Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CZ 88/07
POSTANOWIENIE
Dnia 24 sierpnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Strus (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Gerard Bieniek
SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian
w sprawie z powództwa E.K.
przeciwko A.K., J.P. i A.P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 sierpnia 2007 r.,
zażalenia powoda na postanowienie Sądu Apelacyjnego
z dnia 5 marca 2007 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżone postanowienie.
2
Uzasadnienie
Skarga kasacyjna powoda od wyroku Sadu Apelacyjnego z 21 listopada
2006 r. zasądzającego na jego rzecz 20 239,24 zł i oddalającego jego apelację
w pozostałej części wniesiona 5 marca 2007 r. zawierała również wniosek
o „zwolnienie powoda od kosztów sądowych wpisu od skargi kasacyjnej”.
Zaskarżonym postanowieniem Sąd umorzył postępowanie wywołane wnioskiem
o zwolnienie od kosztów sądowych i odrzucił skargę na podstawie art. 1302
§ 3
k.p.c. stwierdzając, że pełnomocnik nie uiścił opłaty podstawowej w kwocie 30 zł.
W zażaleniu pełnomocnik zarzucił niewłaściwą interpretację wskazanego przepisu
k.p.c., który zdaniem skarżącego nie stosuje się w postępowaniu wywołanym
wniesieniem skargi kasacyjnej, jeżeli zwolnienie od kosztów sądowych zostało
udzielone przed sądem I i II instancji. Skarżący wyraża zapatrywanie, że z chwilą
uprawomocnienia się wyroku zwolnienie od kosztów wygasło, konieczne jest
ponowne wystąpienie o zwolnienie od kosztów w postępowaniu kasacyjnym
i dlatego wnosił o uchylenie zaskarżonego postanowienia oraz przekazanie sprawy
Sądowi II instancji celem ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zagadnienie dotyczące skuteczności zwolnienia strony od kosztów sądowych
w postępowaniu przed sądem powszechnym budzi wątpliwości i prowadziło do
niejednolitych rozstrzygnięć Sądu Najwyższego, determinowanych zresztą
szczegółowym zakresem rozpoznawanych środków odwoławczych, co nie zawsze
umożliwia adaptację wyrażonych tam poglądów do okoliczności rozpoznawanej
sprawy. Wskazać tu można postanowienie z 26 lipca 2000 r. I CZ 89/00, LEX nr
51344 wypowiadające zasadę, iż zwolnienie od kosztów sądowych, akcesoryjne
w stosunku do sprawy a nie określonych etapów postępowania, odnosi się do
całego postępowania w sprawie, a nie do poszczególnych instancji. Wypada jednak
zauważyć, że istota zarzutu sprowadzała się do braku konsekwencji sądu drugiej
instancji, który odrzucił nie opłaconą apelację (art. 17 u.k.s.c. 1967 r.), ale ustanowił
również pełnomocnika z urzędu dla tej strony, zwolnionej od kosztów sądowych
przez sąd pierwszej instancji.
3
Nie odpowiada okolicznościom rozpoznawanej sprawy także teza postanowienia
z 20 kwietnia 2000 r., III CZ 43/00, OSNC 2000/11/202, stwierdzająca, że strona
zwolniona przez sąd pierwszej instancji od opłaty od pozwu, a następnie od
apelacji, zachowuje, po wydaniu wyroku przez sąd drugiej instancji, status strony
zwolnionej częściowo od kosztów sądowych. Orzeczenie to zostało wydane
w innym stanie prawnym, w którym od wyroku sądu drugiej instancji przysługiwała
kasacja jako środek odwoławczy.
Zmiana zasad postępowania odwoławczego dokonana w 2005 r.
przekształcająca kasację w skargę kasacyjną będącą środkiem zaskarżenia
prawomocnego orzeczenia sądu drugiej instancji wymaga ponownego rozważenia
skuteczności zwolnienia od kosztów sądowych dokonanego przed sądem
powszechnym, po wydaniu przez sąd drugiej instancji wyroku lub postanowienia
kończącego postępowanie podlegających zaskarżeniu skargą kasacyjną.
Stwierdzić należy najpierw utrzymywanie się rozbieżności w orzecznictwie Sądu
Najwyższego, co do tego zagadnienia. Za rozciągnięciem udzielonego zwolnienia
na postępowanie kasacyjne opowiedziały się składy orzekające w postanowieniach
z 20 października 2006 r. IV CZ 77/06; z 9 listopada 2006 r. IV CZ 85/06;
z 30 maja 2007 r., I CZ 54/07.
Przeciwne stanowisko zajęły składy orzekające w postanowieniach z 23 stycznia
2007 r. III CZ 3/07; z 14 marca 2007 r. I CZ 5/07. Sąd Najwyższy w sprawie
rozpoznawanej obecnie opowiada się za stanowiskiem wyrażonym w dwóch
ostatnio powołanych orzeczeniach.
Punkt wyjścia stanowi pojęcie sprawy, czyli zespołu czynności procesowych
stron i sądu rozpoczętych wniesieniem pozwu, a zakończonych wydaniem wyroku,
który zgodnie z art. 365 k.p.c. ma moc wiążącą określoną w art. 365 § 1 k.p.c.
wobec stron, sądów, trybunałów, organów państwowych i administracyjnych
a nawet osób spoza kręgu stron postępowania. Prawomocność wyroku
uwarunkowana niedopuszczalnością zmiany przy pomocy zwykłych środków
odwoławczych, zindywidualizowanego stosunku prawnego ukształtowanego lub
potwierdzonego przez sąd nakazuje utożsamić ją z zakończeniem sprawy, inaczej -
realizacją prawa określonego podmiotu do sądu na etapie rozpoznawczym.
Jednocześnie pozwala zastosować środki przymusu w razie potrzeby egzekucji,
4
niezależnie od subiektywnego przekonania strony zobowiązanej, o słuszności lub
prawidłowości orzeczenia. Uzyskanie przez wyrok przymiotu prawomocności
oznacza wyłączenie kompetencji sądu do podejmowania czynności procesowych
właściwych dla fazy rozpoznawczej a zatem koniec sprawy poddanej pod osąd.
Podobny skutek oceniany pod kątem zakończenia sprawy wywierają prawomocne
postanowienia wymienione w art. 3981
§ 1 k.p.c.
Przyjmując incydentalność a zarazem akcesoryjność postępowań
wpadkowych toczących się na marginesie postępowania zasadniczego,
zmierzającego bezpośrednio do wydania wyroku, należy uznać, że skutki ich
zostają pochłonięte przez orzeczenie co do meritum. Do takich należy
postępowanie o zwolnienie od kosztów sądowych. Rozstrzygnięcie w wyroku
o kosztach i opłatach powoduje w zasadzie bezprzedmiotowość wydanych
rozstrzygnięć w przedmiocie zwolnienia, chyba że przepis szczególny nakazuje ten
skutek uwzględniać w dalszych samodzielnych fazach postępowania. Tak się
dzieje ze zwolnieniem od kosztów sądowych w postępowaniu egzekucyjnym
(art. 771 k.p.c.), jest to jednak wyjątek potwierdzający przedstawioną wyżej regułę.
Odnośnie do innych postępowań po uprawomocnieniu się wyroku, przeciw
rozciąganiu na te postępowania zwolnienia udzielonego w postępowaniu
rozpoznawczym przed sądem powszechnym przemawia wyjątkowy charakter
zwolnienia będącego formą przejmowania przez Skarb Państwa obowiązku strony:
partycypowania w kosztach związanych z realizacją jej roszczenia procesowego.
Ponadto nadzwyczajne środki w niektórych wypadkach mogą być wnoszone po
upływie znacznego czasu i dezaktualizacji danych faktycznych.
Wykładnia przepisów oddziałujących bezpośrednio na realizację prawa
jednostki do sądu nie może pomijać kwestii formalizmu i rygoryzmu prawa
przejawiających się w przepisach art. 1302
§ 3 k.p.c., art. 3986
§ 2 i 3 k.p.c. Cechy
te wymagają ukształtowania (w granicach wykładni) modelu postępowania
ułatwiającego podejmowanie decyzji procesowych o nieodwracalnych skutkach.
Uznanie, iż rozstrzygnięcia incydentalne dotyczące obowiązku ponoszenia kosztów
sądowych podjęte w postępowaniu zakończonym prawomocnie nie są skuteczne
w postępowaniu odrębnym opartym na środku nadzwyczajnym spełnia ten
postulat. Należy dodać, że termin dwumiesięczny do wniesienia skargi kasacyjnej
5
przedłużony o czynności sądu (uzasadnienie i doręczenie wyroku) jest dostateczny
dla przygotowania i złożenia wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych w tym
postępowaniu.
Przytoczone względy prowadzą do wniosku, że skarga kasacyjna, co do
zasady, podlega opłacie zgodnie z art. 3 ust. 2 pkt 3 u.k.s.c. 2005 r., a skarżący,
pragnąc uzyskać zwolnienie, musi złożyć stosowny wniosek (art. 102 lub art. 103
u.k.s.c. 2005 r., choćby korzystał ze zwolnienia w postępowaniu przed sądem
drugiej instancji. Dlatego zaskarżone postanowienie należało uchylić w całości
(art. 3941
§ 1 i 3 k.p.c. w zw. z art. 39815
§ 1 k.p.c.), w celu zbadania
i rozstrzygnięcia wpierw wniosku w przedmiocie zwolnienia od kosztów sądowych.