Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 523/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 marca 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
SSN Marian Kocon
w sprawie z powództwa Gospodarczego Banku Spółdzielczego
w G.
przeciwko Skarbowi Państwa - Sądowi Rejonowemu w M.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 28 marca 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 12 kwietnia 2006 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powoda na rzecz
pozwanego 3600 (trzy tysiące sześćset) złotych tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powód Gospodarczy Bank […] S.A. domagał się zasądzenia od pozwanego
Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego w M. kwoty 481 469 zł wraz z odsetkami
ustawowymi oraz kosztami procesu, tytułem odszkodowania za niezgodne z
prawem działanie funkcjonariusza państwowego.
Wyrokiem z dnia 5 lipca 2005 r. Sąd Okręgowy w S. oddalił powództwo.
Na skutek apelacji powoda, wyrokiem z dnia 12 kwietnia 2006 r. Sąd
Apelacyjny oddalił apelację. U podstaw tego rozstrzygnięcia legły następujące
ustalenia faktyczne i ich ocena prawna:
W dniu 30 grudnia 2000 r. M. i A. J. zbyli na rzecz P. D. L. S.A. prawo
użytkowania wieczystego działki gruntu nr 74/2, położonej w M., wraz ze związaną
z tym prawem własnością budowli. Nabywca w § 6 aktu notarialnego wniósł o
ujawnienie tego prawa na jego rzecz w księdze wieczystej nr […], prowadzonej dla
przedmiotowej nieruchomości przez Sąd Rejonowy w M.
Dnia 6 kwietnia 2001 r. P. D. L. S.A., oświadczając, że jest wpisany w
księdze wieczystej jako użytkownik wieczysty działki oraz właściciel budynków na
niej posadowionych, zawarł umowę sprzedaży przedmiotowej nieruchomości,
przenoszącą jej własność na „S.” Sp. z o.o. w M., która jako kupujący wnosiła w §
10 aktu notarialnego o wpis jej prawa w księdze wieczystej. Wniosek ten wpłynął do
Sądu Rejonowego w M. dnia 11 kwietnia 2001 r.
Postanowieniem z dnia 30 maja 2001 r. w księdze wieczystej nr […]
dokonano wpisu, na podstawie umowy sprzedaży z dnia 30 grudnia 2000 r., praw
na rzecz powodowego P. D. L. S.A. Postanowieniem z dnia 1 czerwca 2001 r. Sąd
Rejonowy w M. odmówił dokonania wpisu na rzecz „S.” Sp. z o.o. Na skutek
powtórnego złożenia tego wniosku, w dniu 11 lipca 2001 r. dokonano ostatnio
wzmiankowanego wpisu.
W dniu 13 lipca 2001 r. powód Gospodarczy Bank S.A. zawarł ze „S.” Sp. z
o.o. umowę o kredyt inwestycyjny. Zabezpieczeniem wierzytelności miało być
3
ustanowienie na rzecz powoda hipoteki zwykłej na przedmiotowej nieruchomości,
nabytej przez kredytobiorcę.
Na skutek wniosku powoda z dnia 13 lipca 2001 r., Sąd Rejonowy w M.
dokonał żądanego wpisu hipoteki zwykłej na nieruchomości, o czym powiadomił
powoda oraz spółkę „S”. Jednakże, na skutek apelacji Syndyka Masy Upadłości P.
D. L. S.A., postanowienie w tym przedmiocie zostało uchylone przez Sąd Okręgowy
w S., który wniosek o wpis oddalił. Kasacja spółki „S.” od powyższego
postanowienia została prawomocnie odrzucona.
Pismem z dnia 19 listopada 2003 r. powód wezwał Prezesa pozwanego
Sądu Rejonowego w M. do zapłaty kwoty 500 000 zł wraz z odsetkami 20%
w stosunku rocznym tytułem odszkodowania za dokonanie błędnego wpisu prawa
użytkowania wieczystego na rzecz „S.” Sp. z o.o. Pismem z dnia 9 grudnia 2003 r.
Prezes Sądu Rejonowego w M. odmówił zapłaty, powołując się w szczególności na
brak przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej oraz na nieuprawomocnienie
wpisu.
W dniu 21 listopada 2003 r. syndyk upadłego P. D.L. S.A. zbył przedmiotową
nieruchomość na rzecz osoby trzeciej.
Przy tak poczynionych ustaleniach faktycznych w sprawie, które Sąd drugiej
instancji przyjął w całości za własne, roszczenie powoda zostało uznane za
bezzasadne. Rozwijając tezę postawioną przez Sąd Okręgowy, że powód nie
wykazał kumulatywnego wystąpienia przesłanek odpowiedzialności Skarbu
Państwa na podstawie art. 417 § 1 k.c. w brzmieniu obowiązującym w dniu 11 lipca
2001 r., Sąd Apelacyjny wskazał, iż odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez
wykonywanie władzy publicznej jest uzasadniona obiektywną niezgodnością aktu
władzy z prawem, co należy rozumieć jako zaprzeczenie zachowania
uwzględniającego nakazy i zakazy wynikające z normy prawnej.
Pojęcie „niezgodności z prawem”, o którym mowa w art. 77 ust. 1 Konstytucji RP,
musi być rozumiane węziej niż na gruncie prawa cywilnego, wyklucza ono bowiem
uznanie za bezprawne działania lub zaniechania organu władzy publicznej, który
narusza klauzule generalne odwołujące się do etycznych wzorców zachowania,
jak chociażby „zasady współżycia społecznego” czy też „dobre obyczaje”.
4
Odpowiedzialność, o której mowa, należy wiązać z różnego rodzaju zachowaniami,
zarówno faktycznymi, jak i mającymi postać orzeczeń lub decyzji, przy czym opiera
się ona na zasadzie obiektywnie pojętej bezprawności, nie zaś winy.
Powołując się na orzecznictwo Sądu Najwyższego odnoszące się do
odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa za działania funkcjonariuszy,
Sąd Apelacyjny uznał, że nieprawomocne orzeczenie sądu nie może być uznane
za niezgodne z prawem w razie jego uchylenia lub zmiany w toku kontroli
instancyjnej, bowiem postępowanie odwoławcze może doprowadzić jeszcze do
skorygowania nieprawidłowości. Cechę „niezgodności z prawem” przypisać zatem
można dopiero orzeczeniu formalnie prawomocnemu.
Nie bez znaczenia dla oceny zasadności roszczenia jest także, zdaniem
Sądu drugiej instancji fakt, że kredyt zabezpieczony hipoteką został uruchomiony
faktycznie jeszcze przed jej ustanowieniem, a także że istnieje (niewyjaśniona
przez powoda) rozbieżność pomiędzy ogólną kwotą udzielonego kredytu
a wartością nieruchomości, która według treści umowy zawartej przez powodowy
Bank ze spółką „S.” była faktycznie znacznie niższa i wynosiła jedynie 220 000 zł.
W ogólnej ocenie Sądu Apelacyjnego, powoda nie mogła chronić rękojmia
wiary publicznej ksiąg wieczystych, gdyż poprzestał on na zapewnieniu o istnieniu
prawa, podczas gdy przy zachowaniu należytej staranności mógł z łatwością ustalić
właściwy stan rzeczy. Takie postępowanie powoda było sprzeczne z wysokimi
wymaganiami profesjonalizmu, jakie należy stawiać przed bankami jako
instytucjami rynku finansowego, stale i zawodowo zajmującymi się udzielaniem
kredytów. Nie odpowiadało ono wzorcowi należytej staranności, albowiem powód
zaniechał dowiedzenia się o faktach, które z łatwością ujawniłby, gdyby zapoznał
się z treścią działu II księgi wieczystej. Sąd drugiej instancji zwrócił uwagę,
że prawo użytkowania wieczystego na rzecz spółki „S.” nie mogło wygasnąć, gdyż
nigdy nie powstało z uwagi na nieważność umowy. Nie mogła zatem powstać
również i hipoteka, gdyż wpis tego ograniczonego prawa rzeczowego do księgi
wieczystej ma charakter konstytutywny.
Skargę kasacyjną od powyższego wyroku powód oparł na obu podstawach
z art. 3983
§ 1 k.p.c., w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej wskazując na:
5
1) błędną wykładnię art. 417 k.c. poprzez przyjęcie, że pozwany nie wyrządził
swoim działaniem powodowi szkody, gdyż nie było ono bezprawne, a nadto że
pozwany nie wykazał w ogóle faktu powstania szkody; 2) błędną wykładnię art.
4171
§ 2 k.c. przez przyjęcie, że szkodę może wyrządzić tylko orzeczenie
prawomocne; 3) błędną wykładnię art. 6 § 1 i 2 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r.
o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361
z późn. zm.; dalej: „u.k.w.h.”) przez przyjęcie, że rękojmia wiary publicznej nie
chroniła powoda, gdyż działał on w złej wierze.
Z kolei w ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania, skarżący
powoływał się na naruszenie zaskarżonym wyrokiem: 1) art. 380 k.p.c. w zw.
z art. 222 k.p.c. i w zw. z art. 217 k.p.c. poprzez brak rozpoznania postanowień
Sądu pierwszej instancji oddalających wnioski dowodowe powoda, które to
postanowienia nie podlegały zaskarżeniu zażaleniem, a miały wpływ na wynik
sprawy; 2) art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 224 k.p.c. oraz w zw. z art. 227 k.p.c.
poprzez brak rozważenia wszelkich przedstawionych w apelacji zarzutów,
w szczególności dotyczących nieprzeprowadzenia przez Sąd pierwszej instancji
postępowania dowodowego w zakresie wnioskowanym przez powoda, a istotnym
dla rozstrzygnięcia sprawy oraz zarzutu zamknięcia rozprawy bez uprzedniego
udzielenia głosu stronom.
Wskazując na powyższe podstawy zaskarżenia kasacyjnego, skarżący żądał
uchylenia zaskarżonego wyroku w całości i przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania oraz zasądzenia od pozwanego na rzecz powoda kosztów procesu,
a ewentualnie o zmianę zaskarżonego wyroku w całości poprzez zasądzenie od
pozwanego na rzecz powoda kwoty dochodzonej pozwem oraz kosztów procesu.
W piśmie procesowym z dnia 21 grudnia 2006 r., stanowiącym odpowiedź na
skargę kasacyjną, reprezentująca pozwanego Prokuratoria Generalna Skarbu
Państwa wnosiła o jej oddalenie w całości, wskazując między innymi, że przesłanki
odpowiedzialności odszkodowawczej nie zostały przez powoda wykazane, zaś
skarga kasacyjna w zakresie pierwszej podstawy kasacyjnej ma w istocie charakter
polemiki z ustaleniami faktycznymi sądów meriti w sprawie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
6
Nie jest trafny zarzut naruszenia art. 4171
§ 2 k.p.c. już tylko z tego względu,
że Sąd drugiej instancji go nie stosował, nie mógł więc dokonać jego błędnej
wykładni. Zdarzenie, w którym skarżący upatruje źródło szkody miało miejsce przed
dniem 1 września 2004 r., to jest przed wejściem w życie ustawy z dnia 17 czerwca
2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. nr
162, poz. 1692), którą m.in. ten przepis do kodeksu cywilnego został dodany.
Zgodnie z art. 5 tej ustawy do zdarzeń i stanów prawnych powstałych przed
wejściem w życie ustawy nowelizującej stosuje się przepisy dotychczasowe, a więc
art. 417 k.c., który należy rozumieć w sposób ustalony przez Trybunał
Konstytucyjny w wyroku z dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/00 (OTK 2001, nr 8,
poz. 14).
Zgodnie z wykładnią przedstawioną w tym wyroku, Skarb Państwa ponosi
odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie
funkcjonariusza państwowego przy wykonywaniu powierzonej mu czynności, przy
czym odpowiedzialność ta nie jest uwarunkowana stwierdzeniem winy
funkcjonariusza. Nie ulega także wątpliwości, że zasada ta znajduje zastosowanie
także wtedy, gdy szkoda wynikła na skutek wydania zarządzenia lub orzeczenia
(por. m.in. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia 2002 r., I CKN 581/99,
OSNC 2002, nr 10, poz. 128, z dnia 20 listopada 2002 r., V CKN 1305/00, nie publ.,
z dnia 29 listopada 2002 r., IV CKN 1532/00, nie publ., z dnia 9 lipca 2003 r.,
IV CKN 357/01, nie publ.). W orzecznictwie Sądu Najwyższego za ugruntowany
należy także przyjąć pogląd, że podstawę roszczeń odszkodowawczych wynikłych
wskutek wydania niezgodnego z prawem orzeczenia lub zarządzenia stanowił
(przed wejściem w życie art. 4171
k.c.) art. 417 k.c., wykładany zgodnie z art. 77
ust. 1 Konstytucji, nie zaś sam art. 77 ust. 1 Konstytucji. Poza stanowiskiem
wyrażonym w wyroku z dnia 6 lutego 2002 r., V CKN 1248/00 (OSP 2002, nr 10,
poz. 128), uznaje się w orzecznictwie Sądu Najwyższego, że podstawy roszczeń
odszkodowawczych nie może stanowić orzeczenie nieprawomocne,
czy nieostateczna decyzja, nawet wadliwe, które zostało następnie skorygowane
przez instancję odwoławczą (por. wyroki SN z dnia 9 lipca 2003 r., IV CKN 357/01,
nie publ., z dnia 19 listopada 2004 r., V CK 206/04, nie publ., z dnia 19 listopada
2004 r., V CK 250/04, OSP 2005, nr 7-8, poz. 98). Ten pogląd należy podzielić,
7
odmienna ocena godzi w zasadę instancyjności postępowania, ponadto może
prowadzić do rozbieżnych rozstrzygnięć w toku instancji i w procesie
odszkodowawczym.
Podstawą dochodzonego w sprawie roszczenia było orzeczenie o wpisie
w księdze wieczystej nieprawomocne, następnie uchylone. Już zatem z tej tylko
przyczyny nie można doszukać się przesłanki odpowiedzialności Skarbu Państwa
za niezgodne z prawem działanie funkcjonariusza. Na marginesie zatem już tylko,
bowiem nie ma to znaczenia dla rozstrzygnięcia o zasadności skargi, można
zwrócić uwagę, że wątpliwości może budzić uznanie za niezgodny z prawem wpisu
prawa wieczystego użytkowania spółki „S.” w księdze wieczystej. Trzeba bowiem
zwrócić uwagę, że przed dokonaniem konstytutywnego wpisu, a po złożeniu
wniosku o jego dokonanie, osobie, na której rzecz wpis ma nastąpić, przysługują
wszystkie uprawnienia wynikające z umowy o ustanowieniu prawa, które ma być
wpisane, oprócz samego prawa. Taką sytuację prawną określa się jako
ekspektatywę. P. D. L. mógł więc w dniu 6 kwietnia 2001 r. zbyć ekspektatywę
prawa wieczystego użytkowania na rzecz spółki „S.”, nawet jeszcze przed wpisem
tego prawa do księgi wieczystej, co nastąpiło z dniem 30 maja 2001 r. Powstanie
prawa wieczystego użytkowania uzależnione jest co prawda od dokonania wpisu,
ale ma tu zastosowanie wynikająca z art. 29 u.k.w.h. zasada wstecznego działania
wpisu, jeżeli ostatecznie tego wpisu dokonano. Tak więc również i z tej przyczyny
brak podstaw do formułowania roszczenia odszkodowawczego wobec Skarbu
Państwa za szkodę wywołaną niezgodnym z prawem orzeczeniem o wpisie prawa
wieczystego użytkowania określonej w pozwie nieruchomości.
Wobec powyższego nie wymagają już oceny zarzuty naruszenia art. 6
u.k.w.h. Jeżeli bowiem uznać, że orzeczenie nieprawomocne nie może stanowić
podstawy roszczenia odszkodowawczego, to nie ma już znaczenia, czy według
oceny skarżącego wpis spółki „S.” w chwili uruchomienia kredytu był prawomocny
czy też nie, bądź też, czy mógł ten fakt ustalić na podstawie badania księgi
wieczystej, skoro nie są to czynniki decydujące o przymiocie prawomocności
orzeczenia.
8
Nie są zasadne zarzuty podnoszone w ramach drugiej podstawy kasacyjnej.
Skarżący zarzucał w tym zakresie lakoniczną ocenę podnoszonych w apelacji
zarzutów naruszenia przez Sąd pierwszej instancji art. 217, 222, 224 i 227 k.p.c.,
a dotyczących pominięcia przez ten Sąd wniosków dowodowych na okoliczność
kondycji finansowej kredytobiorcy i wykazania wysokości szkody. Zarzuty te zostały
ocenione, Sąd drugiej instancji uznał bowiem za uzasadnione stanowisko,
że wskazywane przez skarżącego okoliczności nie mają dla rozstrzygnięcia sprawy
znaczenia. W sytuacji bowiem, gdy podstawą oddalenia roszczenia
odszkodowawczego przeciwko Skarbowi Państwa był fakt wywodzenia tego
roszczenia z nieprawomocnego orzeczenia, następnie uchylonego w toku instancji,
prowadzenie dowodów na te okoliczności było bezprzedmiotowe. Przypomnieć
należy, że zarzuty natury procesowej mogą stanowić podstawę kasacyjną wtedy,
jeżeli skarżący wykaże, że naruszenie zasad proceduralnych przez sąd drugiej
instancji mogło mieć istotny wpływ na treść rozstrzygnięcia. Istnienia takiej
możliwości skarżący nie wykazał.
Wobec powyższego orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c.
jz