Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 242/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 września 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Helena Ciepła (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Henryk Pietrzkowski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa D. W.
przeciwko "T." Przedsiębiorstwu Przemysłowo - Handlowemu
w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 20 września 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 20 grudnia 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 20 grudnia 2006 r. zmienił wyrok Sądu
Okręgowego w P. z dnia 9 maja 2006 r. i zasądził od pozwanego na rzecz powoda
kwotę 510 693,14 zł z ustawowymi odsetkami i kosztami procesu.
Według dokonanych ustaleń strony łączyła wieloletnia umowa, na podstawie
której powód dostarczał pozwanemu wyroby hutnicze potrzebne do produkcji linii
transportu technologicznego. W dniu 13 maja 2000 r. strony zawarły umowę na
okres 10 lat, której przedmiotem było „ustalenie i sprecyzowanie zasad i warunków
sprzedaży wyrobów hutniczych oraz innych materiałów, jak też ustalenie warunków
współpracy pomiędzy dostawcą i nabywcą”. Powód jako dostawca zobowiązał się
dostarczać pozwanemu jako nabywcy zamówione przez niego wyroby hutnicze
w ilości 3 000 ton w 2000 r. oraz 5 000 ton w 2001 r. oraz w pozostałych latach
obowiązywania umowy. Mając na względzie możliwość dalszej współpracy strony
w umowie postanowiły, że pozwany jako nabywca uznaje, pochodzące
z poprzedniej umowy, roszczenie powoda w kwocie 1 021 385,14 zł z tytułu
odsetek wskazanych w nocie księgowej z dnia 23 lutego 2000 r., natomiast powód
„anuluje roszczenie o zapłatę odsetek” na szczegółowo uzgodnionych warunkach.
Strony ustaliły ponadto, że w przypadku nizrealizowania przez pozwanego
zamówień w zakresie większym niż 5 % założonego w umowie planu, pozwany
zapłaci powodowi karę umowną w wysokości 25 dolarów za każdą niezrealizowaną
tonę rocznego planu zakupów.
W latach 2000 – 2001 plany zakupów zostały zrealizowane. W okresie
styczeń – lipiec 2002 r. powód dostarczył pozwanemu ok. 500 ton zamówionych
materiałów. W lipcu powód, nie wskazując żadnych przyczyn, wezwał pozwanego
do zwrotu ok. 100 ton materiałów, które wcześniej dostarczył. Na pismo
zawierające zarzut jednostronnego zerwania przez powoda umowy, pozwany
zamiast uzyskania odpowiedzi wezwany został przez powoda do zapłaty kwoty
766 039,14 zł z tytułu niespłaconych odsetek ze wspomnianej noty księgowej z dnia
23 lutego 2000 r., które – jak wyjaśnił powód – nie uległy umorzeniu z powodu
niewywiązywania się z umowy przez pozwanego. Na czym niewywiązywanie się
umowy miałoby polegać powód nie wyjaśnił.
3
Sąd Apelacyjny – odmiennie niż Sąd Okręgowy – uznał, że umowa z dnia
13 lipca 2000 r. nie była umową o odnowienie (nowacją), skoro zobowiązanie
odsetkowe pochodzące z poprzedniej umowy nie wygasło. Sąd ten uznał, że na
podstawie tej umowy pozwany zobowiązał się do zakupu materiałów hutniczych,
natomiast „wzajemnym świadczeniem powoda było zobowiązanie do zwolnienia
z długu”. Niemożność świadczenia mogła więc – jak zaznaczył Sąd Apelacyjny –
odnosić się: w przypadku pozwanego – do zakupu materiału hutniczego, natomiast
w przypadku powoda – do zwolnienia z długu. Działanie powoda niezgodne
z umową można więc rozważać zdaniem Sądu Apelacyjnego tylko w płaszczyźnie
skutków nienależytego wykonania umowy (art. 471 k.c.). Rozważanie tej kwestii
było jednak zbędne, ponieważ pozwany z tytułu ewentualnie powstałej szkody nie
zgłosił zarzutu potrącenia własnej wierzytelności. Sąd Apelacyjny pominął zarzut
przedawnienia, bowiem zgłoszony został przez pozwanego dopiero po wniesieniu
odpowiedzi na pozew.
Skarga kasacyjna pozwanego oparta została na podstawie naruszenia art.
47914
§ 2 k.p.c. przez jego zastosowanie, a także naruszenia - art. 65 § 1 i 2 k.c.
przez niewłaściwe zastosowanie, art. 481 § 1, art. 506 § 2, art. 508 i 495 § 1 k.c.
przez ich zastosowanie, art. 506 § 1, art. 93 i 89 k.c. przez ich niezastosowanie.
Skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku i oddalenie apelacji powoda
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie zasługiwał na uwzględnienie zarzut naruszenia art. 47914
§ 2 k.p.c. przez
jego zastosowanie. Zarzut przedawnienia, mimo że ma charakter
materialnoprawny, to w sprawach, w których obowiązują reguły prekluzji
procesowej, nie może być podniesiony na każdym etapie postępowania sądowego.
W uchwale z dnia 17 lutego 2004 r., III CZP 115/03 (OSNC 2005, nr 5, poz. 77)
Sąd Najwyższy – kierując się uregulowaniem przyjętym w art. 47914
§ 2 k.p.c. –
stwierdził, że pozwany traci prawo powoływania m.in. zarzutów, niepowołanych
w odpowiedzi na pozew, bez względu na ich znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy,
chyba że wykaże, iż ich powołanie w odpowiedzi na pozew nie było możliwe, albo
potrzeba powołania wynikła później. Prekluzją procesową – zważywszy na jej cel,
4
którym jest sprawne rozpoznawanie spraw gospodarczych, w których z reguły
strony zastąpione są przez zawodowych pełnomocników procesowych - są zatem
objęte nie tylko zarzuty procesowe, ale także mające charakter materialnoprawny.
Skarżący nie wykazał, aby możliwość lub potrzeba powołania tego zarzutu
powstała w terminie późniejszym niż chwila złożenia odpowiedzi na pozew.
Roszczenie podlegające przedawnieniu i okoliczności, na których powód oparł swe
żądanie wskazane zostały w pozwie, a więc już w odpowiedzi na pozew pozwany
miał możliwość skorzystania z zarzutu przedawnienia. Skoro tego nie uczynił na
tym etapie postępowania, to zarzut przedawnienia uległ procesowemu
sprekludowaniu.
Nie można podzielić także zarzutu naruszenia art. 506 § 1 k.c. przez jego
niezastosowanie oraz art. 506 § 2 k.c. przez jego zastosowanie. O kwalifikacji
umowy jako odnowienia decyduje zamiar umorzenia dotychczasowego
zobowiązania poprzez zaciągnięcie nowego, czyli animus novandi. W konsekwencji
należy uznać, że odnowienie dokonuje się solvendi causa; zaciągnięcie nowego
zobowiązania, które stanowi źródło przysporzenia dla drugiej strony, ma na celu
zwolnienie się z dotychczasowego istniejącego. Innymi słowy w wypadku nowacji
dochodzi do wygaśnięcia dotychczasowego zobowiązania i powstaje nowe
zobowiązanie do spełnienia świadczenia w przyszłości. Strony na nowo układają
istniejący między nimi stosunek zobowiązaniowy. W świetle ustaleń dokonanych
w sprawie, które nie zostały skutecznie podważone, nie ulega wątpliwości – co
potwierdza treść umowy z dnia 13 lipca 2000 r. – że pozwany nadal był
zobowiązany do zapłacenia odsetek. Skoro więc obciążające go zobowiązanie
odsetkowe nie wygasło, to brak jest podstaw aby umowę, na tle której powstał spór,
kwalifikować jako odnowienie (art. 506 § 1 k.c.). Przy tych zastrzeżeniach,
odwołanie się przez Sąd Apelacyjny do art. 506 § 2 k.c., który stanowi, że w razie
wątpliwości poczytuje się, że zmiana treści dotychczasowego zobowiązania nie
stanowi odnowienia, było w pełni zasadne. Sformułowany w związku z tym zarzut
naruszenia art. 506 § 2 k.c. przez jego zastosowanie, jest nieuzasadniony.
Jako usprawiedliwiony ocenić należało zarzut naruszenia art. 65 § 2 k.c.,
bowiem wykładnia oświadczeń woli składających się na treść umowy z dnia
13 lipca 2000 r., dokonana została przez Sąd Apelacyjny bez zbadania zgodnego
5
zamiaru stron i celu tej umowy, z odwołaniem się jedynie do dosłownego jej
brzmienia. W następstwie tego uchybienia Sąd Apelacyjny, naruszając art. 508 k.c.
bezzasadnie uznał – co trafnie wytknął skarżący - że w umowie z dnia 13 lipca
2000 r. pozwany zobowiązał się do zakupu określonej ilości materiałów, natomiast
powód zobowiązał się do zwolnienia z długu, jaki ciążył na pozwanym. Zwolnienie
z długu ma charakter umowny (art. 508 k.c.), nie można więc kwalifikować go jako
oświadczenia strony, będącego treścią innej umowy, ponadto na podstawie umowy
zwolnienia z długu dochodzi do wygaśnięcia zobowiązania z momentem jej
zawarcia, ze skutkiem na przyszłość. Już z tych względów konstrukcja prawna
przedstawiona przez Sąd Apelacyjny, jako budząca zasadnicze zastrzeżenia, nie
mogła zostać zaakceptowana.
Nie jest rzeczą Sądu Najwyższego określanie wytycznych co do biegu
sprawy po przekazaniu jej do ponownego rozpoznania, ani też przedstawianie
możliwych do zastosowania koncepcji prawnych. Rzeczą Sądu Najwyższego, po
stwierdzeniu, że zaskarżony wyrok został wydany z naruszeniem prawa, jest
uchylenie (skasowanie) takiego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania. Nie przesądzając więc o kwalifikacji prawnej umowy, która wywołała
spór, stwierdzić należy, że analizując ją nie można nie zauważyć, że przyczyną
prawną, która spowodowała jej zawarcie był wcześniejszy stosunek prawny, na tle
którego powstała niepewność odnośnie spełnienia zobowiązań z tego stosunku.
Zobowiązania te nie zostały wygaszone w umowie z dnia 13 lipca 2000 r. Strony
jedynie wyraziły odmienny sposób spełnienia świadczeń wynikających z tych
zobowiązań. Ten nowy sposób był dogodny dla obu stron, zabezpieczał ich
interesy, prowadził do stabilizacji stosunku prawnego, a jednocześnie zawierał
w sobie elementy wzajemnych ustępstw. W przypadku ugody, jako umowy
uregulowanej w art. 917 k.c., pojęcie „ustępstwa” ujmować należy subiektywnie,
a więc według oceny ustępującego. Nie można zatem wykluczyć, że prawidłowa
wykładnia oświadczeń woli złożonych przez strony w umowie z dnia 13 lipca
2000 r., może uzasadniać przyjęcie, że była to w istocie ugoda. Z punktu widzenia
podstawy roszczeń, których można dochodzić w drodze sądowej, odróżnia się dwie
możliwe sytuacje. W pierwszej z nich w ugodzie nie przekształca się charakteru
dotychczasowego, pierwotnego stosunku prawnego. W wypadku np. gdy ugodą
6
objęto roszczenia wynikające z czynu niedozwolonego, roszczenia w wyniku
zawarcia ugody nie zmieniają swojego charakteru prawnego. W drugim wypadku
strony mogą w ugodzie przekształcić charakter prawny dotychczasowego stosunku
prawnego ze skutkami nowacji (por. uchwała SN z dnia 18 grudnia 1985 r., III CZP
64/85, OSNCP 1986, nr 11, poz. 171, a także wyrok SN z dnia 24 października
2000 r., V CKN 125/00, LEX nr 52676). Mimo więc zakwestionowania tezy
skarżącego, że sporną umowę należy kwalifikowana jako „czyste odnowienie”, nie
można wykluczyć możliwości połączenia tych dwóch czynności prawnych (ugody
i odnowienia), a roszczenie powoda ocenić z tak zakwalifikowanej umowy.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c.).
kg