Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 577/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 kwietnia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Strus (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Barbara Myszka
w sprawie z powództwa Przedsiębiorstwa Wielobranżowego „T.(...)” spółki jawnej w S.
przeciwko Wojskowej Agencji Mieszkaniowej w W. Oddział Regionalny w S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 3 kwietnia 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 7 marca 2007 r., sygn. akt I ACa (…),
I. uchyla zaskarżony wyrok w punkcie I podpunkty 1 i 3 i w punkcie II oraz
oddala apelację strony powodowej i zasądza od strony powodowej na rzecz
strony pozwanej kwotę 3600 (trzy tysiące sześćset) zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania apelacyjnego;
II. zasądza od strony powodowej na rzecz strony pozwanej kwotę 16.934
(szesnaście tysięcy dziewięćset trzydzieści cztery) zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powód – Przedsiębiorstwo Wielobranżowe „T.(...)” - spółka jawna domagała się
zasądzenia od strony pozwanej – Wojskowej Agencji Mieszkaniowej w W. – Oddziału
Regionalnego w S. (WAM) kwoty 230.679,15 zł z odsetkami jako wynagrodzenie
wynikającego z zawartej przez strony umowy dostawy energii cieplnej za okres od
czerwca 2001 do września 2001 r. (trzech miesięcy). W ocenie powoda, strona pozwana
powinna była zapłacić wynagrodzenie od dnia 1 czerwca 2001 r., tj. od dnia, w którym
powód był gotowy do dostaw energii cielnej.
Sąd Okręgowy oddalił powództwo, ustalając następujący stan faktyczny.
Powodowe Przedsiębiorstwo „T.(...)” - Spółka cywilna zawarło z „WAM” – Oddział
Terenowy w K. w dniu 1 marca 2001 r. umowę o dostawę energii cieplnej. Spółka
cywilna została następnie przekształcona w spółkę jawną a obowiązki Oddziału
Terenowego w K. przejęte zostały przez Oddział Regionalny w S. Strony ustaliły czas
trwania umowy od dnia 1 czerwca 2001 r. do dnia 31 maja 2001 r. Poza dostawą energii
cieplnej strona powoda była zobowiązana do wykonania dokumentacji technicznej sieci
ciepłowniczej, uzyskania zezwoleń, wykonania prac inwestycyjno – budowlanych oraz
wykonania i eksploatacji infrastruktury ciepłowniczej na swój koszt. Powód nie zgodził
się na proponowane mu przez kontrahenta przesunięcie terminu spełnienia świadczenia
na czas późniejszy. Nie był przygotowany do świadczeń energii cieplnej dla celów
centralnego ogrzewania, w związku z tym dostawy rozpoczęto we wrześniu 2001 r. Za
dostawy te strona powodowa wystawiła faktury, które strona pozwana płaciła. Należność
dostawcy ciepła była płacona ryczałtem na podstawie ceny za 1 m2
pomnożoną przez
ilość metrów kwadratowych powierzchni ogrzewczej (§ 21 umowy).
W ocenie Sądu Okręgowego, strony wiązał pierwotnie oznaczony termin
świadczenia, ponieważ nie nastąpiła zmiana początku trwania umowy z dnia 1 czerwca
2001 r. na dzień 1 września 2001 r. Strona powodowa przystąpiła jednak do
wykonywania umowy od września 20001 r. Dostawa energii na potrzeby centralnego
ogrzewania miała rozpocząć się od września 2001 r., a zatem wynagrodzenie za tę
dostawę na potrzeby centralnego ogrzewania należne było stronie powodowej od
września 2001 r. Z treści umowy nie wynika obowiązek płacenia wynagrodzenia już od
dnia 1 czerwca 2001 r. Powód nie był gotowy do świadczenia usługi dostawy energii od
tej daty. Bezpodstawne okazały się twierdzenia powoda, że w jego planach finansowych
3
założono, że część wydatków związanych z wykonywaniem prac budowlanych zostanie
skompensowana wynagrodzeniem za dostawę energii dla potrzeb centralnego
ogrzewania, jakie pozwany miał zapłacić od czerwca do sierpnia 2001 r. W § 5 umowy
strony bowiem określiły, że powód na własny koszt wykona infrastrukturę ciepłowniczą
niezbędną do zapewnienia dostaw energii.
Sąd Apelacyjny uwzględnił apelację strony powodowej i zasądził na jej rzecz
kwotę 230.679,15 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 9 stycznia 2004 r. Oddalił
apelację w pozostałym zakresie w związku z przyjęciem innej, późniejszej daty
opóźnienia po stronie pozwanej. Sąd drugiej instancji uznał za prawidłowe ustalenia
Sądu Okręgowego dotyczące okoliczności zawarcia umowy z dnia 1 marca 2001 r.
Umowa ta doszła do skutku po wygraniu przetargu przez stronę powodową i ostatecznie
przewidywała rozpoczęcie dostaw energii cieplnej od czerwca 2001 r. (§ 9 umowy). Sąd
Apelacyjny zweryfikował jednak ustalenia Sądu Okręgowego w trzech kwestiach. Po
pierwsze, uznał, że przedmiotem umowy zawartej pomiędzy stronami było nie tylko
świadczenie dostaw dla celów centralnego ogrzewania oraz ciepłej wody użytkowej, ale
także - dokonanie i to w pierwszej kolejności grupy czynności dokumentacyjnych oraz
instalacyjno-budowlanych, umożliwiających dostawę ciepła do budynków pozwanej
Agencji (§ 2 umowy). Konieczność dokonywania tych czynności spowodowało to, że
strona powodowa nie była w stanie dostarczyć od dnia 1 czerwca 2001 r. energii
cieplnej do zasobów mieszkaniowych pozwanej Agencji. Fakt ten nie może jednak
eliminować zasadności domagania się wynagrodzenia właśnie za okres od czerwca
2001 r., ponieważ w umowie stron ustalono, że w cenie za dostarczoną energię była
spłacona inwestycja, a strony przewidziały ryczałtowy charakter wynagrodzenia dla
powoda. Po drugie, to nie po stronie powodowej nastąpił brak gotowości do rozpoczęcia
dostaw energii cieplnej, ale doszło do braku gotowości ze strony pozwanej Agencji do
przyjmowania takich dostaw (jej jednostka organizacyjna nie dysponowała w tym czasie
odpowiednimi środkami finansowymi, energię cieplną dostarczał jeszcze inny podmiot, z
którym wcześniej zawarto odpowiednie umowy). Po trzecie, powołując się na treść
umowy i zeznania świadków, Sąd Apelacyjny przyjął, że strona powodowa miała
uzyskać w okresie od czerwca 2001 r. „zwrot zainwestowanych w przeprowadzone
inwestycje środków finansowych z zysku na dostawę energii cieplnej pozwanej Agencji”
(uzasadnienie zaskarżonego wyroku).
Sąd Apelacyjny nie podzielił w konsekwencji stanowiska Sądu Okręgowego, że
stronie powodowej przysługuje wynagrodzenie wyłączenie za ten okres, w którym
4
dostarczona była energia cieplna do budynków strony pozwanej. Wniosek taki ma
uzasadniać także ryczałtowy charakter przewidzianego w umowie wynagrodzenia, tj.
niezależnego od ilości dostarczonej energii. Strona pozwana była zatem zobowiązana
do zapłaty wynagrodzenia na rzecz strony powodowej od dnia 1 czerwca 2001 r.
Późniejsze przystąpienie powódki do dostaw ciepła (tj. od września 2001 r.) mogło
uzasadniać jedynie dochodzenie przez Agencję roszczeń z tytułu niewykonania lub
nienależytego wykonania umowy (§ 9 ust. 2 i 3 umowy). Zagadnienia tego nie
rozstrzygano jednak w niniejszym procesie. Dochodzone przez stronę powodową
wynagrodzenie obliczone zostało zgodnie z postanowieniami umowy.
W obszernej skardze kasacyjnej strony pozwanej podniesiono zarzuty naruszenia
prawa procesowego, tj. art. 233 § 1 k.p.c., art. 247 k.p.c., i zarzuty naruszenia prawa
materialnego, tj. art. 65 § 1 i § 2 k.c., art. 487 § 2 k.c., art. 12a i 76 ust. 1 ustawy z dnia
10 czerwca 1994 r. o zamówieniach publicznych (Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 664) w zw.
z art. 1 pkt 2 ustawy z dnia 30 listopada 2000 r. o zmianie ustawy – przepisy
wprowadzające ustawę o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz. U. Nr 114, poz. 1194) oraz
art. 117 § 1 i § 2 k.c. w zw. z art. 118 k.c. i art. 751 pkt 1 k.c. Strona skarżąca wnosiła o
uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy w postaci oddalenia
powództwa w całości, ewentualnie – o przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi drugiej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Należy zwrócić uwagę na to, że zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. uzasadniony
został w zasadzie jak zarzut naruszenia art. 65 k.c. Jeżeli natomiast strona skarżąca
stara się podważyć dokonaną przez Sąd Apelacyjny ocenę dowodów, to zarzut taki nie
może być brany po uwagę w postępowaniu kasacyjnym. Podstawą skargi kasacyjnej nie
mogą być bowiem zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów (art. 3983
§ 3
k.p.c.).
W związku z tym, że zarzut przedawnienia roszczenia strony powodowej przez
stronę pozwaną został podniesiony dopiero w skardze kasacyjnej, nie może on być w
ogóle brany pod uwagę w postępowaniu przed Sądem Najwyższym. Nieuzasadnione
jest bowiem stwierdzenie skarżącego sugerujące dopuszczalność podnoszenia zarzutu
przedawnienia roszczenia na etapie postępowania kasacyjnego.
Zgodnie z art. 12a ustawy z dnia 10 czerwca 1994 r. o zamówieniach publicznych
(Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 664), zamówienie publiczne może być udzielone dostawcy
lub wykonawcy, który został wybrany na zasadach określonych w niniejszej ustawie. W
5
niniejszym postępowaniu umowę o dostawę energii cieplnej z dnia 1 marca 2001 r. [k.
(…) i n. akt sprawy] zawierał z pozwaną Agencją podmiot będący spółką cywilną (art.
860 k.c.), przy czym dopiero w maju 2002 r. doszło do przekształcenia tej spółki w
spółkę jawną. W ocenie skarżącego, skoro przekształcenie takie nie stanowiło
„zachowania tożsamości podmiotowej” po stronie powodowej (dostawcy ciepła), to tym
samym nastąpiło obejście art. 12a ustaw z dnia 10 czerwca 1994 r. Spowodowało to w
rezultacie nieważność zmiany podmiotu łączącego strony stosunku umówionego (art. 58
k.c.), nawet przy założeniu, że obie strony umowy z dnia 1 marca 2001 r. zgodnie
akceptowały taką zmianę podmiotową.
W literaturze prawa handlowego istotnie pojawiły się rozbieżności interpretacyjne
przepisu art. 26 § 4 k.s.h. w jego pierwotnym brzmieniu, tj. przed zmianą dokonaną od
dnia 15 stycznia 2004 r. Wyrażono trafne zapatrywanie, że jakkolwiek art. 26 § 4 k.s.h.
przewiduje uproszczony sposób przekształcenia spółki cywilnej w spółkę jawną, do
spółki przekształconej stosować należy odpowiednio przepisy art. 531 § 1 – 3 k.s.h.
regulujące skutki sukcesji ogólnej (uniwersalnej). W każdym razie istotne argumenty
natury funkcjonalnej (przede wszystkim – ułatwienie kontynuacji działalności
gospodarczej) przemawiały za analogicznym zastosowaniem art. 551 § 3 k.s.h.
Podobna myśl pojawiła się też w orzecznictwie Sądu Najwyższego dotyczącym
omawianej materii. Otóż w wyroku z dnia 4 marca 2008 r., IV CSK 496/07 (nieopublik.)
trafnie przyjęto, że spółka jawna powstała na podstawie art. 26 § 4 k.s.h. w pierwotnym
brzmieniu (tj. przed zmianą dokonaną od dnia 15 stycznia 2004 r.) stawała się
podmiotem ogółu praw i obowiązków majątkowych spółki cywilnej ulegającej
przekształceniu.
Skoro zatem doszło w okresie trwania stosunku umownego do zmiany statusu
prawnego strony zobowiązanej do dostarczenia energii cieplnej z zachowaniem reguł
sukcesji ogólnej, a w dodatku strony akceptowały występowanie takiego podmiotu w
stosunku umownym, zarzut naruszenia art. 12a ustawy z dnia 10 czerwca 1994 r. nie
może być uznany za uzasadniony. Bezprzedmiotowy staje się zatem zarzut naruszenia
art. 76 ust. 1 tej ustawy, statuujący ogólny zakaz zmian postanowień umowy zawartej w
wyniku postępowania przetargowego oraz wprowadzenia do niej postanowień
niekorzystnych dla podmiotu zamawiającego, obwarowany sankcją nieważności zmiany
umowy (art. 76 ust. 2 ustawy).
Jeżeli strony wyrażały w toku postępowania odmienne stanowiska co do czasu
powstania dochodzonego przez stronę powodową roszczenia o wynagrodzenie (od
6
czerwca 2001 r. lub od września 2001 r.) i formułowały odmienne wymogi kontraktowe
powstania takiego roszczenia (brak konieczności dostawy energii cieplnej z racji
ryczałtowo skonstruowanego wynagrodzenia lub konieczność takiej właśnie dostawy
mimo takiego charakteru zapłaty), to istniały uzasadnione podstawy do przeprowadzenia
przez Sądy meriti postępowania dowodowego (obejmującego także przesłuchanie
świadków), mającego na celu ustalenie rzeczywistej treści poszczególnych postanowień
umowy i ich wzajemnych merytorycznych powiązań. W związku z tym nie można się
zgodzić z ogólnie ujętym w skardze kasacyjnej zarzutem naruszenia art. 247 k.p.c., w
wyniku prowadzenia postępowania dowodowego w taki sposób, który prowadził do
wykazania złożenia przez strony oświadczeń woli sprzecznych z treścią umowy. Czym
innym pozostaje natomiast kwestia, czy treść postanowień umowy, przy uwzględnieniu
wyników prowadzonego postępowania dowodowego w postaci zeznań świadków,
istotnie pozwala na interpretację postanowień umowy w ten sposób, że strona pozwana
była zobowiązana do zapłaty dochodzonego wynagrodzenia od czerwca 2001 r.
niezależnie od dokonania dostawy energii cieplnej w tym okresie.
Sądy ustaliły, że dostawy energii cieplnej nie były dokonywane w okresie objętym
sporem, tj. od czerwca do września 2001 r. Sąd Apelacyjny ustalił też, że powód nie był
w stanie – ze względu na szeroko ujęty „przedmiot umowy” (§ 2 tej umowy) – dostarczyć
od czerwca 2001 r. energii cieplnej do zasobów mieszkaniowych strony pozwanej, przy
czym okoliczność ta nie może wywoływać negatywnych skutków prawnych dla powoda
(dostawcy energii).
Z treści postanowień umowy wynika to, że powód – poza zobowiązaniem się do
dostarczania energii cieplnej (§ 1 umowy) – zobowiązał się także do dokonywania
czynności określonych w § 2 umowy (wykonania dokumentacji budowlanej,
dokumentacji projektowej i kosztorysowej; uzyskania niezbędnych uzgodnień i pozwoleń
w imieniu kontrahenta; wykonanie prac instalacyjno-budowlanych; wykonania i
eksploatacji infrastruktury ciepłowniczej). Zgodnie z § 5 umowy, powód (dostawca
energii cieplnej) zobowiązał się do wykonania na własny koszt infrastruktury
ciepłowniczej niezbędnej do zapewnienia dostaw energii cieplnej do instalacji ciepłego
ogrzewania i produkcji cieplnej wody użytkowej do budynków odbiorcy. W § 21 umowy
nałożono na odbiorcę energii cieplnej obowiązek zapłaty wynagrodzenia za dostawę
energii cieplnej dla potrzeb centralnego ogrzewania (produkcji ciepłej wody użytkowej) i
za konserwację urządzeń przeznaczonych do tych celów oraz przewidziano sposób
obliczenia wysokości takiego wynagrodzenia. Trzeba zaznaczyć, że wspomniane
7
wynagrodzenie skorelowane zostało jednak ze świadczeniem w postaci dostaw energii
cieplnej i niezbędnym zakresem konserwacji urządzeń służących do takiej dostawy (§
21 i § 1 umowy), a nie z dodatkowymi obowiązkami dostarczającego energię cieplną,
przewidzianymi w § 2 umowy. W § 9 umowy wskazano termin rozpoczęcia dostaw
energii cieplnej. Prawna nieskuteczność jednostronnego przesunięcia terminu
rozpoczęcia dostaw energii przez stronę pozwaną (odbiorcę energii cieplnej) na
wrzesień 2001 r., nie może prowadzić do wniosku, że powodowi przysługuje roszczenie
o zapłatę wynagrodzenia także w sytuacji braku jakichkolwiek dostaw energii cieplnej.
Jeżeli przewidziane w § 5 umowy wynagrodzenie miało charakter ryczałtowy
(niezależne od ilości dostarczonej energii cieplnej w określonym odcinku czasowym), to
nie oznacza to jeszcze, że strona powodowa (dostawca energii) nabyła skuteczne
roszczenie o wynagrodzenie już w czasie, w którym pierwotnie przewidywano
rozpoczęcie dostaw, mimo że dostawy takie w ogóle nie nastąpiły. W każdym razie treść
umowy o dostawę energii cieplnej nie pozwala na przyjęcie kategorycznego stanowiska,
że stronie powodowej przysługiwało wynagrodzenie określone w § 21 umowy także za
okres od czerwca do września 2001 r. jako postać skompensowania (zwrotu)
wydatkowanych przez powoda funduszy na przeprowadzone inwestycje w postaci
stworzenia infrastruktury ciepłowniczej. Gdyby strony istotnie przewidywały taką formę
partycypacji odbiorcy energii w kosztach inwestycji dokonywanej przez powoda
(dostawcy ciepła) w interesie odbiorcy, to partycypacja taka powinna jednak znaleźć
odpowiedni wyraz prawny w postanowieniach umowy z dnia 1 marca 2001 r. Przy
określaniu prawnej funkcji i konstrukcji wynagrodzenia, przewidzianego w § 21 tej
umowy, trzeba jednak brać pod uwagę przede wszystkim treść postanowień umowy.
Prezentowane wywody prowadzą do wniosku, że Sąd Apelacyjny dokonał
nieprawidłowej wykładni postanowień umowy z dnia 1 marca 2001 r., dotyczących
wymogów powstania wynagrodzenia należnego dla strony powodowej. W ten sposób
doszło do naruszenia reguł interpretacyjnych umowy przewidzianych w art. 65 § 2 k.c.
Oznaczało to konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku w punkcie I (podpunkty 1 i 3)
i w punkcie II oraz oddalenie apelacji strony powodowej (art. 39816
k.p.c.). O kosztach
postępowania apelacyjnego i kasacyjnego orzeczono stosownie do postanowień art. 98
k.p.c. w zw. z art. 108 § 1 k.p.c.