyć
z obowiązkiem zwrotu. Powinność liczenia się z obowiązkiem zwrotu, o jakiej stanowi
art. 409 KC, jest zatem kategorią z zakresu zjawisk psychicznych, takich jak wiedza,
wola, zamiar, wina. Przypisanie pracownikowi, iż wiedział, że pobrane (wypłacone
mu) wynagrodzenie za pracę nie należy mu się albo że powinien był o tym wiedzieć
na podstawie obiektywnego rozsądnego osądu rzeczy, wymaga oceny stanu jego
świadomości. Co do tej kwestii Sądy obu instancji zajęły całkowicie odmienne stano-
wisko, przy czym Sąd drugiej instancji nie dokonał oceny zeznań pozwanej złożo-
nych w charakterze strony, nie zakwestionował ich wiarygodności, nie wskazał przy-
czyn, dla których nie dał im wiary, a jednocześnie dokonał ustaleń sprzecznych z
owymi zeznaniami. Stanowi to naruszenie art. 233 § 1 KPC mające istotny wpływ na
wynik sprawy, co czyni zasadnym zarzut kasacji odnoszący się do naruszenia prze-
pisów postępowania. Rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego opiera się na założeniu, że
pozwana powinna była wiedzieć, że pobrane przez nią świadczenia z tytułu zatrud-
nienia - nagroda jubileuszowa oraz dodatek stażowy - nie należą jej się, bo to wynika
7
z przepisów rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie wynagrodzenia pracowników
samorządowych, a nie, że ze względu na określone okoliczności faktyczne powinna
była liczyć się z obowiązkiem zwrotu uzyskanej korzyści. To doprowadziło do przyję-
cia - bez oceny zeznań pozwanej przesłuchanej w charakterze strony - braku prze-
słanek do zastosowania art. 409 KC, czyli przesłanek powodujących wygaśnięcie
obowiązku zwrotu uzyskanych korzyści. Dokonana przez Sąd Okręgowy ocena ma-
terialnoprawna była przedwczesna. Zamierzając dokonać odmiennych ustaleń co do
stanu świadomości pozwanej Sąd drugiej instancji powinien był ponownie ją przesłu-
chać w charakterze strony, aby w wyniku oceny jej zeznań przypisać jej świadomość
obowiązku zwrotu uzyskanych korzyści.
Przypisanie pracownikowi obowiązku zwrotu korzyści uzyskanej w postaci wy-
nagrodzenia za pracę (należności z tytułu świadczenia pracy) musi uwzględniać re-
gulację wynikającą z art. 18 KP. Wykładnia tego przepisu - odniesiona do kwestii
dotyczących wynagrodzenia za pracę - prowadzi do wniosku, że postanowienia
umów o pracę lub innych aktów, na podstawie których zarówno powstaje stosunek
pracy, jak i kształtowana jest w czasie trwania tego stosunku jego treść, mogą być
korzystniejsze dla pracownika niż przepisy prawa pracy, w tym również przepisy o
wynagrodzeniu za pracę. Oznacza to, że pracodawca może - stosownie do przed-
stawionej wykładni art. 18 KP - przyznać pracownikowi wynagrodzenie w rozmiarze
większym niż wynikający z obowiązujących przepisów płacowych. W tym kontekście
przypisanie pracownikowi powinności liczenia się z obowiązkiem zwrotu uzyskanej
korzyści nabiera innego znaczenia. W istocie, aby przypisać pracownikowi ową po-
winność, należy wykazać, że wiedział on, iż pobierając wynagrodzenie za pracę po-
biera świadczenie nienależne, a w każdym razie, że nie było jakichkolwiek podstaw
faktycznych lub prawnych do tego, aby pracodawca - mając na względzie przepis art.
18 KP - przyznał pracownikowi wynagrodzenie w rozmiarze wyższym niż wynikający
z obowiązujących przepisów płacowych. Przepisy te mają na ogół - jak większość
norm prawa pracy - charakter semiimperatywny, co oznacza, że są one jednokierun-
kowo bezwzględnie obowiązujące, a zatem pracownik nie może otrzymać wynagro-
dzenia niższego niż wynikające z owych przepisów.
Faktem jest, że pozwana była wójtem gminy i jednocześnie przewodniczącą
zarządu gminy. Dla wszystkich pracowników urzędu gminy była organem zarządza-
jącym jednostką organizacyjną będącą pracodawcą i podejmującym w stosunku do
nich za pracodawcę (jakim był urząd gminy) czynności w sprawach z zakresu prawa
8
pracy (art. 31
§ 1 KP). Jednocześnie jednak sama była pracownikiem i w stosunku do
niej za pracodawcę, jakim był również dla niej Urząd Gminy w B., czynności z zakre-
su prawa pracy podejmował przewodniczący Rady Gminy. To on właśnie przyznał
pozwanej nagrodę jubileuszową przysługującą po 30 latach pracy (pismo z 23 wrze-
śnia 1996 r.). Podstawę prawną wypłacenia pozwanej świadczeń z tytułu stosunku
zatrudnienia, których zwrotu domaga się strona powodowa w rozpoznawanej spra-
wie, stanowiły uchwały Rady Gminy w B., podlegające kontroli organu nadzoru nad
działalnością komunalną (art. 90 ust. 1 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie
gminnym, jednolity tekst: Dz.U. z 1996 r. Nr 13, poz. 74 ze zm.). Organ nadzoru -
wojewoda - nie unieważnił tych uchwał i nie stwierdził, że zostały podjęte z narusze-
niem prawa (art. 91 ust. 1 i 4 ustawy o samorządzie gminnym). Jest to okoliczność
nie bez znaczenia dla oceny konieczności liczenia się przez wzbogaconego z możli-
wością zwrotu korzyści uzyskanej na podstawie tych uchwał. Pozwana, z wykształ-
cenia nauczycielka, twierdzi, że ufała wiedzy zawodowej i znajomości prawa osoby
zatrudnionej w Urzędzie Gminy na stanowisku radcy prawnego, do której obowiąz-
ków należało opiniowanie uchwał Rady Gminy, w tym również przyznających jej
świadczenia, których zwrotu domaga się strona powodowa. Należy przy tym zwrócić
uwagę na wywody Sądu Rejonowego dotyczące wykładni przepisów rozporządzenia
Rady Ministrów w sprawie wynagrodzenia pracowników samorządowych. Wynika z
nich, że nawet dla Sądu nie było oczywiste, czy dodatek stażowy pobrany przez po-
wódkę stanowi nienależne świadczenie. Wszystkie wskazane okoliczności powinny
być wzięte pod rozwagę przy ocenie, czy pozwana powinna była liczyć się z obo-
wiązkiem zwrotu pobranej nagrody jubileuszowej oraz dodatku stażowego. Pominię-
cie ich w rozważaniach Sądu drugiej instancji czyni uzasadnionym zarzut kasacji do-
tyczący naruszenia art. 409 KC przez jego niewłaściwe zastosowanie. Prawidłowe
zastosowanie przepisu prawa materialnego wymaga bowiem odniesienia jego treści
do kompleksowo, wszechstronnie ustalonego stanu faktycznego.
Biorąc powyższe pod rozwagę Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na pod-
stawie art. 39313
§ 1 KPC.
========================================