Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 37/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 kwietnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian
SSN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
Protokolant Beata Rogalska
w sprawie z powództwa M. Spółki z o.o.
przeciwko Bankowi […] S.A.
o zapłatę
oraz z powództwa wzajemnego Banku […]S.A.
przeciwko M. Spółce z o.o.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 27 kwietnia 2007 r.,
skarg kasacyjnych powoda (pozwanego wzajemnego) i pozwanego (powoda
wzajemnego) od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 9 sierpnia 2006 r., sygn. akt [...],
1. oddala skargę kasacyjną strony pozwanej
2. uchyla zaskarżony wyrok w pkt 3 i w tym zakresie przekazuje
sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu,
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dnia 3 czerwca 2005 r. zasądził od Banku
SA. na rzecz „M.”
Sp. z o.o. kwotę 1 019 630,50 zł wraz z należnościami ubocznymi
oraz oddalił dalej idące powództwo tej spółki i powództwo wzajemne strony
pozwanej w całości. Rozstrzygnięcie to zapadło w oparciu o ustalenia faktyczne
wskazujące, że strony zawarły w dniu 1 czerwca 1999 r. umowę agencyjną, która
przewidywała świadczenie przez stronę powodową na rzecz strony pozwanej usług
pośrednictwa finansowego w zakresie rekrutacji, zatrudniania i kontroli
przedstawicieli handlowych oraz sprzedaży przez nich kart kredytowych i innych
produktów oferowanych przez pozwany bank. Umowa została zawarta na okres
jednego roku, z możliwością jej przedłużenia. Strona powodowa zobowiązała się w
niej, że w trakcie obowiązywania umowy i w ciągu 12 miesięcy od jej rozwiązania
lub wygaśnięcia, nie będzie oferowała osobom trzecim jakichkolwiek usług
związanych ze sprzedażą bezpośrednią produktów finansowych. Wobec
oświadczenia strony pozwanej złożonego w piśmie z dnia 8 lutego 2002 r. umowa
agencyjna wygasła z dniem 1 czerwca 2002 r. Strona pozwana oświadczyła
również, że z dniem 1 marca 2002 r. zwalnia powodową spółkę z zakazu
prowadzenia działalności konkurencyjnej.
Sąd Okręgowy ocenił, że działanie strony pozwanej w okresie
poprzedzającym wygaśnięcie umowy łączącej strony nie miało znamion czynu
nieuczciwej konkurencji i w związku z tym roszczenie odszkodowawcze strony
powodowej było bezzasadne. Ponieważ umowa agencyjna nie została rozwiązana,
lecz wygasła, nie zachodziła jedna z przesłanek określonych w art. 7643
§ 1 k.c. do
uwzględnienia powództwa o zasądzenie świadczenia wyrównawczego w wysokości
4 034 857, 62 zł. W związku z zastrzeżeniem zakazu konkurencji strona powodowa
mogła domagać się natomiast świadczenia, o którym mowa w art. 7647
k.c.
Uwzględniając, że strona pozwana w piśmie z dnia 27 lutego 2002 r. zakaz ten
odwołała, roszczenie strony powodowej obejmowało okres trzech miesięcy (do
końca sierpnia 2002 r.). W ocenie Sądu pierwszej instancji wysokość tego
świadczenia powinno odpowiadać trzymiesięcznemu średniemu wynagrodzeniu
osiąganemu w trakcie obowiązywania umowy agencyjnej, które wynosiło 337 948 zł.
3
Usprawiedliwione było także żądanie zasądzenia kwoty 5 786,50 zł. z tytułu prowizji,
gdyż w tym zakresie nie została przez stronę pozwaną opłacona jedna
z wystawionych faktur.
Co do powództwa wzajemnego Sąd Okręgowy ustalił, że przekazywanie
stronie pozwanej danych utrwalonych w formie zapisu elektronicznego odbyło się
w dniach 12 i 13 lipca 2002 r. w obecności notariusza, który sporządził akt notarialny
dokumentujący przeprowadzenie tych czynności. Przedstawiciele stron przekazali
notariuszowi do przechowania 2 płyty CD i dysk twardy. Były one umieszczone
w zamkniętych i opieczętowanych kopertach. Uniemożliwiało to dostęp do
umieszczonych na tych nośnikach informacji. Ich przyjęcie przez notariusza, co
nastąpiło na wspólne zlecenie stron, nie można ocenić jako naruszenia zakazu
ujawnienia tych informacji. Dlatego też powództwo wzajemne podlegało oddaleniu.
Sąd Apelacyjny, po rozpoznaniu apelacji obu stron, wyrokiem z dnia 9
sierpnia 2006 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że uchylił go w części
dotyczącej zasadzonej kwoty 5 786,50 zł i w tym zakresie umorzył postępowanie,
oddalił powództwo o zapłatę zasądzonej kwoty 1 013 844 zł, zasądził od strony
pozwanej na rzecz strony powodowej 75 283 zł. z odsetkami ustawowymi od dnia
24 grudnia 2002 r., uchylił zaskarżony wyrok w części oddalającej powództwo
główne o zapłatę kwot 3 258 350 zł i 4 034 857,62 zł. i w tym zakresie przekazał
sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji oraz oddalił dalej
idące apelacje.
Sąd drugiej instancji uznał, że wbrew zarzutowi strony pozwanej nie została
ona pozbawiona możliwości obrony swoich praw i oparty o to twierdzenie zarzut
nieważności postępowania był nieuzasadniony. Zasądzona na rzecz strony
powodowej kwota 5 786,50 zł. nie była przez nią dochodzona, co nakazywało
uchylenie zaskarżonego wyroku w tej części i odpowiednio umorzenie w tym
zakresie postępowania. Pozostałe roszczenia dochodzone przez stronę powodową
zostały oparte o twierdzenia i dowody powołane w pozwie i treść art. 47912
§ 1 k.p.c.
nie stanowiła przeszkody w ich rozpoznaniu. Sąd Apelacyjny uznał za błędny
pogląd, że wygaśnięcie umowy agencyjnej na skutek upływu okresu na jaki ją
zawarto wyłącza dochodzenie roszczenia przewidzianego w art. 7643
§ 1 k.c.
i w tym zakresie uwzględnił apelację strony powodowej. W jego ocenie była ona
4
uzasadniona również w odniesieniu do roszczenia odszkodowawczego, choć
należało podzielić ocenę, że w sprawie nie miał zastosowania art. 12 ustawy
o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Roszczenie to należało ocenić jednak
również na gruncie art. 3 ust 1 tej ustawy oraz art. 760 i 354 k.c. w zw. z art. 471
k.c., czego Sąd Okręgowy zaniechał. Strona powodowa wykazała należycie, że nie
otrzymała należnej jej prowizji w wysokości łącznie 75 283 zł i kwotę tę należało
zasądzić na jej rzecz. Z kolei apelacja strony pozwanej była uzasadniona w zakresie
roszczenia wywodzonego przez stronę powodową z treści art. 7646
§ 3 k.c. Strona
powodowa nie udowodniła bowiem odniesienia przez pozwany bank korzyści
w następstwie ograniczenia działalności konkurencyjnej strony powodowej,
wysokości tej korzyści, ani też utraty swoich możliwości zarobkowych w rozumieniu
art. 764 § 4 k.c.
Pozostałe zarzuty zawarte w obu apelacjach zostały uznane przez Sąd
Apelacyjny za pozbawione uzasadnionych podstaw.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargi kasacyjne wniosły obie strony. Strona
powodowa zaskarżyła wyrok w części oddalającej jej powództwo o zapłatę 1 013
844 zł., zarzucając naruszenie przepisów postępowania (art. 212, 213 § 1, 217 § 2,
227, 228 § 1, 229, 230, 231, 233 § 1, 234, 278 § 1, 299, 322, 328 p 2, 338 § 2, 382 i
385 k.p.c.) oraz naruszenie prawa materialnego (art. 7646
§ 4 w zw. z art. 7646
§ 1 i
3 oraz 7647
k.c., art. 7647
w zw. z art. 7646
§ 3 k.c., art. 6 k.c. oraz art. 7581
§ 1 i 3 w
zw. z art. 7646
§ 3 i 4 k.c.). W oparciu o te zarzuty wniosła o uchylenie wyroku w
zaskarżonej części i przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, ewentualnie o zmianę tej części wyroku
i zasądzenie na rzecz strony powodowej kwoty 1 013 844 zł. wraz z należnymi
odsetkami ustawowymi.
Strona pozwana w swojej skardze kasacyjnej obejmującej pkt 4 i 5
zaskarżonego wyroku zarzuciła naruszenie art. 382 w zw. z art. 233 k.p.c. i art. 328
§ 2 k.p.c. w zw. z art. 391 i 47912
§ 1 k.p.c. oraz art. 6 k.c. w zw. z art. 47912
§ 1
k.p.c., art. 58 w zw. z art. 103 k.c. i w zw. z art. 373 k.s.h., art. 8, 15 ust 1 i 39 ust 1
pkt 1 ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym i art. 81
ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie. Podnosząc powyższe zarzuty
wniosła o zmianę zaskarżonej części wyroku poprzez oddalenie powództwa
5
głównego co do kwoty 75 283 zł. oraz uwzględnienie powództwa wzajemnego
w całości, ewentualnie uchylenie wyroku w zaskarżonej przez stronę pozwaną
części i przekazanie sprawy w tym zakresie Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna strony pozwanej była nieuzasadniona zarówno w zakresie
dotyczącym powództwa głównego, jak i powództwa wzajemnego.
Sąd drugiej instancji stwierdził wyraźnie w uzasadnieniu zaskarżonego
wyroku, że żądanie dotyczące rozliczenia prowizji za okres od lutego 2000 r. do
października 2001 r. zostało oparte na twierdzeniach zgłoszonych w pozwie oraz
dokumentach dołączonych do pozwu (k. 15 uzasadnienia). Całkowicie bezzasadne
były zatem zarzuty, że Sąd drugiej instancji przyjął, iż strona powodowa mogła
rozszerzyć powództwo w oparciu o twierdzenia faktyczne i dowody, które nie zostały
podane w pozwie, choć już wtedy mogły być zgłoszone oraz że istnieje wewnętrzna
sprzeczność w uzasadnieniu wyroku tego Sądu w wyniku przyjęcia, że strona
powodowa uzasadniła swoje roszczenia dotyczące zapłaty prowizji dopiero w toku
postępowania i mimo tego zasądzenie na jej rzecz 75 283 zł z tego tytułu.
Bezzasadny był również zarzut naruszenia art. 6 k.c. w związku z art. 47912
§ 1
k.p.c. poprzez „nieudowodnienie w samym pozwie zgłoszonego żądania zapłaty
zaległej prowizji". Tak sformułowany zarzut jest po pierwsze bezprzedmiotowy,
bowiem na gruncie powołanych w nim przepisów można mówić jedynie o obowiązku
zgłoszenia w pozwie odpowiednich wniosków dowodowych a nie udowodnienia
w pozwie faktów na których oparte jest żądanie pozwu. Jest to związane
z przeprowadzaniem postępowania dowodowego dopiero w toku postępowania
w sprawie. Po drugie zaś Sąd drugiej instancji orzekając o żądaniu w zakresie
prowizji nie przyjął w żadnym razie, aby na powodzie nie spoczywał ciężar dowodu
i nie obowiązywały go zasady prekluzji wynikające z treści art. 47912
§ 1 k.p.c. Jak
już wyżej wskazano stwierdził natomiast, że żądanie zasądzenia należności z tytułu
prowizji zostało oparte o twierdzenia zawarte już w pozwie i zostało wykazane
w oparciu o dowody zawnioskowane także w pozwie. Nie można zatem przyjąć aby
kwestionowane rozstrzygnięcie było wynikiem naruszenia art. 6 k.c., z przyczyn
wskazanych w zarzucie skargi kasacyjnej strony pozwanej.
6
Skarga kasacyjna strony pozwanej była pozbawiona uzasadnionych podstaw
także w części dotyczącej oddalonego powództwa wzajemnego. Sąd drugiej
instancji ocenił prawidłowo, że w wyniku udziału notariusza w czynnościach
związanych z przekazywaniem przez przedstawicieli strony powodowej informacji
będących w jej posiadaniu pracownikom strony pozwanej, nie doszło do
udostępnienia tych informacji osobie trzeciej, w rozumieniu postanowienia umowy.
Wskazuje na to już ustalenie, że pliki były otwierane i przegrywane wyłącznie przez
pracownika strony pozwanej, a następnie nośniki informacji przed przekazaniem ich
notariuszowi zostały odpowiednio zapakowane. O ile zaś przekazanie notariuszowi
tego przedmiotu należałoby oceniać w kontekście zawarcia umowy przechowania
i jej skuteczności z uwagi na zakres umocowania przedstawicieli strony powodowej,
to brak umocowania do dokonywania czynności prawnych i nieważność umowy
przechowania spowodowana nienależytym umocowaniem reprezentantów strony
pozwanej nie może stanowić okoliczności obciążających stronę powodową, rodzącą
jej odpowiedzialność za własne działania związane z udostępnieniem posiadanych
przez nią informacji osobom trzecim. Niewątpliwie inny był także cel tego rodzaju
zastrzeżenia niż ochrona tych danych przed notariuszem, który sporządził dokument
obrazujący sposób przekazania pomiędzy stronami dokumentów i przedmiotów
zawierających te dane. Z tych względów skarga kasacyjna strony pozwanej
podlegała oddaleniu na podstawie art. 39815
k.p.c.
Usprawiedliwiona była natomiast skarga kasacyjna strony powodowej
dotycząca oddalonego roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej za ograniczenie
działalności konkurencyjnej (roszczenia karencyjnego), choć nie wszystkie zawarte
w niej zarzuty były zasadne. Dotyczy to w szczególności przywoływanego
wielokrotnie zarzutu naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., który wobec treści art. 3983
§ 3
k.p.c. nie mógł stanowić podstawy uwzględnienia skargi kasacyjnej.
Bezprzedmiotowe było również powoływanie się na naruszenie art. 382 k.p.c., art.
227 k.p.c., art. 231 k.p.c. art. 232 k.p.c., czy art. 234 k.p.c., gdyż Sąd drugiej
instancji nie dopuścił się naruszenia ogólnych przepisów dotyczących przedmiotu
dowodów, normy regulującej ocenę materiału dowodowego przed Sądem drugiej
instancji, ani też nie wyraził oceny, że przepisy powołane przez skarżącego nie
znajdowały zastosowania. Nie sposób też podzielić oceny skarżącego, że
7
uzasadnienie zaskarżonego wyroku nie odpowiada wymogom określonym w art.
328 k.p.c. Oddalenie powództwa we wskazanym wyżej zakresie było wynikiem
stwierdzenia, że strona powodowa nie wskazała konkretnych okoliczności
faktycznych dla poparcia tego roszczenia oraz nie przedłożyła stosownych
dowodów i nie zgłosiła w tym zakresie żadnych wniosków dowodowych. Ocena ta
została w skardze kasacyjnej zasadnie zakwestionowana. Strona powodowa
w piśmie z dnia 23 grudnia 2002 r., w którym rozszerzyła żądanie pozwu między
innymi o żądanie zasądzenia świadczenia, o którym mowa w art. 7646
§ 3 k.c.
złożyła szereg wniosków dowodowych, w tym wnosiła o dopuszczenie dowodu
z dokumentów dotyczących współpracy stron, z przesłuchania stron i opinii biegłego
z zakresu finansów przedsiębiorstw. Wobec treści tego pisma nie można podzielić
przytoczonej wyżej oceny Sądu drugiej instancji. Niewątpliwie dowód
z przesłuchania stron mógł np. stanowić co do zasady podstawę dla dokonania
ustaleń, czy na skutek wprowadzenia zakazu działalności konkurencyjnej strona
powodowa utraciła swoje możliwości zarobkowe, a strona pozwana osiągnęła z tego
powodu korzyści. Biorąc pod uwagę, że ocena skutków wprowadzenia zakazu
działalności konkurencyjnej w tym zakresie ma niewątpliwie charakter także
hipotetyczny, nie można uznać za zasadne stanowiska Sądu drugiej instancji, że
bezprzedmiotowy był w tym zakresie dowód z opinii biegłego. Z tej przyczyny nie
można uznać za usprawiedliwioną oceny, że strona powodowa nie wykazała
w żaden sposób podstawy faktycznej oddalonego roszczenia i z tego względu było
ono nieuzasadnione. Skarga kasacyjna strony powodowej podlegała zatem
uwzględnieniu na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
Z uwagi na wskazaną wyżej podstawę oddalenia roszczenia karencyjnego
Sąd Apelacyjny nie dokonał szerszej wykładni art. 7646
§ 3 i 4 k.c. Wskazał
w istocie jedynie na przesłanki ustawowe warunkujące uwzględnienie roszczenia
o zapłatę świadczenia pieniężnego za ograniczenie działalności konkurencyjnej.
Z tego punktu widzenia nie sposób uznać za zasadne zarzuty naruszenia prawa
materialnego art. 7646
i 7647
k.c. w wyniku ich błędnej wykładni, niewłaściwego
zastosowania, bądź odmowy zastosowania. Sąd drugiej instancji stwierdził
wprawdzie, jak podnosił skarżący, że powinien on wykazać, że „ utracił zarobek",
jednakże zaznaczył dalej, że powód powinien wykazać, jakie mogłyby być jego
8
dochody, gdyby nie ograniczenie działalności konkurencyjnej. Nie można podzielić
zatem stanowiska skarżącego, że Sąd ten utożsamił pojęcie „utraconych możliwości
zarobkowych" z pojęciem „utraconego zarobku". Zastrzeżenia budzi natomiast
stwierdzenie o konieczności wykazania „konkretnych możliwości prowadzenia
działalności konkurencyjnej", czy „konkretnych danych" odnoszących się do
dochodzonego roszczenia. Jest to związane zarówno z istotą oceny utraconych
możliwości zarobkowych w zakresie działalności konkurencyjnej, która z uwagi na
zakaz jej prowadzenia faktycznie nie miała przecież miejsca, jak i samej konstrukcji
roszczenia z art. 7646
§ 3 k.p.c., która przemawia za stanowiskiem o modyfikacji
w jego przypadku ogólnych zasad rozkładu ciężaru dowodu w procesie (art. 6 k.c.).
Wprowadzony w tym przepisie mechanizm ochrony interesów agenta pozwala mu
co do zasady na uzyskanie rekompensaty finansowej za wprowadzenie zakazu
prowadzenia działalności konkurencyjnej., co z natury rzeczy wiąże się
z potencjalnym ograniczeniem możliwości uzyskiwania dochodów z prowadzonej
działalności. Przepis stanowi bowiem, że dający zlecenie ma obowiązek wypłacenia
agentowi odpowiedniej sumy pieniężnej, chyba że zostanie on wyłączony w drodze
umowy lub umowa agencyjna ulegnie rozwiązaniu na skutek okoliczności, za które
agent ponosi odpowiedzialność. W braku tego rodzaju przesłanek istota problemu
ogniskuje się wokół zagadnienia wysokości sumy należnej agentowi. Kwestii tej
dotyczy art. 7646
§ 4 k.p.c., który w wypadku, gdy strony nie ustaliły wysokości sumy
należnej agentowi, określa w oparciu o jakie kryteria należy ustalić wysokość
świadczenia na rzecz agenta. Należy przyjąć, że przy dokonywaniu oceny w tym
zakresie nie jest wyłączone odpowiednie stosowanie art. 322 k.p.c., co również
powinno być uwzględnione przy ocenie powinności ciążących na agencie
w zakresie wykazania podstawy faktycznej powództwa.