Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CZ 62/08
POSTANOWIENIE
Dnia 21 sierpnia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Barbara Myszka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
SSN Antoni Górski
w sprawie z wniosku M. W.
przy uczestnictwie A. W. i A. J.
o podział majątku wspólnego i częściowe zniesienie współwłasności, po rozpoznaniu na
posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 21 sierpnia 2008 r., zażalenia
wnioskodawczyni na postanowienie Sądu Okręgowego w L. z dnia 26 lutego 2008 r.,
sygn. akt II Ca (…),
uchyla zaskarżone postanowienie.
Uzasadnienie
W dniu 10 sierpnia 2007 r. Sąd Rejonowy, w sprawie z wniosku M. W. przy
uczestnictwie A. W. i A. J. o podział majątku wspólnego i zniesienie współwłasności,
wydał postanowienie wstępne, którym ustalił, że w skład majątku wspólnego
wnioskodawczyni i uczestnika A. W. wchodzi nieruchomość o obszarze 0.06 ha, objęta
księgą wieczystą nr (...)8 oraz udział wynoszący 6/66 części w nieruchomości
o obszarze 0.03 ha, objętej księgą wieczystą nr (...)0.
W uzasadnieniu Sąd Rejonowy stwierdził, że wnioskodawczyni domagała się
objęcia postępowaniem o podział majątku wspólnego nieruchomości bliżej opisanych w
sentencji postanowienia, a ponadto nieruchomości o obszarze 0.06 ha, objętej księgą
wieczystą nr (...)7 oraz udziału wynoszącego ½ w nieruchomości o obszarze 0.05.90 ha,
objętej księgą wieczystą nr 9(...), natomiast uczestnik zarzucił, że wszystkie te
2
nieruchomości należą do jego majątku osobistego. Ze względu na istniejący spór Sąd
Rejonowy wydał postanowienie wstępne po uprzednim przeprowadzeniu postępowania
dowodowego, w wyniku którego ustalił, że w skład majątku wspólnego uczestników
wchodzi nieruchomość o obszarze 0.06 ha, objęta księgą wieczystą nr (...)8 oraz udział
wynoszący 6/66 części w nieruchomości o obszarze 0.03 ha, objętej księgą wieczystą nr
(...)0, natomiast nieruchomość o obszarze 0.06 ha, objęta księgą wieczystą nr (...)7 oraz
udział wynoszący ½ w nieruchomości o obszarze 0.03 ha, objętej księgą wieczystą nr
9(...) należą do majątku osobistego uczestnika.
Wnioskodawczyni wniosła od postanowienia wstępnego apelację, którą
zaskarżyła je w części obejmującej ustalenie, że w skład majątku wspólnego wchodzą
tylko nieruchomości wymienione w sentencji, a tym samym, że nie wchodzi
nieruchomość o obszarze 0.06 ha, objęta księgą wieczystą nr (...)7 oraz udział
wynoszący ½ w nieruchomości o obszarze 0.05.90 ha, objętej księgą wieczystą nr 9(...).
Postanowieniem z dnia 26 lutego 2008 r. Sąd Okręgowy w L. odrzucił tę apelację,
uznając ją za niedopuszczalną z braku przedmiotu zaskarżenia (art. 373 w związku z
art. 13 § 2 k.p.c.). Podkreślił, że w zakresie wymienionych w niej składników
majątkowych sentencja postanowienia wstępnego nie zawiera ani pozytywnego, ani
negatywnego ustalenia, a do uruchomienia merytorycznej kontroli instancyjnej nie
wystarczy zajęcie stanowiska w uzasadnieniu wydanego orzeczenia. Ponadto,
powołując się na pogląd wyrażony w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 12 listopada
1974 r., III CZP 69/74 (OSPiKA 1976, nr 6, poz. 114), podniósł, że wnioskodawczyni
reprezentowana przez adwokata nie złożyła wniosku o uzupełnienie postanowienia
wstępnego (art. 351 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.).
W zażaleniu na postanowienie odrzucające apelację wnioskodawczyni zarzuciła
Sądowi Okręgowemu nietrafne uznanie, że wniesiona apelacja należy do zakresu
hipotezy normy prawnej zawartej w art. 373 k.p.c., a w konsekwencji nieuzasadnione
zastosowanie dyspozycji tego przepisu. W konkluzji wnosiła o uchylenie zaskarżonego
postanowienia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie ulega wątpliwości, że w razie sporu między uczestnikami postępowania o to,
czy dany przedmiot należy do majątku wspólnego, sąd może wydać postanowienie
wstępne (art. 567 § 3 w związku z art. 685 k.p.c.). Kontrowersje wywołuje natomiast
zagadnienie, jaki środek przysługuje uczestnikowi od postanowienia wstępnego, jeżeli
3
sąd nie rozstrzygnął w sentencji, czy niektóre sporne przedmioty należą do majątku
wspólnego.
W powołanej przez Sąd Okręgowy uchwale Sądu Najwyższego z dnia 12
listopada 1974 r., III CZP 69/74 (OSPiKA 1976, nr 6, poz. 114) przyjęto, że jeżeli sąd,
wydając w postępowaniu o dział spadku postanowienie wstępne przewidziane w art. 685
k.p.c., nie rozstrzygnął w sentencji, czy niektóre sporne przedmioty należą do spadku,
uczestnik postępowania może żądać uzupełnienia postanowienia wstępnego na
zasadach ogólnych (art. 351 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.). Jeżeli uzupełnienie
postanowienia wstępnego nie nastąpiło, sąd – w warunkach określonych w art. 685
k.p.c. – może w toku postępowania działowego wydać dalsze postanowienie wstępne w
zakresie nieobjętym postanowieniem wstępnym poprzednio wydanym. W uzasadnieniu
podkreślono, że sąd wydając postanowienie wstępne z art. 685 k.p.c. powinien
rozstrzygnąć w sentencji postanowienia, czy pewien przedmiot, co do którego istnieje
spór między uczestnikami, należy do spadku. W grę wchodzi orzeczenie o charakterze
ustalającym, dlatego treścią postanowienia wstępnego powinno być albo ustalenie, że
określony przedmiot należy do spadku, albo ustalenie, że pewien przedmiot nie należy
do spadku. Nieprawidłowość w sferze orzekania może polegać na tym, że sąd nie
obejmie sentencją swojego orzeczenia wszystkich kwestii, które były objęte jego
kognicją. W takiej sytuacji – na podstawie art. 351 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. –
stosuje się przepisy o uzupełnieniu wyroku.
Dopuszczalność wydania w toku postępowania działowego dalszego
postanowienia wstępnego została zaaprobowana przez doktrynę, zastrzeżenia wywołała
natomiast możliwość uzupełnienia postanowienia wstępnego na podstawie art. 351 § 1
w związku z art. 13 § 2 k.p.c. Zwrócono uwagę na swoisty charakter postanowień
wstępnych, którymi sąd rozstrzyga pewne spory wynikłe między uczestnikami
postępowania nieprocesowego (art. 618 § 1, art. 685 k.p.c.). Postanowieniami tymi
bowiem sąd rozstrzyga ostatecznie i w całości te spory, a nie tak jak wyrokiem
wstępnym o samej zasadzie roszczenia. Różnią się one od orzeczeń z art. 318 § 1
k.p.c. także swą treścią, gdyż mogą obejmować rozstrzygnięcie pozytywne albo
negatywne, podczas gdy orzeczenia z art. 318 § 1 k.p.c. mogą być tylko pozytywne.
Podniesiono, że w art. 351 k.p.c. ustawodawca miał na względzie prawo wyboru
powoda, który może albo żądać uzupełnienia, albo wytoczyć osobne powództwo o to, o
czym sąd nie orzekł w wyroku, natomiast stanowisko pozwalające na stosowanie tego
przepisu do sytuacji przedstawionej w uchwale pozbawiałoby uczestników prawa
4
wyboru między żądaniem uzupełnienia a wnioskiem o wszczęcie osobnego
postępowania. Poza tym nie można tu mówić o tym, że „sąd nie orzekł o całości
żądania”. Art. 351 k.p.c. odnosi się do takich sytuacji, w których sąd spełnia obowiązek
orzeczenia o całości żądań stron, natomiast art. 685 k.p.c. nie zobowiązuje w ogóle do
wydania orzeczenia, lecz pozostawia to uznaniu sądu.
We wcześniejszej uchwale Sądu Najwyższego z dnia 17 września 1969 r., III CZP
70/69 (OSNCP 1070, nr 6, poz. 96) wyrażone zostało zapatrywanie, że jeżeli w
orzeczeniu o podziale majątku wspólnego po ustaniu wspólności ustawowej między
małżonkami sąd nie objął sentencją tego orzeczenia wszystkich składników majątku
wskazanych we wniosku, wnioskodawcy przysługuje rewizja (obecnie: apelacja), a nie
wniosek o uzupełnienie orzeczenia. W uzasadnieniu Sąd Najwyższy podkreślił, że brak
zaliczenia przez sąd jakiegoś składnika majątkowego do majątku wspólnego
podlegającego podziałowi nie oznacza pominięcia tego składnika w orzeczeniu, lecz jest
rozstrzygnięciem merytorycznie negatywnym, odpowiadającym niezaliczeniu tego
składnika do majątku podlegającego podziałowi. Również w uchwale z dnia 21 lipca
1988 r., III CZP 61/88 (OSNCP 1989, nr 10, poz. 160) Sąd Najwyższy przyjął, że w razie
nierozstrzygnięcia w sentencji postanowienia dokonującego działu spadku o
roszczeniach z tytułu posiadania rzeczy należącej do spadku i pobierania z niej
pożytków zainteresowanym uczestnikom postępowania przysługuje rewizja, a nie
wniosek o uzupełnienie postanowienia działowego. Wskazał przy tym, że art. 351 k.p.c.
może być stosowany w postępowaniu nieprocesowym tylko odpowiednio, a takie
stosowanie wchodziłoby w grę, gdyby mógł on spełnić tę samą funkcję co w procesie.
Celem art. 351 k.p.c. jest umożliwienie uzupełnienia wyroku przez sąd, który go wydał,
bez wdrażania postępowania rewizyjnego. Jego stosowanie w procesie upraszcza
postępowanie, nie narusza zasady dwuinstancyjności i nie pozbawia osoby uprawnionej
możliwości dochodzenia swoich praw, ma ona bowiem prawo wyboru między
składaniem wniosku o uzupełnienie wyroku a wytaczaniem nowego powództwa.
Korzystając z drugiej możliwości nie spotka się z zarzutem powagi rzeczy osądzonej ani
z zarzutem, że o to samo roszczenie toczy się już spór. Inaczej przedstawia się jednak
sytuacja w przypadku orzeczeń merytorycznych wydawanych w sprawach działowych, a
konkretnie rozstrzygających o roszczeniach wymienionych w art. 686 k.p.c. Artykuł 618
§ 3 k.p.c. wyłącza bowiem możliwość dochodzenia tego rodzaju roszczeń po
zapadnięciu prawomocnego postanowienia o dziale spadku i to niezależnie od tego czy
były one zgłoszone w postępowaniu działowym, a sąd nie orzekł o nich w
5
postanowieniu, czy też nie zostały zgłoszone. W razie niezłożenia wniosku
o uzupełnienie w trybie art. 351 k.p.c. spadkobierca zostałby pozbawiony wszelkich
możliwości rozstrzygnięcia sporu w omawianym zakresie.
Identyczne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 3
października 2003 r., III CKN 1529/00 (niepubl.), stwierdzając, że w razie
nierozstrzygnięcia przez sąd w sentencji postanowienia o dziale spadku o roszczeniach
z tytułu posiadania rzeczy należącej do spadku i pobierania z niej pożytków
zainteresowanym uczestnikom postępowania przysługuje apelacja, a nie wniosek o
uzupełnienie postanowienia.
Skład orzekający Sądu Najwyższego podziela przyjęty w powołanych
orzeczeniach kierunek wykładni dopuszczający apelację, a nie wniosek o uzupełnienie
postanowienia. Orzeczenia te dotyczyły wprawdzie postanowień działowych mających
charakter orzeczeń merytorycznych, jednak wyrażone w nich stanowisko nie pozostaje
bez znaczenia przy rozważaniu kwestii dopuszczalności stosowania art. 351 k.p.c. do
postanowień wstępnych, którymi sąd rozstrzyga ostatecznie i w całości określone spory
wynikłe w toku postępowania nieprocesowego między jego uczestnikami.
Artykuł 351 k.p.c. – jak wynika z jego brzmienia i umiejscowienia w kodeksie –
odnosi się bezpośrednio do orzeczeń wydawanych w procesie, natomiast
w postępowaniu nieprocesowym może być, zgodnie z art. 13 § 2 k.p.c., stosowany
odpowiednio. Stosowanie przepisów odpowiednio oznacza uwzględnienie specyfiki
konkretnej sytuacji, dlatego może to być stosowanie wprost, z dostosowującym do
okoliczności zmodyfikowaniem, a także wyłączenie dopuszczalności stosowania
określonych przepisów ze względu na odmienne cechy danego przypadku. Stosowanie
art. 351 k.p.c. na tle art. 685 w związku z art. 567 § 3 k.p.c. powinno być wyłączone, art.
685 k.p.c. nie przyznaje bowiem uczestnikom prawa żądania wydania orzeczenia
ustalającego. Warunkiem wydania postanowienia wstępnego jest istnienie sporu między
uczestnikami, lecz w ramach tego sporu zarówno samo wydanie postanowienia, jak i
jego zakres przedmiotowy zależą od uznania sądu. Nie można tu zatem mówić o tym,
że sąd „nie orzekł o całości żądania” w rozumieniu art. 351 § 1 k.p.c. Jeżeli zatem sąd,
wydając w postępowaniu o podział majątku wspólnego postanowienie wstępne
przewidziane w art. 685 w związku z art. 567 § 3 k.p.c., nie rozstrzygnął w sentencji, czy
niektóre sporne przedmioty należą do majątku wspólnego, zainteresowany uczestnik
postępowania może zaskarżyć to postanowienie apelacją.
6
Z przytoczonych wyżej powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
zdanie pierwsze w związku z art. 3941
§ 3 k.p.c. postanowił, jak w sentencji.