Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 25 lutego 2008 r.
I PK 205/07
Sąd drugiej instancji nie może pozostawić bez rozpoznania wniosku
skarżącego określonego w art. 415 k.p.c. o orzeczenie zwrotu spełnionego lub
wyegzekwowanego świadczenia albo o przywróceniu stanu poprzedniego.
Przewodniczący SSN Jerzy Kwaśniewski (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Józef Iwulski, Małgorzata Wrębiakowska-Marzec.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 25 lutego
2008 r. sprawy z powództwa Renaty R. przeciwko Instytutowi Medycyny Pracy [...] w
Ł. o wynagrodzenie, na skutek skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi z dnia 5 kwietnia 2007
r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok w części oddalającej wniosek o zwrot wyegze-
kwowanego świadczenia (pkt 2) i w tym zakresie przekazał sprawę Sądowi Okręgo-
wemu-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi do ponownego rozpozna-
nia, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjne-
go.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 9 marca 2005 r. Sąd Rejonowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych dla Łodzi Śródmieścia w Łodzi zasądził od pozwanego Instytutu Medy-
cyny Pracy [...] w Ł. na rzecz powódki Renaty R. kwotę 11.166,05 zł tytułem wyrów-
nania wynagrodzenia za grudzień 2001 r. (203 zł z ustawowymi odsetkami od 11
stycznia 2002 r.) oraz za okres od stycznia 2002 r. do listopada 2004 r. (313,23 zł
miesięcznie z ustawowymi odsetkami od 11 każdego miesiąca do dnia zapłaty), wy-
rokowi nadał rygor natychmiastowej wykonalności do kwoty miesięcznego wynagro-
dzenia powódki.
2
Wyrokiem z dnia 16 stycznia 2006 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Łodzi oddalił apelację strony pozwanej od powyższego wyroku Sądu
Rejonowego.
Wyrokiem z dnia 14 grudnia 2006 r., I PK 144/06, Sąd Najwyższy po
rozpoznaniu skargi kasacyjnej strony pozwanej od powyższego wyroku Sądu Okrę-
gowego w Łodzi z dnia 16 stycznia 2006 r. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał
sprawę Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Na rozprawie apelacyjnej w dniu 5 kwietnia 2007 r. pełnomocnik strony po-
zwanej popierał apelację oraz złożył wniosek o orzeczenie o zwrocie spełnionego
świadczenia. Pełnomocnik powódki wniósł o oddalenie apelacji i nieobciążanie strony
powodowej kosztami procesu oraz o oddalenie wniosku strony pozwanej w przed-
miocie orzeczenia o zwrocie spełnionego świadczenia. Odnośnie tego ostatniego
wniosku zgłoszonego na rozprawie pełnomocnik powódki wniósł o odroczenie roz-
prawy umożliwiające zajęcie stanowiska na piśmie oraz złożenie wniosków dowodo-
wych „na okoliczności z art. 409 k.c.”.
Wyrokiem z dnia 5 kwietnia 2007 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Łodzi zmienił zaskarżony wyrok Sądu Rejonowego z dnia 9 marca
2005 r. i oddalił powództwo (pkt 1); oddalił wniosek o zwrot wyegzekwowanego
świadczenia (pkt 2); nie obciążył powódki obowiązkiem zwrotu kosztów procesu za
wszystkie instancje (pkt 3). W uzasadnieniu Sąd ten wskazał, że oddalił wniosek
strony pozwanej o orzeczeniu o zwrocie spełnionego świadczenia z uwagi na to, że
strona pozwana reprezentowana przez fachowego pełnomocnika nie wskazała za-
równo wysokości spełnionego świadczenia, jak i jego poszczególnych składników.
Uznając wniosek pozwanego za przedwczesny, Sąd drugiej instancji zaznaczył, że z
treści art. 415 k.p.c. wynika, iż nieuwzględnienie przedmiotowego wniosku nie wyłą-
cza możliwości dochodzenia w osobnym procesie, także od Skarbu Państwa, napra-
wienia szkody poniesionej wskutek wydania lub wykonania wyroku. Z tych przyczyn
przedstawionych wyżej wniosek pełnomocnika powódki o odroczenie rozprawy ape-
lacyjnej Sąd drugiej instancji uznał za bezprzedmiotowy.
Skargę kasacyjną od powyższego wyroku Sądu Okręgowego wniosła strona
pozwana zaskarżając go w części obejmującej oddalenie wniosku o zwrot wyegze-
kwowanych świadczeń (pkt 2). Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku
Sądu Okręgowego w zakresie obejmującym jego pkt 2 i przekazanie sprawy temu
3
Sądowi do ponownego rozpoznania w tej części, ewentualnie o uchylenie zaskarżo-
nego wyroku w zakresie obejmującym pkt 2 wyroku i jego zmianę przez orzeczenie
co do istoty sprawy przez zasądzenie od powódki na rzecz pozwanego zwrotu speł-
nionych (wyegzekwowanych) świadczeń w kwocie 11.479,28 zł, to jest w kwocie za-
sądzonej wraz z odsetkami, stanowiącej wartość przedmiotu zaskarżenia. Podstawę
skargi kasacyjnej stanowi zarzut naruszenia art. 415 k.p.c., przez przyjęcie, że do
orzeczenia zwrotu świadczenia spełnionego lub wyegzekwowanego w rozumieniu
powołanego przepisu konieczne było wskazanie przez pełnomocnika pozwanego
zarówno wysokości spełnionego świadczenia jak i jego poszczególnych składników.
Według skarżącego w przypadku zgłoszenia przez pozwanego wniosku o zwrot wy-
egzekwowanego świadczenia restytucji podlega suma zasądzona w sentencji za-
skarżonego wyroku wraz z odsetkami należnymi od tej sumy, gdyż zgodnie z art. 415
k.p.c. przy orzekaniu o zwrocie (rozpatrywaniu wniosku) należy brać za podstawę
wyrok uwzględniający powództwo i zasądzone w nim świadczenia. Zwrotowi na pod-
stawie art. 415 k.p.c. podlega świadczenie spełnione (wyegzekwowane) w wysokości
wynikającej z kwot zasądzonych wyrokiem sądu pierwszej instancji wraz z odsetkami
od tych kwot i przy uwzględnieniu takich składników świadczenia, o jakich orzekł sąd
pierwszej instancji w wyroku zasądzającym. W ocenie skarżącego przepisy Kodeksu
postępowania cywilnego nie przewidują ujemnych skutków procesowych w postaci
oddalenia wniosku o restytucję w razie niewskazania przez fachowego pełnomocnika
wysokości i składników spełnionych świadczeń. Przepis art. 415 k.p.c. nie określa
bowiem ani składników takiego wniosku ani innych wymogów formalnych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podlegające rozpoznaniu ze skargi kasacyjnej strony pozwanej, zawarte w
zaskarżonym wyroku oddalenie wniosku o zwrot spełnionego świadczenia, wymaga
w pierwszym rzędzie wyjaśnienia podstawy orzekania w tym przedmiocie. Sąd Okrę-
gowy wskazał na art. 415 k.p.c. jako podstawę rozpoznania wniosku restytucyjnego.
Na przepis ten powołała się również strona skarżąca we wniosku restytucyjnym oraz
w skardze kasacyjnej. Sąd Najwyższy podziela stanowisko o zastosowaniu w spra-
wie art. 415 k.p.c. Wprawdzie przepis ten bezpośrednio odnosi się do uchylenia lub
zmiany wyroku wynikającego ze skargi o wznowienie postępowania, ale podlegał on
zastosowaniu także przy ponownym rozpoznaniu sprawy - tak jak to miało miejsce w
4
sprawie rozpatrywanej - na podstawie art. 39815
§ 1 zdanie ostatnie k.p.c., na skutek
uwzględnienia skargi kasacyjnej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 marca
2006 r., III CSK 30/06). Przepis art. 415 k.p.c. określa procesowy tryb zwrotu speł-
nionego lub wyegzekwowanego świadczenia. Chodzi o procesową konstrukcję elimi-
nacji bezpośredniego skutku błędnego wyroku, skutku spełnienia (lub wyegzekwo-
wania) świadczenia w tym wyroku błędnie zasądzonego. Uchylenie (zmiana) błędne-
go wyroku oznacza bezpodstawność świadczenia, o którym, w mającej charakter
procesowy konsekwencji, sąd powinien orzec („orzeka o zwrocie spełnionego lub
wyegzekwowanego świadczenia lub o przywróceniu stanu poprzedniego”). Warun-
kiem restytucji jest złożenie odpowiedniego wniosku. Złożenie takiego wniosku zo-
bowiązuje sąd do jego rozpoznania („sąd ... orzeka”).
W związku z zarzutami skargi kasacyjnej podkreślić trzeba brak fakultatywno-
ści rozstrzygania o wniosku restytucyjnym. Jest to konsekwentne ukształtowanie
uprawnienia procesowego strony, która w ramach postępowania sądowego najpierw
była zobowiązana do spełnienia świadczenia określonego w wyroku, a następnie,
skoro ten wyrok okazał się błędny i został uchylony (zmieniony), uzyskuje prawo do
restytucji stanu zgodnego z prawem (swoistego zniweczenia bezpośrednich konse-
kwencji błędnego wyroku). Określenie - w formule obligatoryjności - orzeczenia w
orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie o zwrocie spełnionego lub wyegze-
kwowanego świadczenia lub o przywróceniu stanu poprzedniego nie pozostawia
wątpliwości co do tego, że sąd nie może pozostawić wniosku podmiotu uprawnione-
go bez rozpoznania albo odesłać stronę w tym zakresie do osobnego procesu, jeżeli
zachodzą warunki do orzeczenia o zwrocie lub przywróceniu do poprzedniego stanu.
Restytucji podlega suma zasądzona w sentencji uchylonego wyroku wraz z odset-
kami (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 lutego 1968 r., I PR 44/67).
Teoretycznie możliwe było inne niż w art. 415 k.p.c. ukształtowanie trybu
przywrócenia stanu rzeczy istniejącego przed spełnieniem świadczenia na podstawie
błędnego wyroku. Tak w szczególności rozwiązano tę kwestię w okresie międzywo-
jennym w art. 415 Kodeksu postępowania cywilnego z 1930 r., który przewidywał fa-
kultatywne rozstrzyganie o wniosku restytucyjnym. Sąd pozostawiał wniosek restytu-
cyjny bez rozpoznania jeżeli ustalenie wyegzekwowanego lub dobrowolnie spełnio-
nego świadczenia wymagało przeprowadzenia obszernego postępowania.
W obowiązującym porządku procesowego określenia przesłanek orzeczenia
restytucyjnego sąd jest związany zgłoszonym wnioskiem. Stosownie do art. 415 zda-
5
nie drugie k.p.c. orzeczenie o zwrocie spełnionego (wyegzekwowanego) świadczenia
nie wyłącza możliwości dochodzenia w osobnym procesie, także od Skarbu Pań-
stwa, naprawienia szkody poniesionej wskutek wydania lub wykonania wyroku. W
przepisie tym z powodu ograniczenia zakresu postępowania restytucyjnego tylko do
restytucji świadczenia bezpośrednio wynikającego z błędnego orzeczenia potwier-
dzona została („nie wyłącza to”) możliwość dochodzenia odszkodowania za szkodę
poniesioną wskutek wydania lub wykonania wyroku. Nie ma żadnego uzasadnienia
zawarty w zaskarżonym wyroku pogląd Sądu Okręgowego jakoby potwierdzona w
art. 415 k.p.c. możliwość dochodzenia naprawienia szkody w osobnym procesie
stwarzała sądowi rozpoznającemu wniosek restytucyjny podstawę do nierozpatrzenia
tego wniosku. Wniosek restytucyjny i odpowiadające mu postępowanie zakończone
orzeczeniem o zwrocie spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia stanowią
procesową, chociaż akcesoryjną w stosunku do głównego przedmiotu sprawy (w tym
wypadku postępowania apelacyjnego), konstrukcję postępowania w danej sprawie.
Możliwość restytucji spełnionego (wyegzekwowanego) świadczenia jest procesowym
uprawnieniem strony, która w ramach postępowania sądowego została wcześniej
zobowiązana do spełnienia świadczenia na podstawie wyroku, który we właściwym
postępowaniu został uchylony.
W zaskarżonym wyroku Sąd Okręgowy bezpodstawnie określił złożony na
rozprawie apelacyjnej wniosek jako przedwczesny. Potraktowanie przedmiotowego
wniosku tak jakby został złożony za wcześnie jest całkowicie chybione, skoro roz-
prawa, o którą tu chodzi, poprzedzała wydanie orzeczenia prawomocnie kończącego
postępowanie w sprawie. Nie powstawała zatem żadna dalsza możliwość złożenia
tego wniosku po zakończeniu postępowania w sprawie. Tak więc wniosek restytucyj-
ny został złożony nie przed czasem ale dosłownie w ostatnim momencie w jakim zło-
żenie takiego wniosku w ogóle było dopuszczalne. Co więcej, trzeba w związku z tą
kwestią zauważyć, że korzystanie przez stronę z uprawnienia procesowego do
zwrotu spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia powinno uwzględniać akce-
soryjny, w stosunku do głównego przedmiotu postępowania apelacyjnego, charakter
postępowania restytucyjnego. Z tego powodu jest rzeczą bardzo pożądaną, ażeby
złożenie wniosku restytucyjnego następowało w terminie umożliwiającym wyjaśnienie
podstawy wniosku na rozprawie.
Wniosek, o którym mowa w art. 415 k.p.c., powinien zawierać żądanie orze-
czenia o zwrocie spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia lub o przywróce-
6
niu stanu poprzedniego. Żądanie to (wniosek) nie może ograniczać się do powtórze-
nia abstrakcyjnej formuły przepisu, ale musi być odpowiednio sprecyzowane co do
rodzaju roszczenia restytucyjnego i - jeżeli jest to świadczenie pieniężne - jego wyso-
kości. Jest to oczywiste, gdyż nie chodzi o orzeczenie ustalające bliżej nieokreślony
obowiązek, ale o orzeczenie o konkretnym (sprecyzowanym) zobowiązaniu, które w
razie potrzeby podlegać ma egzekucji (por. art. 776 k.p.c.). Wniosek restytucyjny po-
winien także zawierać jego podstawę, która nie może ograniczać się do wskazania
przepisu (art. 415 k.p.c.), ale powinna zawierać fakty (oświadczenie co do okoliczno-
ści faktycznych) i dowody (twierdzenia) wykazujące zaistnienie przesłanek orzecze-
nia restytucyjnego w jego konkretnie sprecyzowanej postaci. Złożenie wniosku re-
stytucyjnego dopiero na rozprawie przeznaczonej na rozpoznanie apelacji bez za-
chowania konstrukcyjnych elementów wniosku (co do sprecyzowania wniosku i jego
podstawy) mogłoby, w konkretnych okolicznościach, stwarzać potrzebę rozważenia,
dopuszczalności takiego spóźnionego wystąpienia w przedmiocie restytucji, zwłasz-
cza gdyby okazało się, że nie tyle dla rozpoznania kwestii restytucyjnej, ale dla sa-
mego określenia formalnych elementów wniosku konieczne byłoby odroczenie roz-
prawy przeznaczonej na rozpoznanie apelacji. Powyższa kwestia nie została w za-
kwestionowanym wyroku właściwie rozstrzygnięta w pierwszym rzędzie ze względu
na oddalenie wniosku restytucyjnego, a więc merytoryczne rozstrzygnięcie dotyczące
bezzasadności wniosku, natomiast uzasadnione brakami formalnymi wniosku co do
niedostatecznego sprecyzowania jego żądania i podstawy.
Należy ponadto zauważyć, że przedmiotowy wniosek restytucyjny został zgło-
szony na rozprawie przez pełnomocnika strony w obecności pełnomocnika strony
przeciwnej, który zajął stanowisko i wniósł o odroczenie rozprawy w celu przeciwsta-
wienia wnioskowi okoliczności, o których mowa w art. 409 k.c. W tym kontekście
można uważać, że podstawa wniosku dotycząca spełnienia (wyegzekwowania)
świadczenia określonego w uchylonym wyroku nie była kwestionowana, a w każdym
razie nie było powodów, dla których kwestia ta nie mogłaby być wyjaśniona przez
strony w toku rozprawy.
Uznając, że Sąd Okręgowy w zaskarżonym wyroku bezpodstawnie oddalił
wniosek restytucyjny, mając na uwadze przedstawione wyżej przyczyny, Sąd Naj-
wyższy orzekł w myśl art. 39815
§ 1 k.p.c.
========================================