Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 582/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 lipca 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Antoni Górski
Protokolant Piotr Malczewski
w sprawie z powództwa G. L.
przeciwko Parafii […] w K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 9 lipca 2008 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej Parafii […]
w K.
od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 9 sierpnia 2007 r.,
1.) oddala skargę kasacyjną;
2.) nie obciąża strony pozwanej kosztami postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 9 sierpnia 2007 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
pozwanej Parafii złożoną od wyroku Sądu Okręgowego w J. zasadzającego od
strony pozwanej na rzecz Gminy L. kwotę 1.396.592, zł z należnościami
ubocznymi.
Sąd II instancji zaaprobował ustalenia dokonane w postępowaniu
pierwszoinstancyjnym, z których wynikało, że nieruchomość o powierzchni 1,7031
ha, składająca się z działek nr 29/06, 29/8 i 29/10, położna w K. przy ul. S.[...], stała
się własnością pozwanej Parafii - na podstawie art. 2 ust. 4 dekretu z dnia 8
marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich - jako następcy
prawnemu niemieckiego Kościoła Ewangelickiego. Parafia utraciła własność tej
nieruchomości w 1952 r., na podstawie uchwały Prezydium Rządu z dnia 27
września 1950 r. w sprawie rozdysponowania mienia nierolniczego na obszarze
Ziem Zachodnich i Wolnego Miasta Gdańska. Następnie, decyzją administracyjną
Prezydium MRN w K. z dnia 10 lutego 1960 r., nieruchomość została nieodpłatnie
przekazana w zarząd i użytkowanie Miejskiemu Przedsiębiorstwu Gospodarki
Komunalnej w L., a w 1968 r. przeszła w trwały zarząd i użytkowanie Miejskiego
Zarządu Budynków Mieszkalnych w L. W latach 1970 -1983 r na nieruchomości tej
wybudowano za środki inwestycyjne MZBM, zgodnie z planem zagospodarowania
przestrzennego, następujące obiekty: budynek wczasowy 4-kondygnacyjny, domek
„Eden”, garaże, kotłownie, skład opału, hydrofornię, sieć kanalizacyjną, sieć
wodociągową, centralne ogrzewanie, parking, boiska, chodniki i murki terenowe.
W końcu 1983 r. nieruchomość była w użytkowaniu Przedsiębiorstwa Gospodarki
Komunalnej i Mieszkaniowej w L., a od 1987 r. – w użytkowaniu Przedsiębiorstwa
Gospodarki Mieszkaniowej L., przekształconego w grudniu 1991 r. w zakład
budżetowy (Zakład Gospodarki Mieszkaniowej w L.). Decyzją komunalizacyjną
Wojewody Jeleniogórskiego z dnia 22 września 1993 r. stwierdzono nabycie tej
nieruchomości przez Gminę K. Wyrokiem Sądu Okręgowego w J. z dnia 13
listopada 2000 r., zaaprobowanym przez Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 4
kwietnia 2007 r., przywrócona została Parafii […] własność nieruchomości z
3
obowiązkiem jej wydania stronie uprawnionej przez Gminę K. W dniu 13 listopada
2001 r. pozwana przyjęła protokolarnie nieruchomość od ZGM w L.
Sąd Okręgowy uznał, że podstawą prawną roszczenia powodowej Gminy
o zwrot nakładów nie mogą być przepisy dotyczące roszczeń uzupełniających
(art. 224-229 k.c.), gdyż nigdy nie wystąpiła między stronami relacja „właściciel
- posiadacz” i odwrotnie. Podstawą roszczenia może być natomiast art. 405 k.c.,
ponieważ pozwana Parafia odniosła kosztem powódki nieuzasadnioną korzyść
z tytułu dokonanej inwestycji.
Za bezzasadny uznał Sąd zgłoszony przez pozwaną zarzut potrącenia
dotyczący zwrotu utraconych korzyści, z braku podstawy prawnej roszczenia
wzajemnego.
Oddalone zostało natomiast powództwo wobec dopozwanej Gminy K., która
po utracie statusu właściciela w dniu 12 listopada 2000 r. nie jest już wzbogacona.
Rozstrzygnięcie te zaaprobował Sąd Apelacyjny we W. oddalające apelację
pozwanej Parafii.
Sąd II instancji podkreślił, że powódka poniosła nakłady inwestycyjne,
w wyniku których Parafia jest bezpodstawnie wzbogacona w rozmiarze ustalonej
w opinii biegłej. Wyrok Sądu Okręgowego w J. z dnia 13 listopada 2000 r. odniósł
skutek również co do części składowych nieruchomości gruntowej (art. 47 § 1 i 48
k.c.), ale tylko w sensie prawnorzeczowym, ponieważ celem ustawy z dnia 13 maja
1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w
Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 73, poz. 323 ze zm.) było jedynie przywrócenie
własności, bez naruszenia prawa osób trzecich. Ustawa ta nie upoważniła
pozwanej do uzyskania korzyści majątkowych kosztem powódki, a w postępowaniu
regulacyjnym nie załatwiono problemu wzbogacenia.
Sąd Apelacyjny potwierdził również brak podstaw prawnych do
uwzględnienia zarzutu potrącenia. Korzystanie przez powódkę i jej poprzedników
prawnych z nieruchomości w trybie użytkowania i zarządu nie było bowiem czynem
korzystania z nieruchomości Parafii […]. Powódka nie miała również wpływu na
działania administracyjnoprawne „wywłaszczające” niegdyś Parafię z tej
nieruchomości.
4
W skardze kasacyjnej strona pozwana wniosła o uchylenie obu wyroków
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania albo oddalenie powództwa.
Skarżąca powołała się na naruszenie prawa materialnego, a mianowicie:
1.) art. 405 k.c. przez przyjęcie, że jest ona wzbogacona, a powódce służy
roszczenie z tego przepisu;
2.) art. 40-45 ustawy z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła
Ewangelicko-Augusburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej przez pominięcie
nieodpłatności przejęcia w sposób pierwotny nieruchomości przez Parafię
oraz nieuwzględnienie możliwości rozliczeń w postępowaniu regulacyjnym;
3.) art. 48 i 191 k.c. przez przyjęcie koncepcji „rozdwojenia” skutków wyroku
Sądu Okręgowego w J. z 13.11.2000 r. przywracającego własność
nieruchomości, mimo że skutki tego wyroku odnosiły się niepodzielnie do
nieruchomości gruntowej i jej części składowych;
4.) art. 226-229 k.c. przez ich pominięcie;
5.) art. 498 k.c. przez nieuwzględnienie zarzutu potrącenia, mimo iż od daty
wyroku Sądu Okręgowego z dnia 13 listopada 2000 r. zaistniała tożsamość
wierzyciela wzajemnego i jego dłużnika uprawniająca do umorzenia
dochodzonej w pozwie należności przez potrącenie;
6.) art. 481 k.c. przez nieustalenie w sposób precyzyjny wymagalności
roszczenia powódki.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pozwana Parafia reprezentowała stanowisko, że przywrócenie własności
przedmiotowej nieruchomości oznaczało nabycie przez nią własności w sposób
pierwotny, bez żadnych obciążeń. Pierwowzorem regulacji spraw majątkowych
między Państwem a związkami wyznaniowymi była ustawa z dnia 17 maja 1989 r.
o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U.
Nr 29, poz. 54 ze zm.). Na tle tej regulacji Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 27
września 1996 r., III CZP 96/96, (OSNC 1997, nr 1, poz. 7), wyraził pogląd, że
orzeczenie Komisji Majątkowej przywracające własność kościelnej osobie prawnej,
zawierające rozstrzygnięcie w przedmiocie użytkowania tej nieruchomości przez
5
dotychczasowego użytkownika oraz o obowiązku zwrotu poniesionych przez niego
nakładów, wyłącza możliwość dochodzenia roszczeń z tytułu użytkowania również
między tym użytkownikiem i Skarbem Państwa.
Późniejsze orzecznictwo Sądu Najwyższego „doprecyzowało” ten pogląd,
zwracając uwagę, że został on wyrażony na tle sytuacji, w której Komisja
Majątkowa rozliczyła nakłady. Podkreślono więc, że brak rozstrzygnięcia w tym
przedmiocie otwiera możliwość dokonania rozliczenia w przyszłości na drodze
sądowej (por. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 23 lipca 2004 r., III CK 194/03,
Lex nr 174181, oraz z dnia 12 kwietnia 2007 r., III CSK 427/06, OSNC 2008, nr 3,
poz. 39).
W rozpoznawanej sprawie jest bezsporne, że Komisja Regulacyjna
(odpowiednik Komisji Majątkowej) nie uzgodniła stanowiska i nie wydała
orzeczenia, a o przywróceniu własności orzekł Sąd Okręgowy w J., nie orzekając
jednak o rozliczeniach majątkowych. Brak orzeczenia w tym przedmiocie oznacza,
że nie powstały procesowe skutki powagi rzeczy osądzonej (art. 366 k.p.c.),
uniemożliwiające rozliczenie nakładów na „zwróconą” Parafii nieruchomość. W
orzecznictwie sądowym i piśmiennictwie nie ma potwierdzenia koncepcji strony
pozwanej o nabyciu pierwotnym zwróconej nieruchomości. Także w uzasadnieniu
cyt. uchwały Sądu Najwyższego III CZP 96/96 podkreślono potrzebę rozliczeń
majątkowych po przywróceniu własności nieruchomości, z udziałem wszystkich
zainteresowanych (por. też cyt. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 23 lipca 2004
r., III CK 194/03). Z wyraźnego przepisu ustawy (art. 40 ust. 4 ustawy z 13 maja
1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w
Rzeczypospolitej Polskiej) wynika nienaruszalność praw nabytych (rzeczowych i
obligacyjnych) przez niepaństwowe osoby trzecie. Należy podkreślić, że Gmina L.
nie brała udziału ani w postępowaniu regulacyjnym, ani w postępowaniu sądowym,
jest więc „niepaństwową osobą trzecią” w rozumieniu art. 40 ust. 4 cyt. ustawy.
Przedstawiona argumentacja dowodzi, ze pozwana nie nabyła nieruchomości w
sposób pierwotny, wolny od obciążeń.
Dla rozstrzygnięcia innych kontrowersji niezbędne staje się prześledzenie
stosunków prawnorzeczowych przedmiotowej nieruchomości w ujęciu
6
historycznym. Jest bezsporne, że nieruchomość ta przeszła na własność Skarbu
Państwa w 1952 r. i weszła w skład zasobu „jednolitej własności państwowej”
(por. art. 128 k.c.). Można jedynie zauważyć, iż ówcześnie istniał nadmiar
przepisów umożliwiających „reprywatyzację”. Pozwana Parafia nie może przy tym
powoływać się w postępowaniu sądowym na „wywłaszczenie”, bo nie podważyła
we właściwym trybie decyzji administracyjnej o przejęciu nieruchomości na rzecz
Skarbu Państwa w 1952 r.
Jest oczywiste, że w latach 1970-1983, w których dokonane zostały nakłady
inwestycyjne, nieruchomość stanowiła własność państwową, a nakładów dokonał
Skarb Państwa. W końcu 1983 r. nieruchomość przeszła w użytkowanie PGKiM
w L., a z dniem 1 sierpnia 1985 r. użytkowanie przekształciło się z mocy prawa w
zarząd (art. 87 ustawy z 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami
i wywłaszczeniu nieruchomości – Dz.U. Nr 22, poz. 99 ze zm.). Z dniem 1 lipca
1987 r. następcą prawnym PGKiM zostało Przedsiębiorstwo Gospodarki
Mieszkaniowej w L. W konsekwencji, w dniu 27 maja 1990 r. przedmiotowa
nieruchomość stanowiła własność Skarbu Państwa i pozostawała w zarządzie PGM
w L. Tego dnia własność nieruchomości nabyła z mocy prawa Gmina K.
(potwierdziła to decyzja komunalizacyjna Wojewody […]). Również w dniu 27 maja
1990 r. PGM w L. uzyskało status przedsiębiorstwa komunalnego, ale nie nabyło
wieczystego użytkowania gruntu, bo nie było takiej możliwości, a późniejsza zmiana
stanu prawnego nie była skuteczna, gdyż PGM w L. zostało wcześniej
przekształcone w zakład budżetowy (ZGM) Gminy L. (por. art. 5 ust. 1 i 8 ust. 1
ustawy z 10 maja 1990 r. – Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie
terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych; Dz.U. Nr 32, poz. 191 oraz
art. 2 ust. 1 ustawy z 29 września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami
i wywłaszczaniu nieruchomości – Dz.U. Nr 79, poz. 464). W opisanej sytuacji
należy przyjąć, że dotychczasowa podstawa korzystania z nieruchomości, która
stała się po komunalizacji własnością Gminy K., nie uległa zmianie, zatem prawo
zarządu nie wygasło i przeszło na gminę, która dokonała przekształcenia, t.j. na
Gminę L., i było wykonywane przez Zakład Gospodarki Mieszkaniowej w L. Z
chwilą wejścia w życie, z dniem 1 stycznia 1998 r., ustawy z dnia 21 sierpnia 1997
r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. z 2004 r., Nr 261, poz. 2603 ze zm.)
7
zarząd przekształcił się w trwały zarząd (art. 199 ust. 2 tej ustawy) i trwał do
przywrócenia własności Parafii w dniu 13 listopada 2000 r. Należy przyjąć, że
trwały zarząd wówczas wygasł, nie sposób bowiem uznać, iżby możliwe było
wykonywanie takiego zarządu na nieruchomości kościelnej osoby prawnej, t.j. innej
niż skarbowa lub samorządowa (por. też art. 138 u.g.n.). Od dnia 1 stycznia 1998 r.
do przedmiotowej nieruchomości miały wprost zastosowanie przepisy ustawy
o gospodarce nieruchomościami, a więc również art. 90 u.g.n. dotyczący skutków
wygaśnięcia trwałego zarządu. Istotny jest tu art. 90 ust. 2 u.g.n., stwarzający
podstawę prawną dla „trwałego zarządcy” do żądania zwrotu równowartości
dokonanych nakładów od „właściwego organu”. Dostosowując ten przepis do
nietypowych uwarunkowań rozpoznawanej sprawy wypada uznać, że „właściwym
organem” jest podmiot, który w następstwie wygaśnięcia trwałego zarządu
„przejmuje” nieruchomość, stając się beneficjentem nakładów, zobowiązanym
z mocy ustawy do ich „zwrotnego rozliczenia”. Przy takiej wykładni, uprawnioną do
zgłoszenia roszczenia o zwrot nakładów jest Gmina L., a zobowiązaną – pozwana
Parafia. Istniejąca podstawa prawna roszczenia (art. 90 ust. 2 u.g.n.) wyłącza
powołanie się przez powódkę na bezpodstawne wzbogacenie. Trzeba jednak
zaznaczyć, że przy braku wskazanej podstawy roszczenia (art. 90 ust. 2 u.g.n.)
miałby zastosowanie powołany w zaskarżonym wyroku art. 405 k.c. (z przyczyn
tam podanych).
Trafny jest pogląd Sądu Apelacyjnego dotyczący bezskuteczności
zgłoszonego przez stronę pozwaną zarzutu potrącenia, przede wszystkim dlatego,
że dotychczasowi „dysponenci” nieruchomości posiadali tytuły prawne do władania
nią i pobierania pożytków. Wzajemne roszczenie pozwanej Parafii nie ma
podstawy prawnej w odniesieniu do okresu sprzed daty przywrócenia własności
(13 listopada 2000 r.). Z tą datą – jak wskazano wcześniej – wygasł trwały zarząd
i powódka korzystała z nieruchomości bez podstawy prawnej, co mogło rodzić
obowiązek zapłaty przez nią wynagrodzenia z tego tytułu (art. 224-225 k.c.).
Ma tu jednak zastosowanie art. 229 k.c., przewidujący roczne przedawnienie
roszczeń uzupełniających, liczone od dnia zwrotu rzeczy. Zwrot nieruchomości
bezspornie nastąpił w dniu 16 października 2001 r., natomiast zarzut potrącenia,
ujawniający roszczenia pozwanej z art. 224-225 k.c., został zgłoszony
8
w odpowiedzi na pozew w dniu 6 listopada 2002 r. (k. 85). Roszczenie powódki
(za okres po 13 listopada 2000 r.) uległo zatem przedawnieniu (zob. też uchwałę
Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2007 r., III CZP 58/07, OSNC 2008, nr 5,
poz. 44).
Z przedstawionych przyczyn należało oddalić skargę kasacyjną (art. 39814
k.p.c.).
Strona pozwana nie została obciążona kosztami postępowania kasacyjnego
z uwagi na wykazane przez nią ograniczone możliwości płatnicze (art. 102 k.p.c.).