Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 3 grudnia 2004 r.
II UK 59/04
Przepis art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r.
Nr 39, poz. 353 ze zm.) dopuszcza wyjątkowo możliwość traktowania okresów
pracy w gospodarstwie rolnym tak jak okresów składkowych w ramach ubez-
pieczenia pracowniczego, w zakresie niezbędnym do uzupełnienia okresów
składkowych i nieskładkowych.
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Jerzy Kwaśniewski,
Andrzej Wasilewski (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 3 grudnia 2004 r. sprawy
z wniosku Bronisławy D. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi
w S. o wysokość emerytury, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 21 marca 2003 r. [...]
z m i e n i ł zaskarżony wyrok w ten sposób, że zmienił wyrok Sądu Okręgo-
wego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Koszalinie z dnia 15 stycznia 2001
r. [...] i oddalił odwołanie wnioskodawczyni.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w S. decyzją z dnia 8 listopada
1999 r. przyznał wnioskodawczyni - Bronisławie D. emeryturę na podstawie art. 28
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm. - obecnie jednolity tekst: Dz.U. z 2004
r. Nr 39, poz. 353 ze zm. - powoływanej nadal jako: ustawa o emeryturach i rentach z
FUS), której miesięczna wysokość wyliczona została w kwocie 21, 94 zł. Wniosko-
dawczyni wniosła o zmianę tej decyzji poprzez przyznanie jej wyższego świadczenia.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Koszalinie wyrokiem
z dnia 15 stycznia 2001 r. [...] zmienił zaskarżoną decyzję Zakładu Ubezpieczeń
2
Społecznych-Oddziału w S. z dnia 8 listopada 1999 r. i przyznał wnioskodawczyni
prawo do emerytury określonej w art. 27 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, a w
uzasadnieniu tego wyroku stwierdził, że skoro wnioskodawczyni urodziła się dnia 8
listopada 1939 roku, a więc przed dniem 1 stycznia 1949 r. i ma obecnie 62 lata, a
jest niesporne, że pracowała w rolnictwie około 27 lat, a zatem ta długość pracy w
rolnictwie wraz z okresem zatrudnienia poza rolnictwem daje jej co najmniej 20 okre-
sów składkowych i nieskładkowych, to tym samym spełnia ona w całości warunki,
które upoważniają ją do ubiegania się o emeryturą na podstawie art. 27 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS.
Następnie, Sąd Apelacyjny w Gdańsku wyrokiem z dnia 21 marca 2003 r. [...]
oddalił apelację organu rentowego od powyższego wyroku Sądu Okręgowego-Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Koszalinie z dnia 15 stycznia 2001 r., stwier-
dzając w uzasadnieniu tego orzeczenia w szczególności, że wykładnia językowa art.
10 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS prowadzi do wniosku, iż „krótszy od
okresu wymaganego okres składkowy i nieskładkowy ustalony na zasadach art. 5 - 7
uzupełnia się o okresy pracy w gospodarstwie rolnym po ukończeniu 16 roku życia a
przypadające przed dniem 1.01.1983 r. (jak w przypadku Bronisławy D. okresy
09.11.1955 r. do 14.04.1964 r. i 15.04.1964 r. do 31.12.1982 r.) w zakresie niezbęd-
nym do uzupełnienia tego okresu, czytaj ‘okresu wymaganego’ określonego w art.
27, 28, 30 albo 31. Skoro ustawodawca nie wskazał przy tym ‘okresie wymaganym’,
iż ma to być okres minimalny uprawniający do nabycia prawa do emerytury tzw. nie-
pełnej, to trafnie skonstatował Sąd I instancji, iż w istocie ubezpieczona z uwagi na
osiągnięcie wieku 60 lat z dniem 08.11.1999 r. oraz posiadanie łącznie okresu skład-
kowego i nieskładkowego (po uzupełnieniu pracą na roli do 20 lat) może ubiegać się
o emeryturę na warunkach określonych w przepisie art. 27 cytowanej ustawy.”
W kasacji od powyższego wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 21
marca 2003 r. organ rentowy zarzucił naruszenie art. 10 oraz art. 56 w związku z art.
27 i art. 28 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, ponieważ „Sąd Apelacyjny błędnie
uznał, iż za okres niezbędny do uzupełnienia okresu w sytuacji ubezpieczonej należy
odnieść do okresu wymaganego określonego art. 27, 28, 30 i 31, niezależnie od
okresu pracy na gospodarstwie rolnym, w świetle powołanych bowiem wyżej przepi-
sów, przyznanie ubezpieczonej prawa do emerytury w pełnej wysokości, o której
mowa w art. 27 powołanej ustawy, mogłoby mieć miejsce dopiero w sytuacji posia-
dania 15 lat okresów składkowych i nieskładkowych i uzupełnienia tego okresu zgod-
3
nie z art. 10 powołanej ustawy okresami pracy na gospodarstwie rolnym w zakresie
niezbędnym do uzupełnienia okresu lat 20.” Równocześnie w kasacji zarzucono, iż
zaskarżone orzeczenie narusza zasady przyznawania prawa do emerytury także i
dlatego, że ubezpieczenie społeczne rolników z tytułu prowadzenia gospodarstwa
rolnego reguluje odrębna ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25) i świadczenia te nie są
finansowane z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, „stąd też wykładnia Sądu w
niniejszej sprawie nie odpowiada prawu, nie może być bowiem tak, że po 27 latach
prowadzenia gospodarstwa rolnego i 9 miesiącach zatrudnienia na podstawie umowy
o pracę, otrzymuje się świadczenie odpowiadające wysokości najniższej emerytury,
w sytuacji gdy składki z tytułu ubezpieczenia rolniczego są znacznie niższe, zatem
uzasadnionym jest stanowisko, że art. 10 ustawy o emeryturach i rentach ma zasto-
sowanie tylko w zakresie niezbędnym do nabycia prawa, a w przypadku ubezpieczo-
nej w zakresie niezbędnym do 15 lat okresów składkowych i nieskładkowych." W
opinii skarżącego, w sprawie tej występuje istotne zagadnienie prawne „dotyczące
zasad ustalania wysokości emerytur, bowiem emerytur o których mowa w art. 28,
zgodnie z treścią art. 54 powołanej ustawy nie podwyższa się do kwoty najniższej
emerytury.” W konsekwencji, w kasacji sformułowany został wniosek „o zmianę za-
skarżonego orzeczenia i orzeczenie co do istoty sprawy, ewentualnie uchylenie za-
skarżonego wyroku pierwszej instancji w całości i przekazanie sprawy do rozpozna-
nia sądowi równorzędnemu.”
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Świadczenia emerytalne na podstawie ustawy o emeryturach i rentach z FUS
przysługują „ubezpieczonemu”, czyli osobie podlegającej „ubezpieczeniom emerytal-
nemu i rentowym, określonym w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych”, a
także osobie, która przed dniem wejścia w życie tej ustawy (tzn. przed dniem 1
stycznia 1999 r. - art. 196 tej ustawy) „podlegała ubezpieczeniu społecznemu lub
zaopatrzeniu emerytalnemu, z wyłączeniem ubezpieczenia społecznego rolników”
(art. 4 pkt. 13 w związku z art. 1, art. 2 oraz art. 3 pkt 1 ustawy o emeryturach i ren-
tach z FUS). Przy czym, w celu ustalenia prawa do emerytury oraz obliczenia jej wy-
sokości uwzględnia się zasadniczo tzw. okresy składkowe i okresy nieskładkowe
ubezpieczonego, zgodnie z zasadami określonymi w art. 5 - art. 7 ustawy o emerytu-
4
rach i rentach z FUS. Natomiast jedynie w drodze wyjątku, w sytuacji, gdy ustalone
na podstawie art. 5 - art. 7 ustawy o emeryturach i rentach z FUS okresy składkowe i
nieskładkowe okażą się krótsze od okresu wymaganego do uzyskania emerytury na
podstawie przepisów tej ustawy, z mocy wyraźnego przepisu ustawy uwzględnia się
również i traktuje „jak okresy składkowe” także: (1) „okresy ubezpieczenia społecz-
nego rolników, za które opłacono przewidziane w odrębnych przepisach składki”, (2)
„przypadające przed dniem 1 lipca 1977 r. okresy prowadzenia gospodarstwa rolne-
go po ukończeniu 16 roku życia” lub (3) „przypadające przed dniem 1 stycznia 1983
r. okresy pracy w gospodarstwie rolnym po ukończeniu 16 roku życia” - jednakże
wyłącznie „w zakresie niezbędnym do uzupełnienia tego okresu” (art. 10 ust. 1
ustawy o emeryturach i rentach z FUS). W takim wypadku „osobie, której przy usta-
laniu prawa do emerytury uwzględniono okresy pracy w gospodarstwie rolnym okre-
ślone w art. 10, oblicza się wysokość przysługującego świadczenia w myśl art. 53, z
uwzględnieniem okresów pracy w gospodarstwie rolnym, proporcjonalnie do udziału
okresów składkowych i nieskładkowych w okresie stanowiącym sumę okresów
składkowych, nieskładkowych i uwzględnionych okresów pracy w gospodarstwie rol-
nym” (art. 56 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS). Oznacza to, iż niedo-
puszczalna jest rozszerzająca interpretacja dyspozycji art. 10 ust. 1 ustawy o eme-
ryturach i rentach z FUS, zmierzająca do zaliczania w każdym wypadku okresów
pracy w gospodarstwie rolnym zamiast wymaganych okresów składkowych w ra-
mach ubezpieczenia pracowniczego. Przeciwnie, ponieważ przepis art. 10 ust. 1
ustawy o emeryturach i rentach z FUS dopuszcza jedynie wyjątkowo i w ograniczo-
nym zakresie („w zakresie niezbędnym do uzupełnienia” wymaganego do przyznania
emerytury w wypadku ubezpieczenia pracowniczego tzw. okresu składkowego i nie-
składkowego) możliwość traktowania „okresów pracy w gospodarstwie rolnym” jak
„okresów składkowych” w ramach ubezpieczenia pracowniczego, powinien być on
interpretowany i stosowany w sposób restryktywny.
Równocześnie, ustawa o emeryturach i rentach z FUS stanowi, że kobiecie
ubezpieczonej, urodzonej przed dniem 1 stycznia 1949 r., przysługuje emerytura,
jeżeli spełniła ona łącznie dwa warunki, a mianowicie: po pierwsze - osiągnęła ona
wiek emerytalny co najmniej 60 lat, oraz po drugie - (a) albo ma ona okres składkowy
i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat (art. 27 ustawy o emeryturach i rentach
z FUS), (b) albo ma ona okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 15
lat, przy czym w tym wypadku emerytury tej „nie podwyższa się do kwoty najniższej
5
emerytury” (art. 28 w związku z art. 54 ustawy o emeryturach i rentach z FUS).
Oznacza to, iż w sytuacji, gdy ubiegająca się o emeryturę z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych kobieta, która osiągnęła wiek emerytalny co najmniej 60 lat, nie posiada
wymaganego do przyznania emerytury co najmniej 15-letniego okresu składkowego i
nieskładkowego ustalonego na zasadach określonych w art. 5 - art. 7 ustawy o eme-
ryturach i rentach z FUS, wówczas organ rentowy przy ustaleniu prawa do emerytury
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz przy obliczaniu jej wysokości uwzględni
również, ale jedynie „w zakresie niezbędnym do uzupełnienia tego okresu”, okresy
pracy wnioskodawczyni w gospodarstwie rolnym (stosownie do zasad określonych w
art. 10 w związku z art. 28 ustawy o emeryturach i rentach z FUS), przy czym ustalo-
na na tej podstawie emerytura nie podlega podwyższeniu do kwoty najniższej eme-
rytury (art. 54 ustawy o emeryturach i rentach z FUS). Jest to konsekwencja przyję-
tych przez ustawodawcę rozwiązań prawnych, w myśl których pracowniczy system
emerytalny ma zasadniczo charakter systemu ubezpieczeniowego i zakłada uzależ-
nienie wysokości świadczenia emerytalnego od wielkości składek zgromadzonych
przez ubezpieczonego, podczas gdy rolniczy system emerytalny nie jest oparty na
takim założeniu i zasadniczo ma charakter zaopatrzeniowy.
W rozpoznawanej sprawie jest poza sporem to, że wnioskodawczyni, która
osiągnęła wiek emerytalny 60 lat i wystąpiła o ustalenie emerytury pracowniczej, le-
gitymowała się jedynie 9 miesiącami okresów składkowych i 3 miesiącami okresów
nieskładkowych oraz 27 latami pracy w gospodarstwie rolnym. Zgodnie z art. 28 w
związku z art. 10 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, uzasadniało to zali-
czenie wnioskodawczyni dodatkowo 13 lat i 11 miesięcy okresów pracy w gospodar-
stwie rolnym po ukończeniu przez nią 16 roku życia jako okresów składkowych, w
celu uzupełnienia w jej wypadku w niezbędnym zakresie do wymaganego łącznego
minimum 15 lat okresów składkowych i nieskładkowych. Stąd trafna okazała się de-
cyzja organu rentowego z dnia 8 listopada 1999 r., w której ustalenia prawa do eme-
rytury dla wnioskodawczyni oraz obliczenia wysokości emerytury w kwocie 21,94 zł
dokonał ona podstawie art. 28 w związku z art. 10 ust. 1 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS.
Biorąc powyższe pod uwagę, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39315
k.p.c.
orzekł jak w sentencji.
========================================