Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE Z DNIA 20 LIPCA 2005 R.
I KZP 20/05
Jeżeli wyrok nie został zaskarżony na niekorzyść oskarżonego w
części dotyczącej winy, to sąd odwoławczy, wobec zakazu reformationis in
peius, nie może ani dokonywać nowych ustaleń faktycznych, w tym przez
zmianę opisu czynu, ani w tym celu uchylać wyroku i przekazywać sprawy
do ponownego rozpoznania.
Przewodniczący: sędzia SN R. Malarski.
Sędziowie SN: J. Sobczak, E. Strużyna (sprawozdawca).
Prokurator Prokuratury Krajowej: M. Staszak.
Sąd Najwyższy w sprawie Mariusza K., po rozpoznaniu, przedsta-
wionego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w B., posta-
nowieniem z dnia 7 kwietnia 2005 r., zagadnienia prawnego wymagające-
go zasadniczej wykładni ustawy:
„Czy uzupełnienie opisu czynu przypisanego oskarżonemu w części dys-
pozytywnej wyroku, zaskarżonego jedynie na korzyść oskarżonego, o ele-
ment stanowiący znamię przestępstwa, nie narusza zakazów określonych
w art. 434 § 1 k.p.k. i art. 443 k.p.k. w sytuacji, gdy element ten przez sąd
pierwszej instancji został ustalony jedynie w części motywacyjnej wyroku?”
p o s t a n o w i ł odmówić podjęcia uchwały.
2
U Z A S A D N I E N I E
Zagadnienie prawne przedstawione Sądowi Najwyższemu do roz-
strzygnięcia sformułowane zostało przez Sąd Okręgowy w B. w następują-
cej sytuacji procesowej.
Sąd Rejonowy w B., wyrokiem z dnia 4 października 2004 r., skazał
Mariusza K. za popełnienie przestępstwa określonego w art. 286 § 1 k.k.
Sąd Okręgowy w B., rozpoznając sprawę z powodu apelacji wniesio-
nej na korzyść oskarżonego, powziął wątpliwość, którą wyraził w sformuło-
wanym zagadnieniu prawnym, przedstawionym Sądowi Najwyższemu, w
trybie określonym w art. 441 § 1 k.p.k., do rozstrzygnięcia.
Wątpliwość Sądu Okręgowego sprowadza się do tego, czy w postę-
powaniu odwoławczym, toczącym się na skutek zaskarżenia orzeczenia
wyłącznie na korzyść oskarżonego, po stwierdzeniu, że w części dyspozy-
tywnej zaskarżonego wyroku zostało przypisane oskarżonemu zachowa-
nie, które nie wyczerpuje wszystkich wymaganych przez prawo materialne
znamion przestępstwa, ale ustalenia faktyczne zamieszczone w uzasad-
nieniu wyroku wypełniają wszystkie znamiona przestępstwa, za które
oskarżony został skazany, dopuszczalne jest uzupełnienie przez sąd od-
woławczy opisu czynu zakwalifikowanego przez sąd pierwszej instancji ja-
ko przestępstwo stanowiące podstawę skazania oskarżonego.
Zdaniem Sądu Okręgowego wypowiedzi Sądu Najwyższego na ten
temat nie są jednoznaczne, a zatem rozstrzygnięcie tej kontrowersyjnej
kwestii jest konieczne.
Prokurator Prokuratury Krajowej wniósł o odmowę podjęcia uchwały,
gdyż w sformułowanym zagadnieniu prawnym nie została spełniona prze-
słanka występowania istotnych wątpliwości interpretacyjnych dotyczących
wykładni przepisów art. 434 §1 k.p.k. i art. 443 k.p.k.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
3
Wniosek złożony przez Prokuraturę Krajową o odmowę podjęcia
uchwały jest trafny. Z treści art. 441 § 1 k.p.k. wynika, że zagadnienie
prawne, które wyłoni się przy rozpoznawaniu środka odwoławczego i któ-
rego wyjaśnienie jest niezbędne dla rozstrzygnięcia sprawy, sąd odwoław-
czy może przekazać Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia tylko wtedy,
gdy wymaga ono zasadniczej wykładni ustawy. Wystąpienie z pytaniem
prawnym zasadne jest więc wówczas, gdy rozwiązanie zagadnienia o cha-
rakterze prawnym wiąże się z istotnym problemem interpretacyjnym, a więc
w sytuacji, gdy norma ze względu na wadliwą lub niejasną redakcję może
być rozbieżnie interpretowana, co jest niekorzystne dla funkcjonowania
prawa w praktyce. W orzecznictwie Sądu Najwyższego i piśmiennictwie
zgodnie przyjmuje się, że wystąpienie w trybie art. 441 § 1 k.p.k. o roz-
strzygnięcie zagadnienia przez Sąd Najwyższy jest skuteczne tylko w opi-
sanej sytuacji (por. postanowienie z dnia 16 czerwca 1993 r., I KZP 14/93,
Wok. 1993, z. 11, s. 9-10; postanowienie z dnia 28 lipca 1994 r., I KZP
18/94, OSNKW 1994, z. 7-8, poz. 49; postanowienie z dnia 12 marca 1996
r., I KZP 1/96, Wok. 1996, z. 7, s. 20; uchwała z dnia 19 sierpnia 1999 r., I
KZP 23/99, OSNKW 1999, z. 9-10, poz. 50; postanowienie z dnia 17 maja
2000 r., I KZP 7/00, OSNKW 2000, z. 5-6, poz. 51, postanowienie z dnia
22 stycznia 2003 r., I KZP 42/02, niepubl.; R.A. Stefański w: S. Waltor red.:
Rola Sądu Najwyższego w kształtowaniu jednolitości orzecznictwa w spra-
wach karnych, w: Jednolitość orzecznictwa w sprawach karnych, Kraków,
1998, s. 271-282; R.A. Stefański: Instytucja pytań prawnych do Sądu Naj-
wyższego w sprawach karnych, Kraków 2001, s. 254-300; R. Kmiecik, E.
Skrętowicz: Proces karny. Część ogólna, Kraków 2002, s. 45-49).
Zagadnienie prawne przedstawione Sądowi Najwyższemu do roz-
strzygnięcia w niniejszej sprawie nie wymaga zasadniczej wykładni ustawy,
gdyż interpretacja przepisów art. 434 § 1 k.p.k. i art. 443 k.p.k. nie nasuwa,
w rozważanym tu zakresie, szczególnych trudności i nie powoduje rozbież-
4
ności w praktyce. Od chwili wejścia w życie obowiązującego Kodeksu po-
stępowania karnego, zawierającego w przepisach art. 434 § 1 i art. 443
nowe uregulowanie instytucji tzw. bezpośredniego i pośredniego zakazu
reformationis in peius, Sąd Najwyższy w przedmiocie interpretacji tych in-
stytucji prezentował jednolite stanowisko. Konsekwentnie w szczególności
uznawał za niedopuszczalne uzupełnianie przez sąd odwoławczy opisu
czynu przypisanego oskarżonemu, przez dodawanie do tego opisu wszel-
kich wymaganych przez prawo karne materialne znamion przestępstwa,
których opis ten, przed zaskarżeniem orzeczenia wyłącznie na korzyść
oskarżonego, nie zawierał.
Sąd Najwyższy nie tylko przypominał o wymogu ujęcia w opisie czy-
nu wszystkich elementów zachowania się sprawcy należących do zespołu
ustawowych znamion danego typu przestępstwa (por. np. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 10 lutego 2000 r., IV KKN 726/98, LEX nr 51393), ale
dobitnie wypowiadał się w kwestii charakteru uchybienia, jakim jest pomi-
nięcie w opisie czynu któregokolwiek ze znamion. W wyroku z dnia 9 lipca
2002 r., III KKN 499/99 (niepubl.), Sąd Najwyższy stwierdził m.in., że rażą-
cym naruszeniem prawa, nie mającym jedynie charakteru formalnego, jest
sytuacja, w której element czynu stanowiący znamię przestępstwa ustalony
zostaje tylko w części motywacyjnej wyroku, natomiast pozostaje poza opi-
sem czynu przypisanego sprawcy w części dyspozytywnej. W innych orze-
czeniach Sąd Najwyższy (por. np. wyrok z dnia 2 kwietnia 1996 r., V KKN
4/96, OSN Prok. i Pr. 1996, z. 10, poz. 14; wyrok z dnia 4 lutego 2000 r., V
KKN 137/99, OSNKW 2000, z. 3-4, poz. 31; wyrok z dnia 9 listopada 2000
r., II KKN 363/00, LEX nr 50909; wyrok z dnia 6 maja 2002 r., V KKN
352/00, LEX nr 54387) wyjaśniał, że zakaz orzekania na niekorzyść oskar-
żonego oznacza, iż w wypadku braku środka odwoławczego wniesionego
na niekorzyść oskarżonego sytuacja jego w postępowaniu odwoławczym
nie może ulec pogorszeniu w żadnym zakresie, w tym również w sferze
5
ustaleń faktycznych, powodujących, lub tylko mogących powodować, nega-
tywne skutki w sytuacji prawnej oskarżonego. Stąd niedopuszczalność – w
wypadku braku środka odwoławczego wniesionego na niekorzyść oskar-
żonego w tym zakresie – dokonywania przez sąd odwoławczy „dookreśla-
nia” znamion przestępstwa przypisanego oskarżonemu nie tylko w części
dyspozytywnej ale i motywacyjnej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8
listopada 2001 r., IV KKN 359/97, LEX nr 51589), gdyż naruszałoby to tzw.
bezpośredni zakaz reformationis in peius przewidziany w art. 434 § 1
k.p.k., ani uchylania wyroku i przekazywania sprawy sądowi pierwszej in-
stancji tym w celu, co naruszałoby tzw. pośredni zakaz reformationis in pe-
ius (art. 443 k.p.k.).
Analiza uzasadnienia postanowienia Sądu Okręgowego, wydanego
na podstawie art. 441 § 1 k.p.k., nie pozostawia wątpliwości co do tego, że
Sąd ten prawidłowo interpretuje instytucje zakazu reformationis in peius
przewidziane w art. 434 § 1 k.p.k. i w art. 443 k.p.k. Z uzasadnienia tego
wynika ponadto, że Sąd Okręgowy w pełni akceptuje rozwiązania zawarte
w obu wymienionych przepisach i podziela pogląd utrwalony w judykaturze
i piśmiennictwie (ilustrowany zresztą przytoczonymi w uzasadnieniu posta-
nowienia licznymi orzeczeniami Sądu Najwyższego), że zakazem reforma-
tionis in peius określonym w art. 434 § 1 k.p.k. oraz w art. 443 k.p.k. objęta
jest także zmiana ustaleń faktycznych prowadząca do pogorszenia sytuacji
procesowej oskarżonego.
Stanowisko Sądu Okręgowego uległo jednak zachwianiu na skutek
błędnego odczytania motywów rozstrzygnięcia zawartego w wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 2 lipca 2002 r., II KKN 270/00, LEX nr 55527. Nieu-
prawniony jest bowiem wniosek, że w wyroku tym Sąd Najwyższy dopuścił,
jak napisał Sąd Okręgowy, „możliwość zmiany ustaleń faktycznych polega-
jącej na uzupełnieniu opisu czynu zarzuconego oskarżonemu o brakujące
znamię pomimo obowiązującego zakazu orzekania na niekorzyść oskarżo-
6
nego”. Gdyby bowiem, zdaniem Sądu Okręgowego, Sąd Najwyższy także
w tym wyroku opowiedział się za kontynuacją dotychczasowej, jednolitej
linii orzecznictwa w przedmiocie wykładni instytucji reformationis in peius,
to „nie uchylałby do ponownego rozpoznania zaskarżonych jedynie na ko-
rzyść oskarżonego wyroków (...), lecz na podstawie art. 357 § 2 k.p.k.
uniewinniłby oskarżonego”.
Tymczasem analiza uzasadnienia cytowanego wyroku wcale nie
prowadzi do wniosku, że Sąd Najwyższy opowiedział się za odmienną od
wyrażanej we wszystkich innych orzeczeniach interpretacją zakazu refor-
mationis in peius. Niesłuszne jest bowiem przekonanie Sądu Okręgowego,
że gdyby nie zmiana stanowiska przez Sąd Najwyższy w omawianej kwe-
stii w tej konkretnej sprawie, to istniały przesłanki do uniewinnienia oskar-
żonego na podstawie art. 537 § 2 in fine k.p.k.
Należy podkreślić, że wydanie wyroku uniewinniającego w postępo-
waniu kasacyjnym dopuszczalne jest jedynie w sytuacji, gdy ustalenia po-
czynione przez orzekające w sprawie sądy wskazują na to, iż skazanie jest
oczywiście niesłuszne. Sąd Najwyższy nie jest bowiem uprawniony do do-
konywania w postępowaniu kasacyjnym nowych, własnych ustaleń fak-
tycznych. W omawianej sprawie dokonanie takich ustaleń było, w świetle
zarzutów zawartych w kasacji wniesionej na korzyść oskarżonego, istotne z
punktu widzenia oceny prawnej czynu zarzucanego oskarżonemu. Uza-
sadnienie wyroku zawiera więc przede wszystkim wskazanie w jakim za-
kresie należy, w ponownym postępowaniu merytorycznym, dokonać okre-
ślonych ustaleń niemających wpływu na pogorszenie sytuacji oskarżonego,
ale przeciwnie – zgodnych z kierunkiem zaskarżenia i mających na celu
zweryfikowanie zarzutu podniesionego w jego interesie procesowym. Na-
tomiast zwrócenie uwagi orzekającym w sprawie sądom na uchybienie
(odnotowane zresztą w kasacji) polegające na zaniechaniu obowiązku do-
kładnego określenia przypisanego oskarżonemu przestępstwa, przez uję-
7
cie w opisie czynu wszystkich ustawowych znamion tego przestępstwa,
dokonane zostało „na marginesie” i nie miało w tej konkretnej sprawie cha-
rakteru wskazania „co do dalszego postępowania” (w ujęciu art. 537 § 2 i
art. 518 w zw. z art. 442 § 3 k.p.k.).
Należy stwierdzić, że Sąd Najwyższy w żadnym z dotychczasowych
orzeczeń nie zmienił poglądu, który skład orzekający w niniejszej sprawie w
pełni podziela, iż w wypadku, gdy wyrok nie został zaskarżony na nieko-
rzyść oskarżonego w części dotyczącej winy, to sąd odwoławczy, na sku-
tek związania zakazem reformationis in peius, nie może ani dokonywać
nowych ustaleń faktycznych (w tym także poprzez „dookreślenie” opisu
czynu), ani uchylać wyroku i w tym celu przekazywać sprawy do ponowne-
go rozpoznania. Stanowisko uznające za niedopuszczalne uzupełnianie
opisu czynu zarzucanego oskarżonemu przez ujęcie w nim wszelkich wy-
maganych przez prawo karne materialne znamion przestępstwa, których
opis ten przed zaskarżeniem orzeczenia na korzyść oskarżonego nie za-
wierał, Sąd Najwyższy wyraził także w innych orzeczeniach, m.in. wyda-
nych później niż wyrok, który wywołał wątpliwości Sądu Okręgowego (por.
np. postanowienie z dnia 26 maja 2004 r., V KK 4/04, OSNKW 2004, z. 6,
poz. 66; wyrok z dnia 12 maja 2004 r., III KK 166/03, LEX nr 110535). Jest
to także pogląd jednolicie prezentowany w piśmiennictwie (por. T. Grzegor-
czyk: Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 2003, s. 1112;
W. Kociubiński: Możliwości reformacyjnego orzeczenia sądu odwoławcze-
go – wybrane zagadnienia, PS 2001, nr 7-8, s. 87; K. Marszał: Glosa do
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 7 czerwca 2002 r., I KZP 16/02, OSP
2003, nr 2, poz. 24; S. Steinborn: Orzekanie przez sąd odwoławczy nieza-
leżnie od kierunku środka odwoławczego, Gd.St.Prawn. 2003, nr 11, s.
323).
Mając powyższe okoliczności na uwadze Sąd Najwyższy postanowił
jak na wstępie.