Pełny tekst orzeczenia

UCHWAŁA Z DNIA 24 LIPCA 2001 R.
I KZP 15/2001
Dopuszczalna jest kasacja strony od wyroku sądu odwoławczego,
którym orzeczono w przedmiocie odszkodowania i zadośćuczynienia na
podstawie ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orze-
czeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz
niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 z późn.
zm.), choćby nie podnoszono w niej zarzutu opartego na uchybieniu wy-
mienionym w art. 439 § 1 k.p.k., gdyż nie dotyczą jej ograniczenia wnosze-
nia kasacji określone w art. 523 § 2 i 3 k.p.k.
Przewodniczący: sędzia SN T. Grzegorczyk (sprawozdawca).
Sędziowie SN: J. Skwierawski, J. Sobczak.
Prokurator Prokuratury Krajowej: R. Stefański.
Sąd Najwyższy w sprawie Bogdana J. i Anny A., po rozpoznaniu w dniu
24 lipca 2001 r., przekazanego na podstawie art. 441 § 1 w zw. z art. 518
k.p.k. przez Sąd Najwyższy działający jako sąd odwoławczy, postanowie-
niem z dnia 7 maja 2001 r., poszerzonemu składowi Sądu Najwyższego
zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy, a
mianowicie:
Czy strona może wnieść kasację od wyroku sądu odwoławczego, którym
orzeczono w przedmiocie odszkodowania i zadośćuczynienia na podstawie
ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych
wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu
Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz.149 ze zm.), jeśli nie podnosi zarzu-
tu opartego na uchybieniu wymienionym w art. 439 § 1 k.p.k. ?
uchwalił udzielić odpowiedzi jak wyżej.
2
U Z A S A D N I E N I E
Pytanie prawne „Czy strona może wnieść kasację od wyroku sądu
odwoławczego, którym orzeczono w przedmiocie odszkodowania i za-
dośćuczynienia na podstawie ustawy z dnia 23 lutego 1991r. (...), jeżeli nie
podnosi zarzutu opartego na uchybieniu wymienionym w art.439 § 1 k.p.k.”,
zrodziło się w trakcie postępowania zażaleniowego przed Sądem Najwyż-
szym. Sąd ten rozpoznawał jednoosobowo zażalenie pełnomocnika strony
na zarządzenie Przewodniczącego Wydziału Sądu Apelacyjnego w Lubli-
nie z dnia 11 grudnia 2000 r., którym odmówiono przyjęcia kasacji od wy-
roku tegoż sądu z dnia 5 października 2000 r., mocą którego utrzymano w
mocy wyrok Sądu Okręgowego w L. o oddaleniu wniosku Bogdana J. i An-
ny A. o odszkodowanie i zadośćuczynienie z tytułu niesłusznego areszto-
wania i pobytu w łagrze sowieckim Witolda J. w latach 1945-1948. Jako
powód odmowy przyjęcia kasacji podano, że po 1 września 2000r., z uwagi
na brzmienie art. 523 § 2 k.p.k., nadane nowelą do k.p.k. z dnia 20 lipca
2000r., kasacja od powyższego wyroku, jeżeli nie podnosi zarzutów z
art.439 § 1 k.p.k., nie przysługuje. W zażaleniu skarżący podniósł, że skar-
ga kasacyjna jest dopuszczalna, gdyż de facto została „wniesiona na ko-
rzyść człowieka skazanego na pozbawienie wolności (już nieżyjącego)”.
Przy rozpoznawaniu tego zażalenia Sąd Najwyższy uznał, iż wyłoniło
się zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy, i prze-
kazał je poszerzonemu składowi Sądu Najwyższego. W ocenie pytającego
na tle znowelizowanego art. 523 k.p.k. odnoszącego się do kwestii do-
puszczalności kasacji rysuje się kilka możliwych, rozbieżnych interpretacji,
co uzasadnia potrzebę wydania przez Sąd Najwyższy rozstrzygnięcia w
trybie art. 441 k.p.k.
W uzasadnieniu postanowienia o wystąpieniu z pytaniem prawnym
wskazano, że możliwe są przynajmniej trzy różne podejścia do powyższe-
3
go przepisu. Po pierwsze interpretacja wskazana w zaskarżonym zarzą-
dzeniu zakładająca, iż art. 523 w § 2 i 3 k.p.k. doprecyzowuje normę zawar-
tą w art. 519 k.p.k. w tym sensie, iż wskazuje na wyroki, jakie mogą być -
przy zachowaniu innych wymogów formalnych – zaskarżone przez strony;
w tym wypadku strony mogą skarżyć kasacją, i to z zachowaniem określo-
nego jej kierunku, jedynie wyroki określone w § 2 i 3 art. 523 k.p.k., chyba
że podnoszą zarzuty z art. 439 § 1 k.p.k. Po wtóre jednak możliwe jest
uznanie, że art. 519 k.p.k, w powiązaniu z art. 520 § 1 k.p.k., określają re-
gułę, zgodnie z którą strony mogą wnieść kasację od wszelkich wyroków, a
art. 523 w § 2 i 3 określa jedynie wyjątki od niej, w ten sposób, że jeżeli ka-
sację składa się od wyroku skazującego oskarżonego za przestępstwo lub
przestępstwo skarbowe, to na korzyść oskarżonego – o ile nie podnosi za-
rzutów z art. 439 § 1 k.p.k. – może być ona wniesiona tylko w razie skaza-
nia na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wyko-
nania tej kary (art. 523 § 2), i analogicznie, gdy kasacja dotyczy wyroku
uniewinniającego lub umarzającego postępowanie, to – jeżeli nie odwołuje
się do uchybień z art.439 § 1 k.p.k. – może być wniesiona wyłącznie na
niekorzyść oskarżonego i tylko, gdy podstawą umorzenia była niepoczytal-
ność sprawcy albo okoliczności wskazane w art.17 § 1 pkt 3 i 4 k.p.k. (art.
523 § 3). Przy tej interpretacji rygorom art.523 § 2 i 3 k.p.k., jak wskazano
w uzasadnieniu pytania prawnego, nie podlegałaby w ogóle wyroki inne niż
tam określone, w tym i w sprawach o odszkodowanie za niesłuszne skaza-
nie, jak i np. o warunkowym umorzeniu postępowania. Występujący z pyta-
niem dostrzega też i trzecią możliwość interpretacyjną, opartą na założe-
niu, że przepisy art. 523 w § 2 i 3 k.p.k. odnoszą się jedynie do wyroków
rozstrzygających w przedmiocie odpowiedzialności karnej oskarżonego, nie
mają zaś zastosowania, gdy przedmiotem postępowania karnego zakoń-
czonego prawomocnym wyrokiem sądu odwoławczego jest inna kwestia.
W tym układzie wyrok w kwestii odszkodowania wydany w oparciu o prze-
4
pisy ustawy z 1991 r., a także na podstawie przepisu 552 k.p.k. mógłby
być zaskarżony kasacją, ale nie dotyczyłoby to już wyroku warunkowo
umarzającego postępowanie.
W związku z przedstawionym pytaniem Prokurator Krajowy wniósł o
udzielenie odpowiedzi na nie przez przyjęcie, że: „Strona nie jest upraw-
niona do wniesienia kasacji od wyroku sądu odwoławczego, którym orze-
czono w przedmiocie odszkodowania i zadośćuczynienia na postawie
ustawy z 23 lutego 1991r. (...), jeżeli nie podnosi zarzutu opartego na
uchybieniu wymienionym w art. 439 § 1 k.p.k.”
Rozpoznając przedstawione zagadnienie prawne Sąd Najwyższy
zważył, co następuje.
Przede wszystkim stwierdzić trzeba, że w sprawie niniejszej spełnio-
ne są wymogi art. 441 k.p.k., co uzasadnia udzielenie odpowiedzi, gdyż
wyłoniło się rzeczywiście zagadnienie prawne wymagające zasadniczej
wykładni ustawy, pojawił się bowiem problem prawny na tle konkretnej
sprawy dotyczący przepisu, który – jak wykazano w uzasadnieniu posta-
nowienia o wystąpieniu z pytaniem – może być rozbieżnie interpretowany,
co nie sprzyja prawidłowości praktyki sądowej.
Przechodząc do merytorycznych rozważań trzeba podkreślić, że no-
welizacja art. 523 k.p.k., dokonana ustawą z dnia 20 lipca 2000 r. o zmia-
nie ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Przepisy wprowa-
dzające kodeks postępowania karnego oraz ustawy – Kodeks arny skar-
bowy (Dz. U. Nr 62, poz.717), miała w odniesieniu do tej normy ograniczyć
zakres przedmiotowy kasacji. W uzasadnieniu rządowego projektu tej
ustawy podkreślając, że zakłada on zmiany wiążące się z „ potrzebą ogra-
niczenia zakresu przedmiotowego dopuszczalności kasacji dla stron” ,
wskazano, iż projekt „wychodzi z założenia, że kryterium właściwym dla
tego ograniczenia jest kryterium odwołujące się do surowości kary wymie-
rzonej prawomocnym wyrokiem”, stąd też „ wydaje się słuszne aby – wo-
5
bec koniecznych przedmiotowych ograniczeń (...) – pozostawić prawo do
kasacyjnej kontroli wyroków w tych sprawach, w których skazanie jest naj-
bardziej dolegliwe”, dlatego „proponuje się aby kasacja na korzyść przysłu-
giwała stronom tylko w razie skazania oskarżonego na karę pozbawienia
wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania”. Wprawdzie zgo-
dzić się należy, że przy interpretacji przepisów prawa decyduje nie intencja
ustawodawcy, ale rzeczywista treść uchwalonego przepisu (tak też słusz-
nie np. S.Zabłocki. Nowela k.p.k. z dnia 20 lipca 2000r. Komentarz, War-
szawa 2000, s. 153 i 158), niemniej bez wątpienia w jej interpretacji nie
można zupełnie pomijać ratio legis danej normy prawnej. Z obecnego art.
523 § 2 k.p.k. wyraźnie wynika, że „kasację na korzyść można wnieść je-
dynie w razie skazania skazanego za przestępstwo lub przestępstwo skar-
bowe na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wy-
konania”. Rodzi się jednak pytanie, jaki jest stosunek tego przepisu do
art.519 i 520 § 1 k.p.k. Pierwszy z tych przepisów zakłada, że od prawo-
mocnego wyroku sądu odwoławczego kończącego postępowanie może
być wniesiona kasacja, ten drugi zaś, że do wniesienia kasacji uprawnione
są strony.
W pytaniu prawnym wskazano na możliwość potraktowania art. 523 §
2 k.p.k. jako wyjątku od reguł wynikających z art.519 i 520 § 1 k.p.k. Pogląd
taki pojawił się też w piśmiennictwie prawniczym, z tym że na gruncie
art.523 § 3 k.p.k. i z sugestią, „iż ograniczenie przewidziane w art. 523 § 3
k.p.k. stanowi bardziej wyjątek od reguły określonej w art.519 k.p.k. (...) niż
wyjątek od reguły określonej w art.523 § 1 k.p.k.” (zob. np. S. Zabłocki.
Nowela, op.cit.,s.157). W doktrynie przeważa jednak, słuszne w ocenie
Sądu Najwyższego stanowisko, że przepis art.523 § 2 k.p.k. (podobnie jak i
§ 3 art.523 k.p.k.) oznacza jedynie ograniczenie zakresu podmiotowo-
przedmiotowego kasacji stron, określonego przez art.519 i 520 k.p.k., a nie
wyjątek od reguł wynikających z art. 519 i 520 § 1 k.p.k. (zob. m. in. P.
6
Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek. Kodeks postępowania karnego. Komen-
tarz. Suplement do t. II, Warszawa 2000, s.103-104; J. Grajewski. Przebieg
procesu karnego, Warszawa 2001, s.298; T. Grzegorczyk, J. Tylman. Pol-
skie postępowanie karne, wyd. III, Warszawa 2001, s. 859; W. Grzeszczyk.
Kasacja w sprawach karnych, Warszawa 2001, s. 82-83). O ile „wyjątek”
oznaczałby odstępstwo od reguły, z obowiązkiem ścisłego interpretowania
go, to „ograniczenie” oznacza jedynie zakreślenie pewnych granic, zakre-
su działania (por. Słownik języka polskiego pod red. M. Szymczaka, War-
szawa 1988 - 1989, t. II, s.495 i t. III. s.803) - w tym wypadku zresztą w
sposób względny, z uwagi na treść § 4 art.523 k.p.k. - co pozwala przy jego
interpretacji stosować dopuszczalne sposoby wykładni. Zauważyć zresztą
należy, że w tymże § 4 art. 523 k.p.k., podobnie jak w § 3 art.520 k.p.k.,
użyto wyraźnie określenia „ ograniczenie”.
Nie można zatem, w żadnej mierze, przyjąć jako możliwej interpreta-
cji opartej na potraktowaniu art. 523 § 2 (i 3) k.p.k., jako wyjątków od reguły
wyrażonej w art. 519 i 520 § 1 k.p.k. Jak wskazano w uzasadnieniu pytania
prawnego, wyjątki te należałoby wówczas odczytywać w ten sposób, że
strona może wprawdzie wnieść kasację od każdego prawomocnego wyro-
ku sądu odwoławczego kończącego postępowanie, ale gdy „kasacja doty-
czy wyroku skazującego oskarżonego za przestępstwo lub przestępstwo
skarbowe, to na korzyść oskarżonego może być ona wniesiona (...) wy-
łącznie w razie wymierzenia kary pozbawienia wolności bez warunkowego
zawieszenia jej wykonania” i dalej, iż gdy „kasacja dotyczy wyroku unie-
winniającego lub umarzającego postępowanie, to może być wniesiona wy-
łącznie na niekorzyść skazanego i tylko wtedy gdy podstawą umorzenia
postępowania jest art. 17 § 1 pkt 3 lub 4 k.p.k., względnie gdy umorzenie
nastąpiło z powodu niepoczytalności sprawcy”. Tym samym jednak a con-
trario sąd ten dopuszcza po pierwsze kasację na niekorzyść od wyroku
skazującego, gdy wymierzono nim inne kary niż opisane w § 2 art. 523
7
k.p.k., gdyż zakłada, że jedynie przy skazaniu opisanym w tym przepisie
kasacja mogłaby być wnoszona tylko na korzyść, przy innych zaś już także
w innym kierunku, po wtóre dopuszcza też kasację na korzyść przy innych
wyrokach skazujących, skoro przyjmuje, że „tylko przy skazaniu za prze-
stępstwo” służy kasacja może być wniesiona na korzyść jedynie przy ska-
zaniu na określoną karę, a więc gdy skazanie nie dotyczy przestępstwa
lecz np. wykroczenia, to wyjątek opisany w § 2 art. 523 już by nie działał,
po trzecie także i przy wyroku warunkowo umarzającym, jako że nie
wspomina się o nim w art.523 § 2 i 3 k.p.k. Rzecz w tym, że byłoby to wów-
czas sprzeczne z wyraźnym brzmieniem art.523 § 2 i 3 k.p.k., skoro pierw-
szy z nich stwierdza, iż „kasację na korzyść można wnieść jedynie w razie
skazania za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe na karę pozbawienia
wolności (...) ” – i w żadnym innym wypadku, zaś drugi, że „kasację na nie-
korzyść można wnieść jedynie w razie uniewinnienia oskarżonego lub
umorzenia postępowania (...) – i znów w żadnym innym wypadku”. Trakto-
wanie zatem ograniczeń przewidzianych w art.523 § 2 i 3 k.p.k. jako wyjąt-
ków od reguł wyrażonych w art. 519 i 520 § 1 k.p.k. pozostawałoby w cał-
kowitej sprzeczności z wyraźną treścią omawianych przepisów. W istocie
swej przepisy te, podobnie jak § 2 art. 520 k.p.k., stanowią – względne przy
tym, z uwagi na treść art.523 § 4 pkt 1 k.p.k. – ograniczenia przedmiotowe
reguł kasacji, określonych w art.519 zd. I i art. 520 § 1 k.p.k. Te ostatnie
zakładają, iż strony mogą wnosić kasację jedynie od prawomocnego wyro-
ku sądu odwoławczego kończącego postępowanie, po czym ogranicza się:
po pierwsze (podmiotowo) stronę, która nie występowała z apelacją (art.
520 § 2), po wtóre (przedmiotowo) kasację na korzyść (art.523 § 2) i kasa-
cję na niekorzyść oskarżonego (art.523 § 3), przy czym wszystkie te ogra-
niczenia mają charakter względny, nie dotyczą bowiem sytuacji, gdy stro-
na podnosi zarzuty oparte na uchybieniach, o jakich mowa w art. 439 § 2
k.p.k. (art.520 § 3 i art. 523 § 4 pkt 1 k.p.k.). Bez wątpienia byłoby lepiej,
8
gdyby ustawodawca pomieścił wszystkie ograniczenia w jednym miejscu,
ale fakt że tego nie uczynił, nie oznacza jeszcze, przede wszystkim z uwagi
na wyraźne ich brzmienie, iżby należało traktować je jako wyjątki od tego,
co zawarto w art. 519 i 520 § 1, a nie jedynie jako względne ograniczenia
reguł opisanych w tych ostatnich przepisach.
W konsekwencji zatem należy przyjąć, że w świetle art. 519 zd. I i art.
523 § 2 k.p.k. kasację na korzyść oskarżonego można obecnie wnieść tyl-
ko w razie skazania oskarżonego za przestępstwo lub przestępstwo skar-
bowe ma karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej
wykonania, a więc z wyłączeniem możliwości jej wywodzenia od wyroków
skazujących na inne kary lub za inne niż przestępstwo czyny, jak też od
wyroków o umorzeniu lub warunkowym umorzeniu postępowania karnego.
Ten kierunek interpretacji zaprezentowano już w orzecznictwie Sądu Naj-
wyższego, przyjmując słusznie niedopuszczalność kasacji na korzyść
oskarżonego (po 1 września 2000 r.) m.in. przy warunkowym umorzeniu
postępowania (post. SN z 7 marca 2001 r., II KKN 6/01, niepubl.), przy
umorzeniu bezwarunkowym (post. SN z 31 stycznia 2001 r., V KZ 131/
2000, niepubl.), czy w sprawach o wykroczenia (post. SN z 2 lutego 2001
r., V KKN 550/2000 i z 3 kwietnia 2001r., IV KZ 22/01, niepubl.).
Powstaje wszak w tym miejscu kolejna kwestia, podniesiona w uza-
sadnieniu pytania prawnego, a związana z odmiennym przedmiotem po-
stępowania odszkodowawczego, przewidzianego w ustawie z 1991r. o
uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych
za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. W orzecz-
nictwie i doktrynie przyjmuje się, że głównym przedmiotem postępowania
karnego jest zasadniczo kwestia odpowiedzialności karnej (prawnej) oskar-
żonego ale też, że przedmiot taki stanowi także kwestia odszkodowania i
zadośćuczynienia należnego skazanemu za niesłuszne skazanie, areszto-
wanie czy zatrzymanie, czyli roszczeń cywilnych dochodzonych w procesie
9
karnym od Skarbu Państwa, a więc kwestia odpowiedzialności cywilnej
Skarbu Państwa za niesłuszne skazanie lub pozbawienie wolności (zob.
np. uzasadnienie uchwały Pełnego Składu Izby Karnej SN z 1 grudnia
1999 r. I KZP 29/99, OSNKW 2000, nr 102, poz.1, s. 6-7; zob. też W.
Daszkiewicz. Prawo karne procesowe. Zagadnienia ogólne, t.I, Poznań
1999. s.19-20; T. Grzegorczyk, J. Tylman; Polskie postępowanie karne,
op.cit,.s, 49 i 889; A. Bulsiewicz, M. Jeż-Ludwichowska, D. Kala, D. Osow-
ska. Przebieg procesu karnego, Toruń 1999, s.287). Odnieść to należy za-
równo do postępowania uregulowanego w rozdziale 58 k.p.k. jak i do po-
stępowania przewidzianego w art. 8 ustawy z 1991r. o uznaniu za nieważ-
ne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych. Mimo, iż postępo-
wania te związane są z uprzednim uchyleniem orzeczenia skazującego lub
uniewinnieniem oskarżonego, czy też unieważnieniem poprzedniego orze-
czenia ze skutkiem uniewinnienia, to nie można ich traktować jako ciąg
dalszy procesu karnego, stanowią bowiem odrębne postępowanie karne,
postępowanie prowadzone w trybie k.p.k. po uprawomocnieniu się stosow-
nego orzeczenia dającego podstawę do dochodzenia roszczeń, a więc po-
stępowanie karne o odmiennym przedmiocie (zob. A. Bulsiewicz i inni.
Przebieg procesu, op.cit.,s.287). Pytanie zatem, czy w związku z odmien-
nością kwestii, stanowiącej tu przedmiot procesu, nie należy przyjąć, iż
ograniczenia z art. 523 § 2 k.p.k. są tu nieaktualne, gdyż odnoszą się one
jedynie do postępowania karnego w swym zasadniczym nurcie (w kwestii
odpowiedzialności karnej sprawcy) ?
W art. 8 ust.3 ustawy z 1991r. stwierdza się, że w przewidzianym tą
ustawą postępowaniu o odszkodowanie i zadośćuczynienie mają „odpo-
wiednie zastosowanie” przepisy k.p.k. o odszkodowaniu za niesłuszne ska-
zanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie – z wyłączeniem jedynie
przepisu o podstawach odszkodowania, które ustawa ta normuje odrębnie,
tj. aktualnie art.552 k.p.k. – czyli obecnego rozdziału 58 k.p.k. (zob. art. 4
10
ustawy Przepisy wprowadzających k.p.k. z 1997r.). Stosowanie „odpo-
wiednie” oznacza bez wątpienia stosowanie uwzględniające specyfikę da-
nego postępowania.
W przepisie art. 523 § 2 (i § 3) nie mówi się wyraźnie o kasacji „na
korzyść oskarżonego”, czy kasacji „na niekorzyść oskarżonego”, ale o ka-
sacji „na korzyść” i „na niekorzyść”, lecz dalsze sformułowania, a to , że tę
pierwszą można wnieść „jedynie w razie skazania oskarżonego”, zaś tę
drugą „ jedynie w razie uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia postę-
powania” z określonych przyczyn wskazują , iż chodzi odpowiednio o kasa-
cję „na korzyść oskarżonego” i na jego niekorzyść. Tymczasem w postę-
powaniu odszkodowawczym nie występuje już oskarżony, któremu zarzuca
się popełnienie czynu zabronionego i który się przed tym broni, lecz osoba
ongiś oskarżona (lub jej następcy prawni), która obecnie domaga się od-
szkodowania i zadośćuczynienia, i która jest tu stroną aktywną, a nie pa-
sywną (bierną), gdyż winna wykazać istnienie zarówno podstaw swego
roszczenia, jak i jego wysokość. Odnosi się to w pierwszym rzędzie do po-
stępowania unormowanego w rozdziale 58 k.p.k. Charakterystyczne jed-
nak, że przepisach tych nie ma nigdzie wyraźnego nakazu „odpowiednie-
go” stosowania wcześniejszych przepisów k.p.k. Jest jednak oczywiste, że
rozprawa przed sądem pierwszej i drugiej instancji w tej kwestii toczy się z
„odpowiednim” – a nie wprost – stosowaniem przepisów k.p.k. o rozprawie
dotyczącej rozprawy o przestępstwo. Przepisy tego rozdziału operują
wprawdzie określeniem „oskarżony”, a czynią to nie tylko w – niestosowa-
nym na gruncie ustawy z 1991 r. art. 552 § 1 k.p.k., – ale też i – w sto-
sowanym tu – art. 553 § 3 k.p.k., ale wiąże się to z potrzeba wskazania
komu przysługuje roszczenie wobec Skarbu Państwa oraz wobec kogo, z
czyjej „winy”, można miarkować odszkodowanie. Z chwilą jednak, gdy
uprawniony, w zasadzie były oskarżony (ewentualnie podmiot będący stro-
ną zastępczą lub nową), wystąpi z wnioskiem o odszkodowanie i zadośću-
11
czynienie staje się on stroną postępowania karnego w przedmiocie tego
odszkodowania jako wnioskodawca, a nie jako oskarżony. Zakłada się jed-
nocześnie, że przepisy kodeksu postępowania cywilnego stosuje się tu tyl-
ko w kwestiach nie uregulowanych w k.p.k. (art. 558 k.p.k.). Do zagadnień
takich nie należy jednak kwestia kasacji, gdyż jest ona unormowana w ko-
deksie postępowania karnego. Zatem nie mają w tym wypadku zastosowa-
nia przepisy o kasacji w sprawach cywilnych (art. 392-393 19
k.p.c.). Skoro
zaś przepisy rozdziału 58 k.p.k. same nie formułują odrębnych reguł wno-
szenia kasacji, mają tu także „odpowiednie” zastosowanie przepisy roz-
działu 55 k.p.k. o kasacji.
Nie powinno budzić wątpliwości, że to „odpowiednie” zastosowanie
obejmuje tu, w istotnym dla rozstrzygania pytania prawnego zakresie,
przepisy art. 519, 520 i art. 523 § 1 (tekst do średnika) k.p.k. Trudno już
jednak odnosić do kasacji dotyczącej wyroków odszkodowawczym wyda-
wanych w trybie określonym w rozdziale 58 k.p.k. końcowego fragmentu
art. 523 § 1, z którego wynika, iż kasacja nie może być wniesiona wyłącz-
nie z powodu niewspółmierności kary, jako że wyroki odszkodowawcze o
karze nie rozstrzygają. Nie można zaś w żadnej mierze odnieść do zaskar-
żania kasacją tych wyroków ograniczeń przedmiotowych wskazanych w
art. 523 § 2 i 3 k.p.k. Z przepisów tych wyraźnie wynika, że ograniczają one
jedynie zaskarżanie wyroków dotyczących odpowiedzialności karnej oskar-
żonego – szeroko przy tym rozumianej, obejmującej bowiem też orzekanie
przez sąd o odpowiedzialności za wykroczenie w trybie przepisów k.p.k. –
a więc, że odnosić się mogą jedynie do postępowania którego przedmio-
tem jest kwestia takiej odpowiedzialności. Przedmiotem postępowania kar-
nego określonego w rozdziale 58 k.p.k. jest jednak zupełnie inna kwestia.
Wprawdzie w art.523 § 2 i 3 k.p.k. użyto wyrazu „jedynie” stwierdzając, że
kasacja na korzyść służy „jedynie” przy wyroku skazującym za określony
czyn i w określony sposób, a na niekorzyść „jedynie” od wyroku uniewinnia-
12
jącego i umarzającego postępowanie z wyraźnie wskazanych przyczyn, ale
oznacza to tylko, że nie przysługuje ona w razie skazania za inny niż wska-
zane w § 2 art.523 czyn lub na inne kary ani w razie umorzenia z innych niż
opisane w § 3 art.523 powodów, jako też od innych wyroków, którymi – tak
jak wskazanymi w tych przepisach – rozstrzygnięto o odpowiedzialności
karnej sprawcy. Zresztą, jeżeli sięgnie się do uzasadnienia projektu noweli
do k.p.k. z 20 lipca 2000 r., którą wprowadzono powyższe ograniczenia, i
które wcześniej cytowano, to wynika z nich, że chodziło o ograniczenie
przedmiotowe kasacji w postępowaniu karnym odnośnie odpowiedzialności
karnej sprawcy. Mówi się tu przecież o potrzebie wyeliminowania kasacji,
które pod pozorem obrazy prawa „w istocie zmierzają do przyjęcia mniej
korzystnej dla oskarżonego kwalifikacji prawnej i wymierzenia mu surow-
szej kary” oraz o pozostawieniu „prawa do kasacyjnej kontroli wyroków w
tych sprawach, w których skazanie jest najbardziej dolegliwe (zob. S. Za-
błocki. Nowela, op. cit., s. 152). Te kwestie w ogóle nie występują w postę-
powaniu karnym o odszkodowanie i zadośćuczynienie. Zatem należy przy-
jąć, iż ograniczenia przedmiotowe kasacji, o jakich mowa w art. 523 § 2 i 3
k.p.k., dotyczą jedynie możliwości występowania z tą skargą w postępowa-
niu karnym, które toczyło się w swym zasadniczym przedmiocie, a więc w
przedmiocie odpowiedzialności karnej oskarżonego. Inne rozumienie tych
norm oznaczałoby w istocie ich stosowanie „wprost” a nie tylko „odpowied-
nio” do tych postępowań karnych, których przedmiot procesu jest inny i w
których w ogóle nie ma oskarżonego jako strony lub innych postępowań,
odnoszących się do innej niż karna odpowiedzialności, a w których też
„odpowiednio” tylko stosuje się przepisy kodeksu postępowania karnego.
Wyeliminowało by to np. kasację z tzw. postępowania lustracyjnego, gdyż
ustawa z 1997 r. o ujawnieniu pracy lub służby w organach bezpieczeń-
stwa państwa lub współpracy z nimi w latach 1944-1990 osób pełniących
funkcje publiczne (Dz. U. z 1999 r., Nr 42, poz. 428 z późn. zm.) przewiduje
13
wprawdzie, że „od orzeczenia sądu wydanego w drugiej instancji przysłu-
guje kasacja” (art.24 ust.5 zd. I), co jest w istocie odpowiednikiem art.519 i
520 § 1 k.p.k., ale też na tym kończy się tu regulacja prawna skargi kasa-
cyjnej, a z art.19 tej ustawy wynika, że postępowaniu kasacyjnym, stosuje
się odpowiednio przepisy k.p.k.. Gdyby zatem miał tu obowiązywać art. 523
§ 2 k.p.k., to – ponieważ nigdy nie dochodzi w tym postępowaniu do ska-
zania na karę pozbawienia wolności ani jakąkolwiek karę – prawo do kasa-
cji przewidziane tą ustawą zostałoby praktycznie zupełnie wyeliminowane,
gdyż osoba poddana tzw. postępowaniu lustracyjnemu mogłaby wnieść
kasację tylko przy powołaniu się na uchybienia z art.439 § 1 k.p.k. (art.523
§ 4 pkt 1 k.p.k.). Eliminacja nastąpiłaby przy tym wbrew samej ustawie lu-
stracyjnej i wbrew intencji ustawodawcy wyrażonej w uzasadnieniu do no-
weli k.p.k. z 20 lipca 2000 r., wprowadzającej ograniczenia przedmiotowe
kasacji w k.p.k.
Ustawa z 1991r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec
osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Pań-
stwa Polskiego, nakazując w swym art. 8 ust. 3 „odpowiednie” stosowanie
przepisów rozdziału 58 k.p.k. dotyczącego odszkodowania i zadośćuczy-
nienia za niesłuszne skazanie, sama także nie przewiduje własnych roz-
wiązań odnośnie kasacji. Stosowanie w postępowaniu odszkodowawczym,
przewidzianym w tej ustawie „odpowiednio” przepisów rozdziału 58 k.p.k. o
odszkodowaniu za niesłuszne skazanie, a poprzez nie także przepisów
k.p.k. o możliwości zaskarżania kasacją prawomocnych wyroków sądów
odwoławczych w sprawach odszkodowań z tej ustawy, oznaczać zatem
musi takie stosowanie tych ostatnich, jak w postępowaniu odszkodowaw-
czym prowadzonym w trybie przepisów kodeksu postępowania karnego, o
czym była szeroko wyżej mowa. Jak bowiem trafnie zauważono w uzasad-
nieniu postanowieniu SN z 23 stycznia 2001 r. (III KZ 158/2000, OSN wyd.
Prok. i Prawo 2001, nr 6, poz. 10): „Jest zrozumiałe, że tam, gdzie ustawo-
14
dawca nie określa podstaw kasacyjnych w sposób inny niż przewiduje to
art. 523 § 1 k.p.k. warunkiem dopuszczalności kasacji jest powołanie pod-
staw, o których mowa w tym przepisie. Nie jest natomiast wymagane speł-
nienie warunku dopuszczalności kasacji określonego w art.523 § 2 k.p.k. z
tej prostej przyczyny, że przekreśliłoby to możliwość korzystania z wyraźnie
przewidzianego przez ustawodawcę prawa do kasacji”. Orzeczeniem tym
utrzymano wprawdzie w mocy zarządzenie o odmowie przyjęcia kasacji od
prawomocnego wyroku sądu odwoławczego odmawiającego odszkodowa-
nia, wskazując w nieopublikowanym już dalszym fragmencie uzasadnienia,
że „ponieważ (...) ani z przepisów ustawy z dnia 23 lutego 1991 r., ani z
przepisów rozdziału 58 k.p.k. nie wynika, aby w przypadku osób, które
ubiegają się o odszkodowanie w trybie tej ustawy możliwe było wniesienie
kasacji bez spełnienia warunku, o którym mowa w art. 523 § 2 k.p.k. nale-
żało zażalenia nie uwzględnić”, gdyż „ograniczenia przewidzianego tym
przepisie nie stosuje się jedynie do kasacji strony wniesionej z powodu
uchybień wskazanych w art. 439 k.p.k.” ale skoro zasadnie przyjęto, że
ograniczenia z art. 523 § 2 k.p.k. nie dotyczą kasacji od wyroku w kwestii
odszkodowania wydanego w trybie ustawy z 1991r. to sięganie po § 4
art.523 k.p.k. było niezrozumiałe. Dlatego też nie można się zgodzić z roz-
strzygnięciem zawartym w tym postanowieniu. W istocie swej SN bowiem
zastosował tu „wprost”, a nie tylko „odpowiednio” przepisy k.p.k. i ograni-
czenia przewidziane w art.523 § 2.
Ustawodawca, jako racjonalny normodawca, dokonując nowelizacji
k.p.k. ustawą z 20 lipca 2000 r. był świadomy tego, że przepisy procedury
karnej mają odpowiednie zastosowanie do szeregu ustaw szczególnych i
że tym samym zmiany tej procedury wpływają na inne postępowania. Ze
świadomością tą dokonał nowelizacji k.p.k. z intencją ograniczenia zakresu
spraw, w jakich skarga kasacyjna może być wniesiona, i wyartykułował tę
intencję wyraźnie. Ograniczenia te dotyczą jedynie zaskarżania przez stro-
15
ny wyroków rozstrzygających w przedmiocie szeroko rozumianej odpowie-
dzialności karnej, nie dotyczą zatem postępowań, w których sąd karny wy-
rokiem rozstrzyga inne kwestie, tj. których przedmiotem nie jest w ogóle
kwestia odpowiedzialności karnej.
W konsekwencji należy przyjąć, że w pełni dopuszczalna jest kasacja
strony od wyroku sądu odwoławczego, którym orzeczono w przedmiocie
odszkodowania i zadośćuczynienia na podstawie ustawy z dnia 23 lutego
1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjo-
nowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego,
choćby nie podnosiła ona zarzutu opartego na uchybieniach określonych w
art. 439 § 1 k.p.k., gdyż nie odnoszą się do niej ograniczenia, o jakich mo-
wa w art. 523 § 2 (i § 3) k.p.k. To samo odnieść należy do wyroku w tym
samym przedmiocie, wydanego w trybie przepisów rozdziału 58 k.p.k. Od-
mienne stanowisko pozostawałoby w sprzeczności z wyraźnym brzmie-
niem art. 523 § 2 (i 3) k.p.k. Wprawdzie powyższe prowadzi do sytuacji, w
której niekiedy samo orzeczenie będące podstawą do odszkodowania nie
podlega zaskarżeniu kasacją stron, np. unieważnienie wyroku w trybie art.
3 ustawy z 1991 r., czy w trybie art. 102 k.p.k., ale dzieje się tak z uwagi na
inne ograniczenie skargi kasacyjnej stron, wiążące się z ich uprawnieniem
do zaskarżania jedynie wyroków sądów odwoławczych, a nie postanowień
(art. 519 k.p.k.), a wskazane wyżej decyzje procesowe przybierają właśnie
tę ostatnią postać. Kasacja jest jednak nadzwyczajnym środkiem zaskar-
żenia, jej występowanie w porządku prawnym nie wynika więc z gwarancji
zawartych w Konstytucji RP i możliwe są różne ograniczenia stron w jej
wnoszeniu. Wprawdzie byłoby najlepiej gdyby zachowana została pełna
symetria tych ograniczeń, ale istotniejsze – by były one wyraźnie określone
przez ustawodawcę. W wypadku art. 523 § 2 i 3 k.p.k. ten wymóg został
spełniony w sposób zgodny z intencją, która ograniczeniom tym przyświe-
cała. Ponadto, jak wskazano wcześniej, postępowanie w przedmiocie od-
16
szkodowania i zadośćuczynienia nie jest kontynuacją poprzedniego postę-
powania, orzeczenie odnośnie którego unieważniono lecz odrębnym po-
stępowaniem prowadzonym w trybie kodeksu postępowania karnego.
Mając to wszystko na uwadze udzielono odpowiedzi jak w uchwale.