Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 142/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 listopada 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Strus (sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Prezydenta Miasta K.
przy udziale Prokuratora Prokuratury Okręgowej w K.
przeciwko L. K., M.S. i A. K.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 8 listopada 2007 r.,
skargi kasacyjnej Prokuratora Okręgowego w K.
od wyroku Sądu Okręgowego w K.
z dnia 23 listopada 2006 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
W rozpoznawanej sprawie postępowanie toczyło się z powództwa Skarbu
Państwa – Prezydenta Miasta K. o uzgodnienie stanu prawnego wynikającego z
księgi wieczystej Kw […] prowadzonej dla nieruchomości o pow. 513 m kw.,
położonej w K. – B., oznaczonej w rejestrze gruntów jako działka nr 672/7, ze
stanem rzeczywistym przez wykreślenie z działu II L. i A. K. oraz M.S. i wpisanie
Skarbu Państwa. Do sprawy zgłosił swój udział Prokurator Okręgowy w K. (art. 7 i
60 § 1 k.p.c.).
Wyrok Sądu Okręgowego zaskarżony skargą kasacyjną Prokuratora został
wydany przy uwzględnieniu następujących okoliczności:
Wpis S. K. (poprzednika pozwanych) jako właściciela w księdze wieczystej
został dokonany 3 sierpnia 1992 r. na podstawie prawomocnego wyroku Sądu
Wojewódzkiego z 29 listopada 1991 r sygn. I C …/91 nakazującego miejscowej
Gminie przeniesienie parceli o którą w sprawie chodzi na tegoż S. K. Przedtem,
decyzją z 17 grudnia 1990 r. Kierownik Urzędu Rejonowego stwierdził, że
przedmiotowa nieruchomość zbyta na rzecz Skarbu Państwa w trybie ustawy z 15
marca 1958 r. o wywłaszczaniu nieruchomości, nie została wykorzystana zgodnie
z celem nabycia. Upoważniało to do występowania przez dawnego właściciela o
zwrot nieruchomości, na drodze sądowej i takie roszczenie realizował wyrok I C
…/91. Wyrok ten został wydany w procesie przeciw Gminie m. K., mimo że
w księdze wieczystej jako właściciel wpisany był Skarb Państwa, który jednak
twierdził, że nie jest biernie legitymowany w sprawie przeniesienia własności działki
i nie zaskarżył wyroku. Również skarga Prokuratora Okręgowego o wznowienie
postępowania w sprawie I C …/91 została odrzucona ze względu na uchybienie
terminu do jej wniesienia.
Sąd Rejonowy oddalając powództwo nie kwestionował dopuszczalności – co do
zasady – wybranego przez powoda trybu obrony interesów Skarbu Państwa, tj.
obalenia w procesie opartym na art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece
domniemania prawa własności pozwanych, wynikającego z wpisu (art. 3 u.k.w.h.),
podniósł jednak kwestię ciężaru dowodu rzeczywistego stanu prawnego z chwili
zamknięcia rozprawy, spoczywającego na powodzie i uznał, że powód takiego
3
dowodu nie wskazał. Ocena ta została dokonana przy uwzględnieniu treści i trybu
wykonania - stosowanego w tym wypadku - art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 10 maja
1990 r. przep. wpr. ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach
samorządowych. Przejście odpowiedniej części mienia ogólnonarodowego
(państwowego) na własność gmin następowało z mocy prawa, wobec czego
decyzja wojewody przewidziana w art. 18 ust. 1 ustawy z 1990 r. ma charakter
deklaratoryjny, gdyż potwierdza istnienie określonego zdarzenia prawnego, które
już nastąpiło. W konsekwencji, brak takiej decyzji nie przesądza zagadnienia
własności choć jej istnienie jest konieczne dla swobodnego dysponowania tym
mieniem przez gminę. Sąd uwzględnił również skutki prawomocnego wyroku b.
Sądu Wojewódzkiego, szczególnie związanie wynikające z art. 365 § 1 k.p.c.
Dokonane ustalenia i oceny w zasadzie podzielił Sąd Okręgowy rozpoznając
sprawę na skutek apelacji powoda. Różnice oceny prawnej dotyczą wyraźnego
zaakcentowania elementów konstytutywnych decyzji wydawanych na podstawie
wymienionego art. 18 ust. 1 ustawy z 1990 r. Sąd odwoławczy przytoczył
orzeczenia Naczelnego Sądu Administracyjnego i Sądu Najwyższego oceniające
charakter decyzji pod kątem podziału na konstytutywne i deklaratoryjne oraz skutki
braku decyzji i dopuszczalność samodzielnego ustalania przez sądy powszechne
przejścia własności na podstawie art. 5 ust. 1 ustawy z 1990 r. i uznał, że
przesłanką bezskuteczności czynności prawnej Gminy zastąpionej wyrokiem Sądu
Wojewódzkiego z 29 listopada 1991 r. byłoby ustalenie, że nie stała się ona
właścicielem przedmiotowej nieruchomości, tzn. że nie były spełnione przesłanki
z art. 5 ust. 1 ustawy, tymczasem powód nie podważał istnienia przesłanek
wymienionych w hipotezie przepisu, a z uchwał SN III CZP 64/93 i III CZP 94/94
oraz wyroku II CK 404/02 zdaniem Sądu Okręgowego wynika, iż czasowe
ograniczenie prawa własności gminy wywołanego brakiem decyzji wojewody nie
powoduje bezskuteczności lub nieważności dokonywanych przez nią czynności
prawnych.
W rezultacie Sąd Okręgowy oddalił m. in. apelacje powoda.
W skardze kasacyjnej Prokurator Okręgowy zaskarżył wyrok Sądu
Okręgowego w całości i przytoczył pierwszą podstawę (art. 3981
§ 1 pkt 1 i 2
k.p.c.), zarzucając:
4
1. naruszenie art. 5 ust. 1 w związku z art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 10 maja
1990 r. Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym
i ustawę o pracownikach samorządowych poprzez stwierdzenie pełnej
deklaratoryjności decyzji komunalizacyjnej, a w konsekwencji przyznanie
gminie w dacie wejścia w życie powołanej ustawy pełnych praw
właścicielskich, w tym możliwości swobodnego kształtowania stosunków
cywilnoprawnych przez rozporządzanie nieruchomością,
2. naruszenie art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece przez
dopuszczenie w ramach powództwa opartego na tym przepisie prowadzenie
postępowania w przedmiocie ustalenia możliwości wydania decyzji
przewidzianej w art. 18 ust. 1 ustawy wymienionej w punkcie poprzednim,
3. naruszenie art. 6268
§ 12 k.p.c. w związku z art. 156 k.c. i art. 64 k.c. przez
niezasadne uznanie, iż orzeczenie wydane przez Sąd Okręgowy 29
listopada 1991 r sygn. I C …/91 mogło zastąpić umowę przenoszącą
własność i stanowić samodzielną wystarczającą i konstytutywną podstawę
wpisu w księdze wieczystej oraz zwalniającą sąd orzekający w sprawie
obecnie rozpoznawanej od oceny rzeczywistej treści dokumentu
stanowiącego podstawę wpisu prawa własności.
Skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku i jego zmiany przez
uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.
Rozpoznając skargę kasacyjną w granicach przytoczonych podstaw (art.
39813
§ 1 k.p.c.) Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Naruszenie art. 5 ust. 1 skarżący upatruje w błędnej wykładni tego przepisu
polegającej na uznaniu pełnej deklaratoryjności decyzji komunalizacyjnej
i dopuszczenie rozporządzenia mieniem przed jej wydaniem. Zarzut sformułowany
w taki sposób nie opiera się jednak na treści uzasadnienia zaskarżonego wyroku,
w którym Sąd Okręgowy przytaczając obszernie orzecznictwo Sądu Najwyższego
nie przedstawił odmiennej oceny skutków decyzji komunalizacyjnej, jako aktu
legitymującego gminę do rozporządzania nieruchomością nabytą na tej podstawie.
Sąd odwoławczy stwierdził wprost, że analiza owych orzeczeń trafnie i celowo
przytoczonych przez sąd pierwszej instancji prowadzi do wniosku, że decyzja
wojewody ma charakter deklaratoryjny, posiadając w sobie także elementy
5
konstytutywności. W takiej sytuacji podstawa skargi kasacyjnej określona w punkcie
1. jest nieusprawiedliwiona i nie uzasadnia wniosku, iż błąd co do treści lub
znaczenia normy prawnej był podstawą wydania zaskarżonego wyroku, co
uzasadniałoby wniosek skargi kasacyjnej.
Odnośnie do drugiej części podstawy przytoczonej w punkcie 1., w którym
Prokurator Okręgowy powołuje się na możliwości swobodnego kształtowania
stosunków cywilnoprawnych przez Gminę, jakoby przyjęte (aprobowane) przez Sąd
orzekający w drugiej instancji, należy odwołać się do fragmentów uzasadnienia
wyroku podkreślających, iż do rozporządzenia nie doszło w drodze czynności
prawnej, gdyż podstawę wpisu stanowił inny dokument, tj. prawomocny wyrok Sądu
Wojewódzkiego.
Odnośnie do punktu 2. skargi kasacyjnej, tj. naruszenia art. 10 ustawy
o księgach wieczystych i hipotece (niewątpliwie skarżący wskazuje ust. 1.), trzeba
by zgodzić się z zarzutem, gdyby Sąd Okręgowy ustalał istniejący (aktualny) stan
prawny aby dokonać jego wpisu zastępującego wpis istniejący. Treść art. 18 ust. 1
ustawy Przepisy wprowadzające /.../ nie dopuszcza takiej możliwości pozostawiając
stwierdzenie stanu prawnego postępowaniu administracyjnemu i ustanawiając
wyłączną kompetencję wojewody. Przytoczone obficie, w przyjmującym je do
stosowania uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, orzecznictwo Sądu Najwyższego
nie pozostawia w tej kwestii wątpliwości. Skarżący pomija zasadniczy dla treści
wyroku Sądu Okręgowego element ciężaru dowodu. Sąd ten nie wykluczył z góry
stanu prawnego nieruchomości, odmiennego od wynikającego z wpisu, ale
przytaczając istotne założenia orzekania w sprawie z powództwa opartego na art.
10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych /.../ zwrócił uwagę na obowiązek
udowodnienia przez powoda rzeczywistego stanu prawnego odmiennego niż stan
wpisany błędnie. Nie analizując głębiej problemu ciężaru dowodowego nieistnienia
faktów lub stanów, jako niemieszczące się w przytoczonej podstawie skargi, należy
aprobować stanowisko Sądu odwoławczego co do wykładni i zastosowania art. 6
k.c., ponieważ proces o uzgodnienie (art. 10 ust. 1 u.k.w.h.) różni się zasadniczo od
postępowania o wpis. Powód nie jest w nim związany prawomocnością wpisu –
jako orzeczenia ale też na nim ciąży obowiązek wykazania odmiennego stanu
prawnego. Dlatego wywodu uzasadnienia dotyczącego przesłanek zastosowania
6
art. 5 ust. 1 ustawy, budzącego zastrzeżenia skarżącego, nie można utożsamiać
z niedopuszczalnym orzekaniem w zakresie przekazanym do postępowania
administracyjnego. Odwołanie się do wyroku SN II CK 404/02 potwierdza
wprawdzie zawarte w jego uzasadnieniu stwierdzenie, że brak decyzji
komunalizacyjnej nie pozwala twierdzić, że Skarb Państwa nie jest właścicielem
nieruchomości ale stwierdzenie takiego stanu, nie jest wystarczające do dokonania
wpisu tego podmiotu, gdy doszło już do jego wykreślenia.
Nieusprawiedliwiony jest również zarzut wypełniający omawianą podstawę
skargi kasacyjnej dotyczący spóźnionego podniesienia w apelacji zarzutu istnienia
roszczeń osób trzecich. Uzasadnienie wyroku Sądu Okręgowego zawiera
stwierdzenie, iż roszczenia takie pozostają poza problematyką istotną dla
przedmiotowego orzeczenia, a jednocześnie poprzedzające zdanie wytyka
spóźnione powołanie tej okoliczności dla uzasadnienia powództwa, mimo
prowadzenia ustaleń przez sąd pierwszej instancji. W toku postępowania
kasacyjnego Sąd Najwyższy nie ma kompetencji do badania z urzędu poprawności
uzasadnienia wyroku sądu drugiej instancji, a dotyczyłoby to celowości
kumulowania argumentów z zakresu nowości w postępowaniu apelacyjnym (art.
381 k.p.c.) oraz zakresu podstawy faktycznej; dotyczy to stwierdzenia Sądu, że
w rozpoznawanej sprawie dotyczącej ustalania rzeczywistego stanu prawnego
nieruchomości roszczenia osób trzecich są obojętne.
Ponieważ w skardze kasacyjnej w ramach drugiej podstawy nie
przytoczono naruszenia przepisów postępowania przed sądem drugiej instancji
związanych ze zgłaszaniem nowych faktów i dowodów, nie ma podstaw do
rozważania i kontroli kasacyjnej przyczyn i zasadności ich podniesienia przez
powoda w apelacji.
Trzecią grupę zarzutów wypełnia argumentacja zmierzająca do wykazania,
że wyrok w sprawie I C …/91 nie mógł być podstawą wpisu, ponieważ zawierał
oświadczenie woli tylko jednej strony a ponadto nieprecyzyjnie oznaczał
nr ewidencyjny działki i nr księgi wieczystej. Oznaczenie nieruchomości, jak wynika
z treści zaskarżonego wyroku nie miało wpływu na postępowanie o wpis. Należy
zauważyć, że obowiązujący w okresie orzekania i w następnych latach (do
23 września 2001 r.) art. 48 ust. 2 u.k.w.h. upoważniał sąd prowadzący księgę
7
wieczystą do wyznaczenia wnioskodawcy odpowiedniego terminu do usunięcia
dostrzeżonej przeszkody wpisu.
Jeśli chodzi o treść wyroku, to należy zwrócić uwagę na zdanie początkowe
tzw. tenoru sentencji wyroku, zobowiązującego pozwaną Gminę do zawarcia
z powodem umowy o treści przytoczonej w skardze, przenoszącej własność.
Zgodnie z ustaloną wykładnią art. 64 k.c. (uchwała SN z 7 stycznia 1967 r., III CZP
32/66, OSNC 1968/12/1990) prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające
obowiązek strony do złożenia oznaczonego oświadczenia woli zastępuje to
oświadczenie (art. 64 k.c. oraz art. 1047 k.p.c.). Jeżeli więc oświadczenie to ma
stanowić składnik umowy, jaka ma być zawarta pomiędzy stronami, do zawarcia tej
umowy konieczne jest złożenie odpowiedniego oświadczenia woli przez drugą
stronę z zachowaniem wymaganej formy.
Nie dotyczy to jednak zawarcia umowy przyrzeczonej w umowie przedwstępnej
(art. 390 § 2 k.c.) oraz wypadków, gdy sąd uwzględnia powództwo o stwierdzenie
obowiązku zawarcia umowy całkowicie zgodnie z żądaniem powoda; w takich
wypadkach orzeczenie sądu stwierdza zawarcie umowy i zastępuje tę umowę.
Ostatnie zdanie powołanej uchwały prowadzi do wniosku, że sąd prowadzący
księgę wieczystą rozpoznając wniosek o wpis w księdze wieczystej S. K. jako
właściciela dysponował dokumentem zrównanym z umową przenoszącą własność
nieruchomości i stanowiącym dostateczną podstawę wpisu. Prawomocność wyroku
wiążącego strony i sądy (art. 365 § 1 k.p.c.) oznacza, że taki surogat umowy został
utworzony zgodnie z przepisami prawa i stanowił podstawę wpisu w księdze
wieczystej. Jak już stwierdzono wyżej, skuteczność powództwa o uzgodnienie
stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej ze stanem rzeczywistym
wymaga od powoda zarówno obalenia domniemania wynikającego z wpisu (art. 3
ust. 1 u.k.w.h.) jak i wykazania stanu rzeczywistego.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł jak
w sentencji.