Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 376/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 stycznia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Helena Ciepła (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Gerard Bieniek
SSN Maria Grzelka
w sprawie z powództwa P. L., M. L. oraz I. F.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie X.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 22 stycznia 2008 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 22 marca 2007 r., sygn. akt I ACa (…),
oddala skargę kasacyjną i nie obciąża powodów kosztami postępowania
kasacyjnego na rzecz pozwanego.
Uzasadnienie
Powodowie domagali się od pozwanego Skarbu Państwa zasądzenia:
2
- I. F. kwoty 277.377,50 zł w tym 240.635,50 zł tytułem wynagrodzenia za
bezumowne korzystanie z nieruchomości oraz 36.744 zł tytułem odszkodowania za
nieodzyskaną działkę nr 25/3;
- P. i M. L. wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości po
138.688,75 zł oraz odszkodowania za nieodzyskaną działkę nr 25/3 po 18.372 zł z
odsetkami.
Na uzasadnienie żądania przytoczyli, że są następcami prawnymi Z. S.,
właścicielki nieruchomości położonej w P. przy ul. K., wywłaszczonej decyzją Rady
Narodowej w P., której nieważność stwierdzono decyzją Prezesa Urzędu
Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast z dnia 17 września 1999 r.
Sąd Okręgowy w P. wyrokiem z dnia 4 sierpnia 2006 r. zasądził na rzecz:
- I. F. kwotę 277.377,50 zł z ustawowymi odsetkami od kwoty 222.200 zł od dnia
21 marca 2006 r., a od kwoty 51.177,50 zł od dnia 14 czerwca 2006 r.
- P. L. i M. L. po 138.688,75 z ustawowymi odsetkami od kwot po 111.100 zł od
dnia 21 marca 2006 r., a od kwot po 27.566,75 zł od dnia 14 czerwca 2006 r., opierając
rozstrzygnięcie na następujących ustaleniach:
Orzeczeniem Prezydium Rady Narodowej miasta P. z dnia 28 lutego 1970 r.
wywłaszczono na rzecz Skarbu Państwa nieruchomość położoną w P. – Ł. oznaczoną
jako działka 5673/463 o powierzchni 519 m2
, stanowiąca własność Z. S., która zmarła
16 maja 1942 r. Spadek po niej nabyli: mąż Z. S.i w ¼ części oraz córki C. L. i I. F. po
3/8 części, które po śmierci ojca stały się współwłaścicielkami po ½ części.
C. L. zmarła 4 marca 1998 r., a spadek po niej nabyli synowie P. L. i M. L. po ½
części.
Nieruchomość stanowiąca przedmiot wywłaszczenia podzielona jest obecnie na
działki nr 25/3 i 25/4 o łącznej powierzchni 519 m2
. Działka 25/3 o powierzchni 222 m2
jest własnością Miasta P. i stanowi część pasa ulicy K. oraz chodnika. Natomiast działka
25/4 została zwrócona powodom na podstawie decyzji Prezydenta Miasta P. z dnia 2
lipca 2003 r.
Przy tak ustalonym stanie faktycznym, Sąd Okręgowy uznał, że roszczenie
powodów wynika z czynu niedozwolonego Skarbu Państwa polegającego na wydaniu
decyzji wywłaszczeniowej z oczywistym naruszeniem prawa, co naraziło ich na szkodę,
bowiem od 1 marca 1970 r. byli pozbawieni możliwości korzystania z tej nieruchomości.
Ze względu na niemożność przywrócenia stanu poprzedniego, sposobem naprawienia
szkody jest odszkodowanie według cen z daty wyrokowania. Działka 25/3 według stanu
3
z 1970 r. obecnie przedstawia wartość 73.488 zł, z której każdemu z powodów
przysługuje kwota odpowiadająca wielkości udziału w spadku po poprzednikach
prawnych.
Ponadto powodom w ocenie Sądu Okręgowego na podstawie art. 417 i 415 k.c.
przysługuje wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z całej nieruchomości za okres
od 1 marca 1970 r. do 30 czerwca 2003 r. w kwocie 481.267,36 zł.
Sąd Apelacyjny na skutek apelacji obu stron wyrokiem z dnia 22 marca 2007 r.
zmienił wyrok Sądu Okręgowego, opierając rozstrzygnięcie na ustaleniach Sądu
Okręgowego z tą zmianą, że Prezes Urzędu Mieszkalnictwa decyzją z 17 września 1999
r. stwierdził, iż decyzja wywłaszczeniowa została wydana z naruszeniem prawa, a nie jej
nieważność jak ustalił Sąd Okręgowy. Nie doszukał się Sąd Apelacyjny, w ramach
przysługującej mu kompetencji, podstaw do stwierdzenia bezwzględnej nieważności tej
decyzji. Oznacza to, że decyzja ta pozostaje w obrocie prawnym i otwiera drogę do
dochodzenia odszkodowania na podstawie art. 160 § 1 k.p.a., obecnie art. 417 oraz
4171
k.c. W konsekwencji Sąd Apelacyjny stwierdził, że powodowie do końca czerwca
2003 r. nie stali się ponownie właścicielami wywłaszczonej nieruchomości, zatem nie
przysługiwało im roszczenie o wynagrodzenie na podstawie art. 224 § 2 k.c. w zw. z art.
225 k.c. Wyłączną zdaniem Sądu Apelacyjnego podstawę odpowiedzialności Skarbu
Państwa za poniesioną przez powodów szkodę stanowi przepis art. 160 § 1 k.p.a.
według którego stronie przysługuje odszkodowanie wyłącznie w granicach ujemnego
interesu. Wprawdzie Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z dnia 23 września 2003 r. K
20/02, stwierdził że art. 160 § 1 k.p.a. jest niezgodny z Konstytucją w części
ograniczającej odszkodowanie za niezgodne z prawem działanie organu władzy
publicznej do rzeczywistej szkody, jednakże ma on zastosowanie tylko do szkód
powstałych od dnia 17 października 1997 r., zatem ograniczenie to obowiązuje nadal do
szkód powstałych do 16 października 1997 r. Uznając dochodzone przez powodów
odszkodowanie z tytułu bezumownego korzystania z wywłaszczonej nieruchomości za
szkodę w postaci utraconych korzyści, jakie mogliby uzyskać, władając przedmiotową
nieruchomością, przyjął że nie przysługuje ono za okres od 1 marca 1970 r. do 16
października 1997 r. W konsekwencji zmienił wyrok Sądu Okręgowego oddalając
żądania za ten okres przy jednoczesnym zasądzeniu odsetek za czas wymagalności.
Wyrok ten w części oddalającej powództwo powodowie zaskarżyli skargą
kasacyjną i zarzucając naruszenie:
4
- art. 156 § 2 k.p.a. w związku z art. 156 § 1 i art. 158 § 2 k.p.a. przez ich błędną
wykładnię polegającą na przyjęciu, że sąd cywilny winien bezwzględnie respektować
cywilnoprawne skutki decyzji wydanych z naruszeniem prawa z tej przyczyny, że mimo
swojej wadliwości – pozostają w obrocie prawnym, skutkującą niezasadnym przyjęciem,
że wywłaszczenie dokonane na podstawie takiej decyzji pozbawiło powodów roszczenia
o wynagrodzenie na podstawie art. 224 § 2 w związku z art. 225 k.c.
- art. 224 § 2 k.c. w związku z art. 225 k.c. i 160 § 1 k.p.a. przez ich błędną
wykładnię polegającą na przyjęciu, że wynagrodzenie za bezumowne korzystanie
z gruntu należy traktować jako rekompensatę utraconych korzyści.
W konkluzji wniósł o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i orzeczenie co do
istoty przez oddalenie apelacji pozwanego w całości i zasądzenie odsetek ustawowych
na rzecz: powódki I. F. od kwoty 199.425,28 zł, powodów P. L. i M. L. od kwot 99.712,64
zł dla każdego, od wszystkich kwot za okres od dnia 9 lipca 2004 r. do dnia 20 marca
2006 r., ewentualnie o przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia powołanych w kasacji przepisów prawa materialnego nie może
odnieść skutku.
Stanowisko Sądu Apelacyjnego przyjmujące, że decyzja administracyjna
dotknięta wadami wymienionymi w art. 156 § 1 k.p.a., uzasadniającymi jej nieważność,
nie jest aktem pozornym, lecz istniejącym i funkcjonującym w obrocie i ma moc
obowiązującą dopóty dopóki nie zostanie usunięta z obrotu prawnego przez
stwierdzenie jej nieważności w trybie i na zasadach określonych w kodeksie
postępowania administracyjnego, a przy istnieniu jednej z przesłanek negatywnych w
postaci wywołania przez wadliwą decyzję nieodwracalnych skutków prawnych oraz - w
wypadku niektórych wad decyzji – upływu dziecięciu lat od dnia jej doręczenia lub
ogłoszenia (art. 156 § 2), stwierdza się tylko jej wydanie z naruszeniem prawa, nie może
być skutecznie zwalczane, bowiem znajduje ono uzasadnienie w przytoczonym
orzecznictwie. Nieważności orzeczenia Prezydium Rady Narodowej P. z dnia 28 lutego
1970 r. o wywłaszczeniu nie stwierdzono w trybie administracyjnym i jak słusznie przyjął
Sąd Apelacyjny, brak jest podstaw do uznania go za bezwzględnie nieważne w trybie
samodzielnej oceny przez sąd powszechny. W kwestii tej, w odniesieniu do decyzji
administracyjnych, utrwalił się w orzecznictwie Sądu Najwyższego pogląd, zgodnie z
którym, sąd cywilny jest uprawniony do odmowy stosowania decyzji administracyjnej
wydanej przez organ oczywiście niewłaściwy lub bez zachowania jakiejkolwiek
5
procedury, (uchwała siedmiu sędziów SN z dnia 30 września 1992 r., III AZP 17/92
OSNCP 1993, nr 3, poz. 25, orzeczenie SN z dnia 9 kwietnia 1999 r., I CKN 66/98,
niepubl.). Takie wadliwości decyzji nie posiadającej cech jej właściwych zbliżają ją do
aktu nieistniejącego (actus nullus), który pozbawiony jest skuteczności w zakresie
stosunków cywilnoprawnych. Taki stan rzeczy w sprawie nie zachodzi, bowiem
Prezydium Rady Narodowej P. było organem władnym do przeprowadzenia
postępowania wywłaszczeniowego i orzeczenie zostało wydane po przeprowadzeniu
postępowania administracyjnego.
W konsekwencji Sąd Apelacyjny prawidłowo uznał, że powodom przysługuje tylko
odszkodowanie na podstawie art. 160 § 1 k.p.a. w granicach rzeczywistej straty
(damnum emergens). Przepis ten wyłączał bowiem możliwość dochodzenia
odszkodowania w postaci utraconych korzyści.
Wprawdzie Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z dnia 23 września 2003 r. K 20/02
(OTK-A, z. 7 z 2003 r., poz. 76) orzekł, że art. 160 § 1 k.p.a. jest niezgodny z
Konstytucją w części ograniczającej odszkodowanie za niezgodne z prawem działanie
organu władzy publicznej do rzeczywistej szkody, jednakże stwierdził jednocześnie, że
orzeczenie to znajduje zastosowanie do szkód powstałych od dnia 17 października 1997
r., to jest od dnia wejścia w życie Konstytucji. Zatem wymienione ograniczenie w
dochodzeniu odszkodowania, jak słusznie przyjął Sąd Apelacyjny, obowiązuje co do
szkód powstałych do dnia 16 października 1997 r.
Wbrew stanowisku skarżących, mimo poparcia go szerokim wywodem,
wynagrodzenie za korzystanie z nieruchomości nie stanowi straty, lecz utraconą korzyść
(lucrum cessans). Strata jakiej doznaje mienie poszkodowanego powoduje bowiem, że
staje się on uboższy niż był dotychczas, jest to zmniejszenie się czynnych pozycji
majątku poszkodowanego, bądź zwiększenie się pozycji biernych tego majątku.
Natomiast utrata korzyści stanowi uszczerbek wskutek którego poszkodowany nie staje
się bogatszy, jakkolwiek mógł liczyć na wzbogacenie, jest to niepowiększenie się
czynnych pozycji jego majątku.
Takiemu stanowisku dał wyraz Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 5 listopada
1986 r., II CR 292/86 (niepubl.) stwierdzając, że poniesienie rzeczywistej szkody w
rozumieniu art. 160 § 1 k.p.a. nie obejmuje utraty spodziewanego czynszu z
wydzierżawienia nieruchomości. Wyrażając aprobatę dla tego stanowiska, należy
przyjąć, że potwierdza ono trafność zaskarżonego rozstrzygnięcia, a tym samym
bezzasadność zarzutów skargi kasacyjnej, co skutkowało jej oddaleniem (art. 39814
6
k.p.c.). O kosztach postępowania orzeczono na podstawie art. 102 w związku z art.
39821
k.p.c.).