Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 83/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 29 maja 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Stowarzyszenia Klub Motoryzacyjny "S."
przeciwko Agencji Mienia Wojskowego Oddziałowi Terenowemu […]
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 29 maja 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 13 lipca 2006 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powoda na rzecz każdego
z pozwanych kwotę 3600 (trzy tysiące sześćset) złotych tytułem
zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy w W. w sprawie z powództwa Stowarzyszenia Klub
Motoryzacyjny „S.” przeciwko Agencji Mienia Wojskowego […] o zapłatę, wyrokiem
z dnia 2 lutego 2006 r. oddalił powództwo w całości orzekając o kosztach procesu
jak w sentencji.
Powód zaskarżył powyższy wyrok w całości zarzucając sądowi obrazę
przepisów prawa materialnego, tj. art. 405 i art. 677 k.c., przepisów prawa
procesowego, tj. art. 365 k.p.c. oraz niewyjaśnienie wszystkich istotnych
okoliczności sprawy mających wpływ na treść wyroku.
Sąd Apelacyjny zaskarżonym skargą kasacyjną wyrokiem oddalił apelację
powoda uznając ją za nieuzasadnioną. Sąd Apelacyjny podzielił zarówno ustalenia
faktyczne dokonane przez Sąd Okręgowy, jak i argumentację prawną przyjętą
przez tego ostatniego.
Sąd Apelacyjny w pierwszym rzędzie przesądził kwestię podstawy prawnej
ewentualnej odpowiedzialności pozwanego uznając, że sąd I instancji trafnie
przyjął, że do dochodzenia roszczeń powoda jako najemcy (dzierżawcy) spornej
nieruchomości przeciwko wynajmującemu, z tytułu nakładów poczynionych na
przedmiotową nieruchomość winny mieć zastosowanie przepisy normujące
stosunek najmu, a nie przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu. Przepisy te
bowiem samodzielnie określają wszelkie zagadnienia związane z nakładami
czynionymi na rzecz wynajętą (dzierżawioną), w tym kwestie nie tylko nakładów
koniecznych ale i ulepszeń. W konsekwencji – jak przyjął Sąd Apelacyjny – na
podstawie art. 677 k.c. w zw. z art. 694 k.c. powód, który dokonał nakładów na
będącą przedmiotem umowy nieruchomość mógł dochodzić ich zwrotu od
wydzierżawiającego skutecznie jedynie w ciągu roku od dnia zwrotu rzeczy.
W dalszej części Sąd Apelacyjny ustalił, że umowa dzierżawy, której stroną
był powód bezspornie wygasła z dniem 31 grudnia 1992 r. i że po tej dacie organy
wojskowe żadnych umów z powodem nie zawierały. Z ustaleń dokonanych przez
sąd I instancji, które Sąd Apelacyjny przyjął jako własne wynika również, że po
wygaśnięciu umowy powód utracił posiadanie zarówno gruntu jak i budynków, a
organy wojskowe odzyskały możliwość dysponowania przedmiotem umowy
najpóźniej w dniu 1 września 1994 r., kiedy to została zawarta umowa z kolejnym
dzierżawcą i co należy traktować w kategorii pojęcia zwrotu rzeczy o jakim jest
3
mowa w art. 677 k.c. Sąd Apelacyjny podkreślił przy tym, że podnoszona przez
powoda okoliczność, że został wyzuty z posiadania bezprawnie nie zmienia faktu,
że zwrot rzeczy faktycznie nastąpił, skoro właściciel rzeczy odzyskał
nieskrępowaną możliwość dysponowania nią we wrześniu 1994 r. Ponadto przy
przyjęciu bezprawności działania ze strony właściciela powodowi przysługiwała
ochrona posesoryjna, z którego to środka powód nie skorzystał. W konsekwencji –
jak przyjął Sąd Apelacyjny – skoro dzierżawiona nieruchomość uległa zwrotowi w
dniu 1 września 1994 r., to roszczenie powoda z tytułu poczynionych nakładów
uległy po upływie roku czasu liczonego od tej daty przedawnieniu. Powód nie mógł
ich skutecznie dochodzić w pozwie wniesionym dopiero 8 stycznia 2003 r., wobec
podniesienia przez pozwanych zarzutu przedawnienia.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, w niniejszej sprawie nie doszło też do przerwy
biegu terminu przedawnienia roszczenia o zwrot nakładów. Wbrew stanowisku
powoda, takiego skutku nie mogło wywrzeć wystąpienie w sprawie I C …/99 przed
Sądem Okręgowym z żądaniem złożenia oświadczenia woli w przedmiocie
ustanowienia powoda użytkownikiem wieczystym dzierżawionej uprzednio
nieruchomości. Wytoczenie takiego powództwa nie sposób zakwalifikować jako
podjęcie przed sądem czynności bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia
roszczeń z tytułu zwrotu nakładów na przedmiot dzierżawy.
Powód w skardze kasacyjnej od powyższego wyroku zarzucił Sądowi
Apelacyjnemu naruszenie przepisów prawa materialnego:
- art. 405 k.c. przez jego błędną wykładnie i wskazanie, że przepisy te nie
mogą mieć zastosowania przed normami szczególnymi – przepisami normującymi
stosunek najmu, gdy w niniejszym stanie faktycznym brak jest „innego środka
prawnego do odzyskania doznanego uszczerbku majątkowego, jak i wtedy gdy inne
środki połączone są z większymi trudnościami” – uchwała SN z dnia 27 kwietnia
1995 r., sygn. III CZP 46/95 (OSNC 1995, z. 78, poz. 114), a ponadto,
„iż dochodzenie roszczenia zwrotu nakładów poniesionych na nieruchomości na
podstawie art. 405 k.c. nie stoi na przeszkodzie rozpoznania roszczenia na
podstawie art. 226 k.c.” – co wynika z uzasadnienia wyroków SN z dnia 18 marca
2005 r., sygn. II CK 556/04 (OSNC 206, nr C, poz. 38) i z dnia 28 lutego 2002 r.,
sygn. II CKN 182/01 (niepubl.);
4
- art. 677 w zw. z art. 694 k.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie –
wobec stwierdzenia, że strona pozwana ad. 1 w sposób zgodny z prawem weszła
w posiadanie nakładów poczynionych przez powoda – wybudowane obiekty
biurowo – warsztatowe przy ul. G. […] w W., w wyniku wygaśnięcia umowy
dzierżawy, gdy w rzeczywistości pozwany ad. 1 od początku nie zaprzeczał, że
obiekty zostały wybudowane przez powoda z jego środków finansowych –
pozabudżetowych – jednakże nie potrafił wskazać, jaką część tych nakładów
uznaje, a tym samym nie miał zastosowania roczny okres czasu na dochodzenie
roszczeń z tego tytułu,
- art. 677 k.c. w zw. z art. 123 § 1 i 2 k.c. – poprzez błędne uznanie, że doszło
do przedawnienia roszczenia w związku z wygaśnięciem umowy najmu z dniem
31 grudnia 1992 r., gdy w rzeczywistości nigdy nie doszło do formalnego
przekazania przedmiotu najmu i powód korzystał z niego bezumownie prowadząc
negocjacje w celu uregulowania stanu prawnego, a obiekt bezprawnie zawłaszczył
W. N., z którym pozwani nigdy nie zawarli umowy dzierżawy nieruchomości, a
wniesienie powództwa w dniu 8 lutego 1999 r., sygn. akt I C …/99, o ustalenie
prawa własności (wobec nieskutecznych negocjacji), a następnie o zobowiązanie
do złożenia oświadczenia woli o ustanowieniu użytkowania wieczystego zgodnie
z art. 207 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami
przerwało bieg przedawnienia,
oraz obrazę przepisów prawa procesowego – art. 365 k.p.c. – przez uznanie, że
wiążące są dla Sądu I Instancji i Sądu Odwoławczego ustalenia Sądu Okręgowego
w W. w sprawie sygn. akt I C …/99 i Sądu Rejonowego sygn. akt XIV C …/04, tj. że
powód nie zaprzeczył legalnemu przyjęciu przez W. N. nieruchomości
wybudowanej przez Stowarzyszenie Klub Motoryzacyjny „S.”, a następnie przez
pozwanych; gdy ustalenia i ich ocena dokonana przez Sąd I Instancji
przedstawione w uzasadnieniu wyroku prowadzą do odmiennego wniosku i
potwierdzają w całości stanowisko powoda oraz zasadność jego roszczeń, których
wysokość była przedmiotem ustaleń prowadzonych przez Agencję Mienia
Wojskowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Ocenę zasadności skargi kasacyjnej należy rozpocząć od ustosunkowania
się do zarzutu naruszenia art. 405 k.c. przez jego błędną wykładnię oraz nie -
zastosowanie tego przepisu do ustalonego stanu faktycznego. Pierwszy
z zarzuconych rodzajów naruszenia prawa materialnego (błędna wykładnia)
polega na mylnym rozumieniu treści lub znaczenia danego przepisu.
Z uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego wynika jednoznacznie, że Sąd takiego
błędu nie popełnił, ponadto sam skarżący nie wyjaśnił, na czym ten błąd miałby
polegać. W konsekwencji w niniejszej sprawie w grę mógłby wchodzić wyłącznie
zarzut naruszenia art. 405 k.c. przez jego nie zastosowanie do ustalonego stanu
faktycznego, tj. błąd subsumcji.
Bezpodstawne wzbogacenie kreuje węzeł obligacyjny pomiędzy podmiotem,
który bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową (wzbogacony), a
podmiotem, czyim kosztem korzyść została uzyskana (zubożony). Wzbogacony
obowiązany jest do wydania korzyści – co do zasady - w naturze, natomiast
zubożonemu przysługuje względem wzbogaconego roszczenie o wydanie tej
korzyści. Bezpodstawne wzbogacenie oznacza wzbogacenie z pominięciem
jakiejkolwiek podstawy prawnej, tj. gdy przesunięcie majątkowe pomiędzy
wzbogaconym a zubożonym nie miało oparcia w określonej czynności prawnej,
przepisie ustawy czy też orzeczeniu sądu, lub decyzji administracyjnej właściwego
organu. W sytuacji zaś gdy przesunięcie majątkowe nastąpiło w ramach
określonego stosunku prawnego, to kwestię wzajemnych roszczeń stron tego
stosunku regulują właściwe przepisy (umowa stron), wyłączając możliwość oparcia
roszczenia na przepisach o bezpodstawnym wzbogaceniu. Posiłkowy charakter
roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia wynika również z treści przepisu
art. 414 k.c., w którym ustawodawca dopuścił – w drodze wyjątku - zbieg roszczeń
z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia oraz o naprawienie szkody. W pozostałych
przypadkach, kiedy źródłem zobowiązania nie jest delikt, a np. czynność prawna,
przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu nie mają zastosowania.
Z uwagi na powyższe należy uznać za trafne stanowisko zajęte przez sądy
orzekające w niniejszej sprawie w pierwszej i drugiej instancji, zgodnie z którym
w sytuacji gdy powód jako najemca dochodzi od wynajmującego zapłaty
określonej kwoty z tytułu nakładów poczynionych na przedmiot najmu, winny mieć
6
zastosowanie przepisy normujące stosunek najmu, a nie przepisy
o bezpodstawnym wzbogaceniu. Pogląd, że istnienie przepisów szczególnych
wyłącza zastosowanie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, przeważa
w piśmiennictwie oraz znajduje odzwierciedlenie w judykaturze (zob. np.
uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 11 maja 1972 r., III CZP 22/72,
OSNCP 1972, nr 12, poz. 213; uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia
z 25 marca 1986, IV CR 29/86, OSNCP 1987, nr 2-3, poz. 44; wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 4 listopada 1980 r., II CR 394/80, OSNCP 1981, nr 7, poz. 134;
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 października 2003 r., I CK 216/02, (nie publ.);
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia 2004 r., IV CK 362/02, (nie publ.);
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2005 r., II CK 431/04, (nie publ.);
uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 września 2005 r., III CZP 50/05, OSNC 2006,
nr 3, poz. 40).
W sprzeczności z powyżej zaprezentowanym stanowiskiem – wbrew
twierdzeniom skarżącego - nie stoją wypowiedzi Sądu Najwyższego zawarte
w orzeczeniach przytoczonych w skardze kasacyjnej. I tak w uchwale z dnia
27 kwietnia 1995 r Sąd Najwyższy stwierdził, że osoba, której wypłacone zostało
odszkodowanie przewidziane w art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1972 r. o terenach
budownictwa jednorodzinnego i zagrodowego oraz o podziale nieruchomości
w miastach i osiedlach (Dz. U. Nr 27, poz. 192 ze zm.) na podstawie decyzji
administracyjnej uznanej za nieważną, obowiązana jest do zwrotu przyjętego
świadczenia w granicach bezpodstawnego wzbogacenia. W kontekście tej sprawy
Sąd Najwyższy wypowiedział też pogląd o charakterze bardziej ogólnym, tj. że
przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu należy stosować m. in. wtedy, gdy nie ma
innego środka prawnego, przy wykorzystaniu którego możliwe byłoby przywrócenie
równowagi majątkowej, naruszonej bez prawnego uzasadnienia. Pobranie
odszkodowania w wykonaniu nieważnej decyzji administracyjnej oznaczało, iż
doszło do spełnienia świadczenia nienależnego w rozumieniu art. 410 § 2 k.c.
Z chwilą spełnienia świadczenia doszło do zachwiania równowagi majątkowej na
niekorzyść Skarbu Państwa, która mogła zostać przywrócona wyłącznie w oparciu
o przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, bowiem żaden inny środek prawny
w tej sytuacji nie przysługiwał zubożonemu Skarbowi Państwa. Tą właśnie sytuację
7
i podobne miał na myśli Sąd Najwyższy twierdząc, że gdy nie ma innego środka
prawnego należy stosować przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu.
Nieuprawniony jest pogląd skarżącego jakoby Sąd Najwyższy opowiedział się za
samoistnym charakterem przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.
W wyrokach z dnia 18 marca 2005 r. oraz z dnia 28 lutego 2002 r. Sąd
Najwyższy w ogóle nie wypowiedział się co do spornej kwestii stosowania
przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. W podanych sprawach dokonał
wykładni przepisu art. 321 § 1 k.p.c. i w ramach tego przepisu wyjaśnił zagadnienie
związania sądu podstawą prawna żądania pozwu. W uzasadnieniu wyroku z dnia
28 lutego 2002 r. Sąd Najwyższy stwierdził, że zgodnie z art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c.
powód ma obowiązek wskazania tylko okoliczności faktycznych uzasadniających
żądanie pozwu i nie musi przytaczać jego podstawy prawnej. Podanie tej podstawy
przez profesjonalnego pełnomocnika niewątpliwie ukierunkowuje całe
postępowanie w sprawie, to jednak nie może to oznaczać formalnego związania
sądu wskazaną podstawą żądania. Tytułem przykładu Sąd Najwyższy wskazał, że
jeśli osoba uprawniona składa pozew o zapłatę, opierając się na art. 405 k.c., co
oznacza powołanie faktów mogących wchodzić w grę przy subsumcji pod ten
właśnie przepis, to nie wyklucza to możliwości rozpoznania tego roszczenia
w płaszczyźnie art. 226 k.c.
Opierając skargę kasacyjną na podstawie naruszenia przepisów prawa
materialnego skarżący zarzucił Sądowi odwoławczemu również naruszenie art. 677
w zw. z art. 694 k.c. oraz art. 677 k.c. w zw. z art. 123 § 1 i 2 k.c. Lektura
powyższych zarzutów nie pozwala jednak na ustalenie, na czym zdaniem
skarżącego polegał błąd sądu, czy dotyczył wykładni, czy też stosowania wyżej
wymienionych przepisów. Z uzasadnienia przytoczonych zarzutów wynika
natomiast jednoznacznie, że skarżący kwestionuje wyłącznie ustalenia faktyczne
dokonane przez Sąd Odwoławczy. Zastosowanie wymienionych przepisów miało
charakter wtórny, stanowiło efekt podciągnięcia ich pod ustalony stan faktyczny.
Tytułem przykładu można wskazać, że skarżący polemizuje z Sądem
Odwoławczym (w zakresie ustaleń faktycznych), twierdząc, że „nigdy nie doszło do
formalnego przekazania przedmiotu najmu i że powód korzystał z niego
bezumownie prowadząc negocjacje w celu uregulowania stanu prawnego, a obiekt
8
bezprawnie zawłaszczył W. N., z którym pozwani nigdy nie zawarli umowy
dzierżawy nieruchomości”. W świetle powyższego nie ulega wątpliwości, że powód
wprawdzie bez powołania odpowiedniego przepisu (art. 233 k.p.c.) faktycznie
kwestionuje ustalenia faktyczne i ocenę dowodów dokonaną przez Sąd Apelacyjny.
Sąd Najwyższy wielokrotnie zwracał już uwagę na okoliczność, że strona w skardze
kasacyjnej nie może kwestionować ustalenia faktów lub oceny dowodów. Wynika to
przede wszystkim z treści art. 3983
§ 3 k.p.c., który przesądził kwestię, że Sąd
Najwyższy nie jest „sądem faktu”, wobec czego podstawą skargi nie mogą być
zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów (zob. np. uzasadnienie
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 23 września 2005 r., III CSK 13/05, OSNC
2006, nr 4, poz. 76; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 2006 r., II CSK
117/05, nie publ.; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 2006 r., II CSK
136/05, nie publ.; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 2006 r., V CSK
11/06, nie publ.; uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2007 r.,
II CSK 479/06, nie publ.).
Za całkowicie chybioną należy uznać również podstawę kasacyjną naruszenia
przepisów postępowania, tj. art. 365 k.p.c. Z przepisu tego wynika, że prawomocne
orzeczenie wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy i inne
organy państwowe, a w wypadkach przewidzianych w ustawie także inne osoby.
Jak trafnie zaakcentował to Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 19 maja
1999 r., IV S.A. 2543/98 (nie publ.) - ratio legis tego przepisu polega na tym, iż
gwarantuje on zachowanie spójności i logiki działania organów państwowych,
zapobiegając funkcjonowaniu w obrocie prawnym rozstrzygnięć nie do pogodzenia
w całym systemie sprawowania władzy. Równie trafnie istotę tego uregulowania
ocenił Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 29 marca 1994 r., III CZP 29/94 (Biuletyn
Sądu Najwyższego z 1994 r., nr 3) – twierdząc, że ma ona gwarantować
poszanowanie prawomocnego orzeczenia sądu, regulującego stosunek prawny
będący przedmiotem rozstrzygnięcia. Prawomocny wyrok, z punktu widzenia jego
prejudycjalnego znaczenia w innej sprawie, swą mocą powoduje, że nie jest
możliwe odmienne ocenienie i uregulowanie tego samego stosunku prawnego,
w tych samych okolicznościach faktycznych i prawnych, między tymi samymi
stronami. Powszechnie też przyjmuje się że związanie prawomocnym wyrokiem
9
dotyczy zarówno faktu jego istnienia jak i treści samego rozstrzygnięcia. W tym
znaczeniu związanie nie dotyczy natomiast ustaleń faktycznych i prawnych
zawartych w uzasadnieniu rozstrzygnięcia (zob. np. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 13 stycznia 2000 r., II CKN 655/98, nie publ.).
Nie jest prawdą aby Sąd Apelacyjny wypowiedział pogląd o związaniu
okolicznościami faktycznymi ustalonymi przez Sądu Okręgowy w W. w sprawie
sygn. akt I C …/99 i Sąd Rejonowy w sprawie sygn. akt XIV C …/04. Twierdzenia
skarżącego w tym zakresie nie znajdują odzwierciedlenia w pisemnych motywach
rozstrzygnięcia Sądu Odwoławczego. Ponadto z treści również i tego zarzutu
jednoznacznie wynika, że intencją skarżącego było zakwestionowanie ustaleń
faktycznych poczynionych przez Sąd Apelacyjny, co jak zostało już wyjaśnione jest
niedopuszczalne w obecnym systemie kasacji.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy uznając obie podstawy kasacyjne za
nieusprawiedliwione na podstawie art. 39814
, art. 108 § 1, art. 98 § 1 i 3 oraz art. 99
w związku z art. 39821
i art. 391 § 1 k.p.c. orzekł, jak w sentencji.
db