Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 18 marca 2005 r., III CZP 3/05
Sędzia SN Elżbieta Skowrońska-Bocian (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Barbara Myszka
Sędzia SN Marek Sychowicz
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Skarbu Państwa – Naczelnika Urzędu
Skarbowego w K. przy uczestnictwie Mirosława M. i Urszuli M. o wpis hipoteki
przymusowej, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 18
marca 2005 r., zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w
Krakowie postanowieniem z dnia 7 grudnia 2004 r.:
„Czy administracyjny tytuł wykonawczy wystawiony tylko przeciwko
podatnikowi może być podstawą wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości
stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej podatnika i jego małżonka?”
podjął uchwałę:
Administracyjny tytuł wykonawczy wystawiony tylko przeciwko
podatnikowi nie może być podstawą wpisu hipoteki przymusowej na
nieruchomości stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej podatnika i
jego małżonka.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 7 grudnia 2004 r. Sąd Okręgowy w Krakowie
przedstawił Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne powstałe na tle stanu
faktycznego, w którym Sąd Rejonowy dla Krakowa-Podgórza postanowieniem z
dnia 10 listopada 2003 r. dokonał wpisu hipoteki przymusowej na rzecz Skarbu
Państwa celem zabezpieczenia spłaty należności podatkowej obciążającej
podatnika Mirosława M. Podstawę wpisu stanowił administracyjny tytuł wykonawczy
z dnia 15 maja 2003 r. wystawiony przeciwko podatnikowi.
W apelacji uczestniczka Urszula M. zarzuciła, że nieruchomość obciążona
hipoteką stanowi przedmiot współwłasności łącznej podatnika i jego małżonki,
przeciwko której nie wydano klauzuli wykonalności na postawie art. 787 k.p.c.
Uzasadniając przedstawienie zagadnienia prawnego, Sąd Okręgowy odwołał
się do orzeczeń Sądu Najwyższego, z których wynika, że podstawą wpisu hipoteki
przymusowej na nieruchomości stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej
podatnika i jego małżonka nie może być tytuł wykonawczy wystawiony tylko
przeciwko podatnikowi. Wskazał jednak, że stanowisko to, jak się wydaje, uległo
zmianie. Wniosek taki może uzasadniać uchwała Sądu Najwyższego z dnia 5
lutego 2004 r., III CZP 109/03 ("Wokanda" 2004, nr 3, s. 3) oraz uchwała składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 28 października 2004 r., III CZP 33/04
(OSNC 2005, nr 3, poz. 43), z których wynika, że nieostateczne decyzje urzędu
skarbowego oraz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, ustalające wysokość
zobowiązania podatkowego oraz należności z tytułu składek, stanowią podstawę
wpisu w księdze wieczystej hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej
współwłasność łączną dłużnika i jego małżonka. Zdaniem Sądu Okręgowego,
wprawdzie przywołane uchwały odnoszą się do należności z tytułu składek na
ubezpieczenie społeczne, ale mogą być traktowane jako wyłom w dotychczasowej
linii orzecznictwa, gdyż do odpowiedzialności za należności z tytułu składek na
ubezpieczenie społeczne znajdują zastosowanie przepisy Ordynacji podatkowej
odnoszące się do odpowiedzialności za należności podatkowe.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności należy zauważyć, że uchwały Sądu Najwyższego,
przywołane przez Sąd Okręgowy w uzasadnieniu postanowienia, odnoszą się do
odmiennego zagadnienia. Rozstrzygają one kwestie powstające w sytuacji, w której
ma nastąpić wpis hipoteki przymusowej na podstawie nieostatecznej decyzji
stosownego organu (urząd skarbowy, Zakład Ubezpieczeń Społecznych). Hipoteka
taka jest hipoteką kaucyjną. Ponadto, co jest oczywiste, decyzje takie nie stanowią
administracyjnego tytułu wykonawczego, nie jest zatem możliwe odnoszenie
stanowiska Sądu Najwyższego bezpośrednio do zagadnienia prawnego
rozstrzyganego niniejszą uchwałą.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego za utrwalony należy uznać pogląd, że
podstawę wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej przedmiot
współwłasności łącznej dłużnika i jego małżonka może stanowić jedynie tytuł
wykonawczy wystawiony na oboje małżonków. Takie stanowisko zostało wyrażone
m.in. w uchwałach Sądu Najwyższego z dnia 18 września 2002 r., III CZP 49/02
(OSNC 2003, nr 9, poz. 115) i z dnia 8 października 2003 r., III CZP 68/03 (OSNC
2004, nr 12, poz. 191) oraz w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 28 października 2004 r., III CZP 33/04. W doktrynie, w tym w
komentarzach do ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, wyrażane
są poglądy odmienne, których jednak Sąd Najwyższy nie podziela.
Akceptując pogląd, że podstawę wpisu hipoteki przymusowej na
nieruchomości objętej wspólnością majątkową małżeńską, a więc stanowiącej
przedmiot współwłasności łącznej dłużnika i jego małżonka, stanowić może jedynie
administracyjny tytuł wykonawczy obejmujący oboje małżonków, należy jednak
odnieść się do prezentowanych dotychczas argumentów za nim przemawiających.
Dla jasności wywodu należy zaznaczyć, że dalsze rozważania prowadzone będą z
uwzględnieniem art. 27c ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu
egzekucyjnym w administracji (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 110, poz. 968 ze zm.
– dalej: "u.p.e.a."), dodanym ustawą z dnia 6 września 2001 r. o zmianie ustawy o
postępowaniu egzekucyjnym w administracji i niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr
125, poz. 1368), która weszła w życie dnia 30 listopada 2001 r.
Artykuł 27c u.p.e.a. stanowi, że jeżeli egzekucja ma być prowadzona zarówno
z majątku wspólnego zobowiązanego i jego małżonka, jak i z ich majątków
osobistych, tytuł wykonawczy wystawia się na oboje małżonków. Zajmowane w
orzecznictwie Sądu Najwyższego stanowisko, że hipoteka przymusowa może być
ustanowiona na nieruchomości stanowiącej składnik małżeńskiego majątku
wspólnego zobowiązanego i jego małżonka, oparte było na założeniu, iż
ustanowienie takiej hipoteki należy do szeroko pojętego postępowania
egzekucyjnego.
To stanowisko zostało wyrażone po raz pierwszy w orzeczeniu Sądu
Najwyższego z dnia 29 stycznia 1953 r., II C 2520/52 (OSN 1954, nr 2, poz. 34) i,
mimo zmian stanu prawnego, podtrzymywane w późniejszych orzeczeniach.
Przykładowo, w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 1997 r.,
III CKN 72/97 ("Glosa" 1998, nr 1, s. 33) wyraźnie stwierdzono, że postępowanie
dotyczące wpisu hipoteki przymusowej stanowi postępowanie egzekucyjne, gdyż
normy regulujące tę hipotekę mają wyraźny charakter norm egzekucyjnych. W
orzeczeniach późniejszych stanowisko to uległo pewnemu złagodzeniu; Sąd
Najwyższy przyjął, że postępowanie dotyczące wpisu hipoteki przymusowej w
księdze wieczystej powinno być traktowane tak, jak postępowanie egzekucyjne,
mimo że odbywa się na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego
regulujących postępowanie wieczystoksięgowe i nie jest sposobem egzekucji, a
jego skutkiem nie jest wyegzekwowanie roszczenia (uchwała z dnia 8 października
2003 r., III CZP 68/03).
W doktrynie także podkreśla się, że o ile hipoteka umowna jest środkiem
zabezpieczenia wierzytelności, o tyle hipoteka przymusowa pełni rolę szczególnego
środka egzekucyjnego w szerokim znaczeniu. Środek ten ma na celu
zabezpieczenie realizacji wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym, w tym
także, w granicach zakreślonych przepisami odrębnymi, należności
publicznoprawnych. Jak podkreślił Sąd Najwyższy w powoływanej uchwale z dnia 8
października 2003 r., III CZP 68/03, ustanowienie hipoteki przymusowej jest
postępowaniem zmierzającym do ułatwienia przyszłego postępowania
egzekucyjnego. W wypadku, w którym taki skutek może zostać osiągnięty tylko
wtedy, gdy wierzyciel dysponuje tytułem prawnym wymaganym do wszczęcia
egzekucji (tytułem wykonawczym), podstawę wpisu hipoteki przymusowej powinien
stanowić taki sam tytuł, jaki uprawnia do prowadzenia egzekucji. Jeżeli zatem do
prowadzenia egzekucji z majątku wspólnego zobowiązanego i jego małżonka
potrzebny jest tytuł wykonawczy wystawiony na oboje małżonków (art. 27c u.p.e.a.),
to także dla dokonania wpisu hipoteki przymusowej niezbędne jest wystawienie
tytułu wykonawczego na oboje małżonków.
Z powyższego wynika, że przyjmując, iż hipoteka przymusowa pełni rolę
szczególnego środka egzekucyjnego w szerokim rozumieniu, treść art. 27c u.p.e.a.
uzasadnia stanowisko zajęte w niniejszej uchwale. Nie jest to jednak jedyny
argument przemawiający za przyjętym rozstrzygnięciem.
W dotychczasowych wypowiedziach odnoszących się do rozważanego
problemu nie przywiązywano, jak się zdaje, dostatecznej wagi do tego, że hipoteka
jest ograniczonym prawem rzeczowym (art. 244 k.c.). Jest to zatem prawo
ustanawiane na rzeczy cudzej i prowadzące do ograniczenia prawa własności
właściciela nieruchomości obciążonej. Dokonując wykładni przepisów, których
zastosowanie prowadzi do takich rezultatów, należy zatem mieć na względzie, że
prawo własności podlega ochronie przewidzianej nie tylko w ustawach tzw.
zwykłych, ale także w Konstytucji (art. 21 i 64) oraz w normach konwencyjnych (art.
1 Protokołu nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych
wolności). Musi to oznaczać, że ustanowienie hipoteki przymusowej na
nieruchomości stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej podatnika i jego
małżonka prowadzi do ograniczenia prawa własności osoby, która nie jest stroną
zobowiązania podatkowego. Osobie takiej należy zapewnić możliwość ochrony
swoich interesów, którą stwarza przyjęcie, że dla ustanowienia hipoteki
przymusowej na nieruchomości wchodzącej w skład wspólnego majątku podatnika i
jego małżonka niezbędne jest wystawienie administracyjnego tytułu wykonawczego
przeciwko zobowiązanemu i jego małżonkowi. Odmiennego wniosku nie uzasadnia
treść art. 34 § 3 pkt 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa
(Dz.U. Nr 137, poz. 926 ze zm.). Przepis ten stanowi jedynie, że przedmiotem
hipoteki przymusowej może być także nieruchomość stanowiąca przedmiot
współwłasności łącznej podatnika i jego małżonka, nie określa natomiast, co może
stanowić podstawę wpisu takiej hipoteki. Przesądza zatem tylko, że nieruchomość
będąca przedmiotem współwłasności łącznej może zostać obciążona hipoteką
przymusową, mimo że nie jest własnością jedynie podatnika (por. art. 34 § 1
Ordynacji podatkowej), jak również podatnik nie ma wyrażonego ułamkiem udziału
w nieruchomości wspólnej (por. art. 34 § 3 pkt 1 Ordynacji podatkowej).
Przyjęte stanowisko znalazło odzwierciedlenie w postanowieniu Sądu
Najwyższego z dnia 18 października 2000 r., V CKN 118/00 (nie publ.), w którym
wyrażono pogląd, że hipotekę przymusową wierzyciel może uzyskać na podstawie
tytułu wykonawczego skierowanego przeciwko wszystkim uprawnionym do
przedmiotu hipoteki (art. 109 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece, jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm.).
Podzielając ten pogląd i odnosząc go do przedstawionego zagadnienia prawnego,
Sąd Najwyższy orzekł, jak w uchwale (art. 390 k.p.c.).