Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 61/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 grudnia 2004 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Jerzy Kwaśniewski
SSN Andrzej Wasilewski (sprawozdawca)
Protokolant Ewa Wolna
w sprawie z powództwa R. G.
przeciwko Samodzielnemu Publicznemu Szpitalowi Klinicznemu […]
o zadośćuczynienie, rentę wyrównawczą i ustalenie odpowiedzialności na
przyszłość,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 3 grudnia 2004 r.,
kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 30 września 2003 r.,
oddala kasację.
U z a s a d n i e n i e
2
R. G. wystąpił z pozwem przeciwko Samodzielnemu Publicznemu Szpitalowi
Klinicznemu o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, rentę wyrównawczą i
ustalenie odpowiedzialności na przyszłość. W uzasadnieniu powyższych roszczeń
powód podał, że: był zatrudniony u strony pozwanej na stanowisku sanitariusza
noszowego od dnia 10 kwietnia 1995 r., przy czym w momencie zatrudnienia jego
stan zdrowia był dobry; w 1998 r. Państwowy Terenowy Inspektor Sanitarny
stwierdził u powoda chorobę zawodową – wirusowe zapalenie wątroby typu C; w
1998 r. lekarz orzecznik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych stwierdził u powoda
uszczerbek na zdrowiu w wysokości 30%, a od listopada 1999 r. przyznana została
powodowi renta w wysokości 313 zł 97 gr; tymczasem dotychczasowe leczenie
powoda nie przyniosło pozytywnego skutku, a jego stan zdrowia nadal się
pogarsza.
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w B. wyrokiem z
dnia 26 maja 2003 r. oddalił powództwo. W uzasadnieniu tego wyroku Sąd
Okręgowy stwierdził w szczególności, że: (a) powód był zatrudniony w okresie od
dnia 17 września 1990 r. do dnia 31 stycznia 1992 r. jako salowy w Szpitalu
Klinicznym […], który wówczas był jednostką budżetową Skarbu Państwa;
następnie, w okresie od dnia 10 kwietnia 1995 r. do dnia 31 października 1999 r.
powód był zatrudniony jako salowy i sanitariusz noszowy w tym samym Szpitalu,
który z dniem 27 stycznia 1999 r. przekształcony został w posiadający osobowość
prawną Samodzielny Zakład Opieki Zdrowotnej; (b) w czasie pobytu w dniach od 13
do 15 maja 1998 r. w Wojewódzkim Szpitalu Obserwacyjno-Zakaźnym […]
rozpoznano u powoda zakażenie wirusem żółtaczki typu C (HCV); (c) Państwowy
Terenowy Inspektor Sanitarny decyzją z dnia 20 lipca 1998 r. stwierdził u powoda
chorobę zawodową, a orzeczeniem z dnia 15 września 1998 r. lekarz orzecznik
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych stwierdził u powoda 30% długotrwały
uszczerbek na zdrowiu; (d) w tej sytuacji, strona pozwana wypłaciła powodowi
kwotę 8.523 zł tytułem jednorazowego odszkodowania, oraz z dniem 1 listopada
1999 r. powód nabył prawo do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy w
związku z chorobą zawodową, które na mocy wyroku Sądu Okręgowego w B. z
dnia 19 kwietnia 2001 r. powód zachował do października 2003 r.; (e) Sąd
Okręgowy skonstatował przy tym, iż stwierdzenie u powoda choroby zawodowej
3
prawomocną decyzją Państwowego Terenowego Inspektora Sanitarnego nie
uzasadnia samo przez się zasadności cywilnoprawnych roszczeń uzupełniających
powoda wobec pracodawcy, o ile bowiem ustawa z dnia 12 czerwca 1975 r. o
świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst:
Dz. U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm. – powoływana nadal jako: ustawa o
świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych) przewiduje
odpowiedzialność na zasadzie ryzyka, o tyle odpowiedzialność uzupełniająca
pracodawcy z tytułu zachorowania pracownika na chorobę zawodową powstaje
tylko wtedy, gdy zachowanie to było zawinione przez pracodawcę; (f) tymczasem,
na podstawie zebranego materiału dowodowego i dokonanych ustaleń faktycznych
Sąd Okręgowy wywiódł, że – oprócz faktu zatrudnienia powoda w Szpitalu –
zdarzeniem, które mogło być w przypadku powoda równie prawdopodobne mogły
być trzy inne przyczyny zakażenia wirusem żółtaczki typu C, a mianowicie: cięcie
brzytwą w 1981 r., osobiste wykonanie przez powoda w 1983 r. dwóch tatuaży oraz
podjęcie przez niego w 1998 r. próby ich usunięcia; ponieważ żadnej z tych
możliwości nie wykluczały także przedłożone w sprawie opinie Instytutu
Naukowego i pracowników Akademii Medycznej w Poznaniu, Sąd Okręgowy uznał,
że dowody te obalają domniemanie faktyczne, o którym mowa w art. 231 k.p.c.,
zgodnie z którym źródłem powstania u powoda szkody było zatrudnienie w
pozwanym Szpitalu, tym bardziej że w sprawie brak jest podstaw dowodowych
wskazujących w sposób wyraźny na dominującą rolę zatrudnienia powoda przez
stronę pozwaną jako źródło zakażenia; (g) ponadto, powód w toku postępowania
nie udowodnił, aby do jego skaleczeń w miejscu pracy, na jakie się powoływał, a
które miały miejsce w dniu 24 lipca 1995 r. i w dniu 8 lutego 1997 r. doszło w
okolicznościach pozwalających na postawienie pracodawcy zarzutu zawinienia tych
zdarzeń.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 30 września 2003 r. oddalił apelację
powoda od powyższego wyroku Sądu Okręgowego – Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych z dnia 26 maja 2003 r., stwierdzając w uzasadnieniu tego
rozstrzygnięcia w szczególności, że: po pierwsze – prawomocne rozstrzygnięcie
Państwowego Terenowego Inspektora Sanitarnego stwierdzające chorobę
zawodową u powoda „nie wiąże sądu powszechnego rozpoznającego sprawę o
4
świadczenia dodatkowe związane z orzeczoną chorobą (uchwała SN z 29.06.1995
r., II PZP 2/95, OSNP 1996/4/57)”; po drugie – w sprawie niniejszej powód
dochodzi roszczeń uzupełniających wobec zakładu pracy, które opiera na zasadach
odpowiedzialności deliktowej, a w tej sytuacji powinien on dowieść, że pozwany
zakład pracy dopuścił się w stosunku do powoda czynu niedozwolonego, a więc
miało miejsce zdarzenie – działanie lub zaniechanie zawinione przez stronę
pozwaną; po trzecie – wprawdzie postępowanie dowodowe wykazało, że w okresie,
gdy powód pracował u strony pozwanej, dwukrotnie skaleczył się on (w dniu 23
lipca 1995 r. oraz w dniu 8 lutego 1997 r.), co też zostało zapisane w prowadzonej
w tym celu dokumentacji, jednak poza tym postępowanie dowodowe wykazało
ponadto, iż w przypadku powoda w grę mogły wchodzić również cztery inne
zdarzenia, które mogłyby także spowodować u niego zakażenie wirusem HCV, a
mianowicie: zranienie brzytwą w 1981 r., zabieg stomatologiczny w Areszcie
Śledczym w 1981 r., wykonanie domowym sposobem tatuażu w 1983 r. i następnie
jego samodzielne usunięcie w 1998 r. oraz zabieg gastroskopii w 1997 r. wykonany
w pozwanym Szpitalu; jednak: „przeciwko uznaniu, że zdarzenie miało miejsce w
zakładzie pracy świadczy to, że wirusowe zapalenie wątroby typu C w pozwanym
Szpitalu w ciągu ostatnich dziesięciu lat wystąpiło pośród sanitariuszy tylko jeden
raz i to był przypadek powoda, zaś pośród lekarzy i pielęgniarek były jeszcze tylko
trzy zachorowania, co wskazuje na bardzo małą częstotliwość występowania
wirusa w ogóle i przypuszczalny brak kontaktu z osobami i odczynnikami
zarażonymi”; po czwarte – ponieważ „dwa wypadki skaleczenia jakie powód
udowodnił, które miały miejsce w pozwanym zakładzie nie są jedynymi, podczas
których mogło dojść do zakażenia, a ich ryzyko zakażenia jest wątpliwe, to w
ocenie Sądu Apelacyjnego nie można na ich bazie tworzyć domniemania
faktycznego o powstaniu zdarzenia z art. 415 k.c. właśnie w pozwanym Szpitalu”;
dlatego Sąd Apelacyjny stanął na stanowisku, że wskazane przez powoda w
apelacji orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 2001 r. (II UKN 395/00) nie
może mieć znaczenia dla rozstrzygnięcia w rozpoznawanej sprawie, bowiem
dotyczy ono innego konkretnego stanu faktycznego, w przypadku którego –
odmiennie aniżeli w niniejszej sprawie – możliwe i konieczne było skorzystanie
domniemania faktycznego, o którym mowa jest w art. 231 k.p.c.; po piąte – w
5
rozpoznawanej sprawie, zdaniem Sądu Apelacyjnego, nie było również możliwe
zastosowanie ‘dowodu prima facie, zbliżonego w części do domniemania
faktycznego. Ten pozaustawowy rodzaj dowodu jest uproszczeniem postępowania
dowodowego naruszającym swobodną ocenę dowodów (...). Tak więc z uwagi na
szczególny charakter tego dowodu winien on być stosowany jedynie w sytuacjach
ultima ratio i pod warunkiem, że ustawowe środki dowodzenia nie mogły
doprowadzić do rozstrzygnięcia sporu. Ta konstatacja prowadzi do wniosku, że w
niniejszej sprawie również nie było konieczności dowodzenia uproszczonego, gdyż
normalne środki dowodowe, w tym brak okoliczności uzasadniających
zastosowanie domniemania faktycznego umożliwiły wydanie orzeczenia na
podstawie normalnych reguł rozkładu ciężaru dowodowego (art. 6 k.c., art. 232 zd.
1 k.p.c.)”, a w wątpliwości, jakie pojawiają się w tej sprawie, „nie można tłumaczyć
na korzyść strony powodowej, gdyż ta reguła ‘in dubio pro reo’, obowiązująca w
postępowaniu karnym, nie funkcjonuje na gruncie procesu cywilnego (...).”
W kasacji od powyższego wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 30 września
2003 r. pełnomocnik powoda zarzuciła naruszenie: po pierwsze – art. 361 § 1 k.c.
„poprzez jego niewłaściwe zastosowanie, tj. przyjęcie, iż brak związku
przyczynowego między zaniechaniem przez pozwanego zapewnienia powodowi
bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, skutkiem którego były skaleczenia w
trakcie wykonywanej pracy a szkodą poniesioną przez powoda”; po drugie – art.
444 § 2 i art. 445 § 1 k.c. „poprzez jego niewłaściwe zastosowanie, a tym samym
przyjęcie, iż pozwany nie ponosi odpowiedzialności za rozstrój zdrowia powoda”; po
trzecie – art. 233 § k.p.c. „poprzez naruszenie zasady swobodnej oceny dowodów
(...) poprzez przyjęcie, że – mimo stwierdzenia zaniedbań po stronie pozwanego w
zapewnieniu powodowi bezpiecznych i higienicznych warunków pracy – brak jest
podstaw do przypisania pozwanemu odpowiedzialności za uszczerbek na zdrowiu
w związku z zarażeniem powoda wirusem HCV”; po czwarte – art. 231 k.p.c.
„poprzez jego niewłaściwe zastosowanie, tj. przyjęcie, iż w rozpoznawanej sprawie
brak podstaw do zastosowania trybu domniemania faktycznego celem ustalenia
związku przyczynowego między niezapewnieniem powodowi bezpiecznych i
higienicznych warunków pracy a szkodą poniesiona przez powoda.” Równocześnie,
przyjęcie kasacji do rozpoznania uzasadnione zostało: po pierwsze – istotnym
6
zagadnieniem prawnym, polegającym na potrzebie odpowiedzi na pytanie: „czy w
przypadku korzystania przez pracownika personelu medycznego z domniemania
faktycznego, że do zakażenia wirusowym zapaleniem wątroby doszło w związku z
pracą zawodową, ma miejsce odwrócenie ciężaru dowodowego, polegające na
tym, że na osobie, od której poszkodowany domaga się naprawienia szkody,
spoczywa ciężar obalenia tego domniemania”, mając na uwadze poglądy prawne
dotyczące stosowania dowodu z domniemania faktycznego (art. 231 k.p.c.)
wyrażone w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 1986 r. (I CR 34/86,
OSP z 1987 r. nr 5 poz. 127) oraz w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 15 maja
2001 r. (II UKN 395/00, OSNP z 2003 r. nr 3 poz. 70) oraz wyrażoną w art. 6 k.c.
zasadę, iż ciężar dowodu spoczywa na poszkodowanym, który domaga się
odszkodowania od sprawcy szkody; i po drugie – ze względu na to, że „zaskarżone
orzeczenie oczywiście narusza prawo, Sąd II instancji bowiem – mimo iż opinia
biegłych lekarzy wykluczyła jedynie wyłączność zdarzeń w postaci zakłuć powoda
na skutek niezapewnienia mu bezpiecznych i higienicznych warunków pracy jako
przyczyny zachorowania powoda – oddalił apelację w całości. Istotne jest, że biegli
lekarze nie wykluczyli związku przyczynowo-skutkowego między zaniedbaniami
pozwanego, na skutek których doszło do zakłuć powoda, a zarażeniem go
wirusowym zapaleniem wątroby typu ‘C’, stąd też w trybie domniemania
faktycznego na podstawie art. 231 k.p.c. była podstawa do przyjęcia przez Sąd II
instancji, iż między zaniedbaniami pozwanego a chorobą powoda istnieje normalny
związek przyczynowy. W kwestii tej należy mieć na uwadze wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 11.01.1972 r., I CR 516/71, OSNC 1972/159 (...) Stąd też w
sytuacji, gdy powód wykazał zaniedbania pozwanego w zakresie zapewnienia
bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, oczywiste winno być uwzględnienie
apelacji choćby w części. (...).” W konsekwencji, w kasacji sformułowany został
wniosek „o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi
II instancji do ponownego rozpoznania oraz zasądzenie od pozwanego na rzecz
powoda kosztów procesu według norm przepisanych.”
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
7
W rozpoznawanej sprawie jest poza sporem, że w związku ze stwierdzeniem
w 1998 r. u powoda, który był zatrudniony u strony pozwanej w okresie od
września 1990 r. do końca stycznia 1992 r. jako salowy, a następnie w okresie od
kwietnia 1995 r. do października 1999 r. jako salowy i sanitariusz, choroby
zawodowej w postaci wirusowego zapalenia wątroby typu C oraz powstałego w jej
następstwie uszczerbku na zdrowiu w wysokości 30%, począwszy od listopada
1999 r. przyznana została powodowi renta z tytułu częściowej niezdolności do
pracy, a ponadto strona pozwana wypłaciła mu tytułem jednorazowego
odszkodowania kwotę 8. 523 zł (art. 2 pkt 1 i pkt 4 ustawy o świadczeniach z tytułu
wypadków przy pracy i chorób zawodowych).
Ponieważ jednak, niezależnie od powyższych świadczeń pracowniczych
przyznawanych na podstawie przepisów ustawy o świadczeniach z tytułu
wypadków przy pracy i chorób zawodowych na zasadzie ryzyka w każdym
wypadku stwierdzenia choroby zawodowej, powód wystąpił następnie przeciwko
stronie pozwanej z opartym na przepisach art. 415 w związku z art. 444 § 2 i art.
445 § 1 k.c. powództwem o zadośćuczynienie, rentę wyrównawczą i ustalenie
odpowiedzialności na przyszłość, Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu zaskarżonego
wyroku trafnie stwierdził, że w tej sytuacji, ponieważ odpowiedzialność pozwanego
zakładu pracy na podstawie prawa cywilnego jest odpowiedzialnością deliktową
opartą na zasadzie winy, to wymaga ona udowodnienia przez powoda zdarzenia
stanowiącego czyn niedozwolony, powstania szkody oraz istnienia adekwatnego
związku przyczynowego pomiędzy tym zdarzeniem a wyrządzoną szkodą (art. 415
w związku z art. 6 k.c.). Tymczasem, w wyniku przeprowadzonego w
rozpoznawanej sprawie postępowanie dowodowego okazało się wprawdzie, że w
okresie pracy u strony pozwanej powód dwukrotnie skaleczył się (w dniu 23 lipca
1995 r. oraz w dniu 8 lutego 1997 r.), co mogło być przyczyną zakażenia
wirusowym zapaleniem wątroby typu C, tym niemniej: „postępowanie dowodowe
wykazało w przypadku powoda jeszcze cztery inne możliwe zdarzenia, które
mogłyby spowodować zakażenie, to jest: zranienie brzytwą w lewe przedramię w
1981 r., zabieg stomatologiczny w Areszcie Śledczym, w 1983 r. wykonanie
domowym sposobem tatuażów na klatce piersiowej i lewym przedramieniu i w 1998
r. usunięcie ich również samodzielnie oraz zabieg gastroskopii w 1997 r. wykonany
8
w pozwanym szpitalu. Każde z tych zdarzeń mogło wywołać wirus HCV, co zostało
potwierdzone w toku postępowania przez biegłych lekarzy (...). Jednocześnie,
przeciwko uznaniu, że zdarzenie miało miejsce w zakładzie pracy świadczy to, że
wirusowe zapalenie wątroby typu C w pozwanym szpitalu w ciągu ostatnich
dziesięciu lat wystąpiło u sanitariuszy tylko jeden raz i to był przypadek powoda,
zaś u lekarzy i pielęgniarek były jeszcze tylko trzy zachorowania, co wskazuje na
bardzo małą częstotliwość występowania wirusa w ogóle i przypuszczalny brak
kontaktu z osobami i czynnikami zarażonymi. (...) Skoro więc dwa wypadki
skaleczenia, jakie powód udowodnił, które miały miejsce w pozwanym zakładzie nie
są jedynymi, podczas których mogło dojść do zakażenia, a ich ryzyko zakażenia
jest wątpliwe, to w ocenie Sądu Apelacyjnego nie można na ich bazie tworzyć
domniemania faktycznego o powstaniu zdarzenia z art. 415 k.c. właśnie w
pozwanym szpitalu. (...) Istniejący w sprawie stan faktyczny wysoce
uprawdopodobnił, że inne zdarzenia mogły spowodować zakażenie, zaś powód nie
wykazał, aby zakłucia w szpitalu to wywołały, pomimo tego, że strona pozwana nie
utrudniała w żaden sposób dowodzenia powodowi.”
W świetle powyższych ustaleń, podniesiony w kasacji zarzut naruszenia
przez Sąd Apelacyjny art. 231 k.p.c. poprzez przyjęcia, że w rozpoznawanej
sprawie brak jest podstaw do zastosowania trybu domniemania faktycznego
uzasadniającego przyjęcie istnienia związku przyczynowego między
niezapewnieniem powodowi przez stronę pozwaną bezpiecznych i higienicznych
warunków pracy w szpitalu a szkodą poniesioną przez powoda w wyniku zakażenia
wirusowym zapaleniem wątroby typu C, jest oczywiście bezzasadny w sytuacji, gdy
pomimo ustalenia w toku postępowania dowodowego w sprawie, iż przyczyną
zakażenia powoda wirusowym zapaleniem wątroby typu C, poza dwoma
przypadkami skaleczenia, jakim powód uległ w czasie zatrudnienia u strony
pozwanej, mogły być także cztery inne zdarzenia (zranienie brzytwą, wykonane i
następnie usunięte domowym sposobem tatuaże na ciele powoda, przebyty zabieg
stomatologiczny oraz zabieg gastroskopii), powód nie wykazał w toku tego
postępowania (art. 6 k.c.), aby prawdopodobieństwo związku przyczynowego
pomiędzy zaistniałym zakażeniem wirusowym zapaleniem wątroby typu C a dwoma
przypadkami skaleczeń w czasie pracy u strony pozwanej było większe, aniżeli
9
pomiędzy zaistniałym zakażeniem a pozostałymi czterema możliwymi przyczynami
jego zaistnienia. W tej sytuacji, orzeczenie Sądu Apelacyjnego w kwestii
zasadności roszczeń powoda wywodzonych z art. 415 w związku z art. 444 § 2 i
art. 445 § 1 k.c. nie mogło zostać oparte na domniemaniu faktycznym z art. 231
k.p.c., bowiem w świetle dokonanych w toku postępowania ustaleń w sprawie, fakt
zakażenia powoda wirusowym zapaleniem wątroby typu C nie mógł zostać
potraktowany jako wyłączna i logiczna konsekwencja dwóch przypadków skaleczeń
doznanych przez powoda w okresie pracy u strony pozwanej. Przesądza to
równocześnie o bezzasadności także pozostałych zarzutów kasacji, które dotyczą
naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. oraz art. 361 § 1 k.c., a opierają się na dowolnie
przyjętym przez skarżącego założeniu, że w niniejszej sprawie z faktu obu
skaleczeń powoda w okresie pracy u strony pozwanej należy wnioskować, iż
przyczyną zakażenia powoda wirusowym zapaleniem wątroby typu C były
skaleczenia w okresie pracy strony pozwanej.
Biorąc powyższe pod uwagę, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312
k.p.c.
orzekł jak w sentencji.
Teza:
10
Brak jest podstaw do zastosowania trybu domniemania faktycznego (art. 231
k.p.c.) uzasadniającego przyjęcie istnienia związku przyczynowego między
niezapewnieniem powodowi przez stronę pozwaną bezpiecznych i higienicznych
warunków pracy w szpitalu a szkodą poniesioną przez powoda w wyniku zakażenia
wirusowym zapaleniem wątroby typu C w sytuacji, gdy pomimo ustalenia w toku
postępowania dowodowego w sprawie, iż przyczyną zakażenia powoda wirusowym
zapaleniem wątroby typu C, poza dwoma przypadkami skaleczenia, jakim powód
uległ w czasie zatrudnienia u strony pozwanej, mogły być także cztery inne
zdarzenia (zranienie brzytwą, wykonane i następnie usunięte domowym sposobem
tatuaże na ciele powoda, przebyty zabieg stomatologiczny oraz zabieg
gastroskopii), powód nie wykazał on w toku tego postępowania (art. 6 k.c.), że
prawdopodobieństwo związku przyczynowego pomiędzy zaistniałym zakażeniem
wirusowym zapaleniem wątroby typu C a dwoma przypadkami skaleczeń w czasie
pracy u strony pozwanej było większe, aniżeli pomiędzy zaistniałym zakażeniem a
pozostałymi czterema możliwymi przyczynami jego zaistnienia.