Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 190/08
POSTANOWIENIE
Dnia 4 września 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z wniosku T. B.
przy uczestnictwie R. U., J. W., F. W., I. W., Kr. W., L. B. i Ł. B.
o stwierdzenie nabycia spadku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 4 września 2008 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania R. U. od postanowienia Sądu Okręgowego
w G. z dnia 10 października 2007 r., sygn. akt III Ca (…),
uchyla zaskarżone postanowienie i oddala apelację wnioskodawczyni, zasądzając
od wnioskodawczyni na rzecz uczestniczki postępowania R. U. kwotę 370 zł
(trzysta siedemdziesiąt zł) tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w W. postanowieniem z dnia 20 grudnia 2006 r. stwierdził, że:
1) spadek po M. B. zmarłej 3 listopada 1986 r. na podstawie testamentu z dnia 14
stycznia 1980 r. nabył w całości wprost jej syn K. B.;
2) spadek po K. B. zmarłym 3 kwietnia 2000 r. na podstawie testamentu z dnia 31
marca 2000 r. nabyła w całości jego siostra R. U.;
3) spadek po K. W. zmarłej 13 stycznia 1998 r. nabyli na podstawie ustawy: jej
mąż Jerzy oraz synowie F. W., I. W. i K. W. w ¼ części spadku wprost każdy z nich,
Spadkobranie po M. B. i K. W. nie było sporne i w tym zakresie postanowienie
Sądu Rejonowego uprawomocniło się. Spór dotyczył natomiast kwestii, czy po K. B.
2
dziedziczą spadkobiercy ustawowi, czy też pozostawiony przez zmarłego własnoręczny
dokument stanowi testament, powołujący do spadku uczestniczkę postępowania R. U.
Sąd Rejonowy przyjął, że spadkodawca w tej formie sporządził ważny testament.
Podstawa, takiego wniosku były następujące ustalenia:
K. B. przed śmiercią, w marcu 2000 r. przebywał w szpitalu, po powrocie z
którego zamieszkał u swojej siostry R. U. W tym czasie nosił się z zamiarem
sporządzenia testamentu, o czym wspomniał R. U., T. L., T. B. i I. B. Na jego prośbę R.
U. zasięgnęła informacji u notariusza w sprawie warunków sporządzenia testamentu, a
następnie przekazała bratu, iż wystarczy sporządzić go w całości własnoręcznie,
podpisać i opatrzyć datą. W rezultacie K. B. sporządził własnoręcznie testament w dniu
31 marca 2000 r. W testamencie tym do całości spadku powołał siostrę R. U. Po upływie
około roku od śmierci spadkodawcy R. U. okazała testament T. B. Następnie jesienią
roku 2003, kiedy to T. B. wraz z E. B. odwiedziły R. U., aby ta udostępniła mieszkanie
po bracie, uczestniczka ponownie okazała im testament spadkodawcy jak i testament M.
B. R. U. nie złożyła oświadczenia o przyjęciu, ani też o odrzuceniu spadku.
K. B. był bezdzietnym kawalerem. Miał czworo rodzeństwa: I. B. - zmarłą w dniu
25 listopada 1983 r. w G., K. W. - zmarłą w dniu 13 stycznia 1998 r. w P., T. B. i R. U.
Spór dotyczący autentyczności testamentu Sąd Rejonowy rozstrzygnął opierając
się na, ocenionej jako logiczna i wyczerpująca, opinii biegłego R. R. Sąd zaznaczył, że
opinia ta jest zbieżna z zeznaniami świadków, którzy zeznali, iż spadkodawca miał
zamiar sporządzić testament własnoręczny oraz zasięgał informacji dotyczących
możliwości jego sporządzenia. Stwierdził, że testament K. B. w treści i formie odpowiada
wymaganiom prawa, a w szczególności art. 949 k.c. i nie występują wady oświadczenia
woli określone w art. 945 k.c. O tym, że spadkodawca sporządził go działając z wolą
testowania Sąd Rejonowy wnioskował z okoliczności spisania tego dokumentu,
wynikających z zeznań świadków o tym, że K. B. nosił się z zamiarem sporządzenia
testamentu, zasięgał informacji jak należy go sporządzić i wielokrotnie przed śmiercią
mówił, iż cały swój majątek ma zamiar przekazać siostrze R. U., jako podziękowanie za
opiekę, której mu udzieliła m.in. w czasie choroby i przyjmując go do siebie po
opuszczeniu szpitala. Wszystkie te fakty pozostawały w ścisłym związku czasowym ze
sporządzeniem dokumentu. Użyte w testamencie sformułowanie „za opiekę” w ocenie
Sądu nie stanowi o braku woli testowania lecz wyjaśniało przyczynę rozrządzenia.
Dokonując wykładni testamentu w oparciu o zasady określone w art. 948 k.c. Sąd
Rejonowy rozstrzygnął wynikającą z jego treści wątpliwość czy testator miał zamiar
3
ustanowić R. U. zapisobiorcą, czy też spadkobiercą powołanym do całości spadku.
Według Sądu I instancji przeznaczenie tak istotnego i zarazem podstawowego składnika
majątku jednej osobie należy interpretować w ten sposób, iż spadkodawca chciał
uczynić siostrę jedynym spadkobiercą. Taka wykładnia postanowień testamentowych
spowodowała, że Sąd I instancji nie stosował już normy interpretacyjnej zawartej w art.
961 k.c.
Sąd Okręgowy w G., rozpatrując apelacje wniesioną od powyższego
postanowienia przez wnioskodawczynię T. B., zmienił je w ten sposób, że stwierdził, iż
spadek po K. B. nabyli na podstawie ustawy jego rodzeństwo T. B. w 3/12 częściach, R.
U. w 3/12 częściach, siostrzenica Ł. B. oraz siostrzeńcy I. W. w 1/12 części, K. W. w
1/12 części i F. W. w 1/12 części.
Sąd II instancji dokonał odmiennej niż Sąd I instancji oceny dokumentu
przedłożonego jako testament K. B., wskazując, że Sąd Rejonowy naruszył art. 233 § 1
k.p.c., nie dokonał bowiem wszechstronnego rozważenia materiału dowodowego.
Sąd Okręgowy zwrócił uwagę, że jeśli ani z treści oświadczenia, ani ze
sformułowań użytych do wyrażenia woli nie wynika wola testowania można się odwołać
do okoliczności złożenia oświadczenia, jednakże w tym wypadku wola testowania musi
wynikać z nich wyraźnie i jednoznacznie, gdyż interpretacja na korzyść testamentu
dotyczy wykładni ważnego testamentu, a nie oceny czy dane oświadczenie woli jest
testamentem. Sąd ten zwrócił uwagę, że spadkodawca przebywając po opuszczeniu
szpitala w R. U. uczestniczył w życiu rodziny, nie leżał w łóżku, był wdzięczny R. U. za
opiekę. Zamierzał sporządzić testament i w związku z tym R. U. wezwała do domu
notariusza, który według jej zeznań miał przyjechać do spadkodawcy w dniu, w którym
spadkodawca zmarł, aby potwierdzić testament. Przekazała również spadkodawcy
informację uzyskaną od notariusza w jaki sposób może sporządzić testament
samodzielnie, aby był ważny. Sąd zaznaczył, że wizyta notariusza nie została odwołana
z powodu sporządzenia przez spadkodawcę testamentu własnoręcznego, przeciwnie –
nadal jej oczekiwano, a nie doszło do niej jedynie z powodu śmierci spadkodawcy. Sąd
Okręgowy powołał się ponadto na stwierdzenie męża R. U., iż notariusz powiedział, że
dobrze by było, gdyby spadkodawca sam napisał testament po to, aby wiedział jaka jest
jego wola. K. B. nikomu nie okazał sporządzonego w dniu 31.03.2000 r. oświadczenia
woli, nawet beneficjentce. Te okoliczności skłoniły Sąd Okręgowy do konkluzji, że
spadkodawca tego oświadczenia nie traktował jako swego testamentu i nie miał woli
testowania, a jedynie przygotował materiały do sporządzenia testamentu w czasie
4
wizyty notariusza. Dodatkowym argumentem było dla Sądu to, że sformułowania
zawarte w oświadczeniu odnosiły się tylko do jednego składnika majątku K. B. Jego
oceny nie zmieniły ustalenia, że spadkodawca mówił, iż testament sporządził – uznał
bowiem, że nie usuwają one wątpliwości co do istnienia woli testowania spadkodawcy
przy sporządzeniu dokumentu z dnia 31.03.2000 r.
W konsekwencji Sąd II instancji uznał, że stwierdzenie podstaw do dziedziczenia
testamentowego po K. B. naruszyło art. 941 k.c., zachodzą bowiem przesłanki do
dziedziczenia ustawowego w oparciu o art. 935 § 2 k.c. i art. 934 k.c.
Uczestniczka postępowania R. U. zaskarżyła powyższe postanowienie w całości,
domagając się jego uchylenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Okręgowemu w G. wraz z rozstrzygnięciem o kosztach postępowania według norm
przepisanych, ewentualnie uchylenia tego postanowienia i orzeczenia co do istoty
sprawy poprzez stwierdzenie, iż spadek po K. B. nabyła na podstawie testamentu jego
siostra R. U. i rozstrzygnięcie o kosztach postępowania według norm przepisanych.
Skarga oparta została na podstawie naruszenia prawa materialnego (art. 3983
§ 1
pkt 1 k.p.c.) poprzez błędną wykładnię art. 941 k.c., polegającą na przyjęciu, że
dokument z dnia 31.03.2000 r. spisany przez K. B. nie jest testamentem, albowiem nie
został sporządzony przez spadkodawcę z wolą testowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ustalenie, czy dokument został sporządzony przez spadkodawcę z wolą nadania
mu charakteru testamentu balansuje na granicy ustaleń faktycznych i wniosków
prawnych. Do sfery ustaleń faktycznych zaliczyć należy sprecyzowanie formy i treści
dokumentu oraz okoliczności jego powstania, stanowiących przesłanki oceny prawnej,
czy dokument ten jest, czy nie jest testamentem. Elementem oceny prawnej jest
wnioskowanie z poczynionych ustaleń o woli autora dokumentu w momencie jego
sporządzania. Za dopuszczalnością kontroli kasacyjnej prawidłowości przeprowadzonej
przez sąd II instancji oceny prawnej woli stron Sąd Najwyższy opowiedział się w
orzeczeniach z dnia 3 października 1950 r. (Kr.C. 191/50, PiP 1951, nr 4 s. 740) i z dnia
22 czerwca 1937 r. (C.II 330/37, PPC 1937, nr 22-23, s.723), wydanych pod rządami
art. 426 pkt 1 d.k.p.c. o brzmieniu tożsamym z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.
W rozpatrywanej sprawie Sąd II instancji stwierdził, że własnoręcznie
sporządzony przez spadkodawcę w dniu 31 marca 2000 r. dokument nie jest
testamentem z uwagi na brak woli testowania po stronie K. B. Najpoważniejszym
argumentem, który miał za tym przemawiać był fakt uzgodnienia wizyty notariusza u
5
spadkodawcy i wzmianka o tym, że notariusz sugerował przygotowanie projektu
testamentu dla ułatwienia mu pracy. Pismo K. B. z 31 marca 2000 r. Sąd uznał za taki
właśnie projekt, pozostawiając bez logicznego wyjaśnienia przytoczony przez siebie
fakt, że spadkodawca wspominał jednak świadkom o sporządzeniu testamentu i
ustalenie, że notariusz miał przybyć w celu potwierdzenia testamentu. Tymczasem te
okoliczności, wraz z ustaleniem, że spadkodawca uzyskał wcześniej, na swoje życzenie,
informację o sposobie sporządzenia testamentu własnoręcznego i chciał rozrządzić
majątkiem na rzecz R. U., składa się w ciąg okoliczności pozwalających na
stwierdzenie, że w dniu 31 marca 2000 r. spadkodawca sporządził testament
holograficzny. Plany dopełnienia tej czynności w formie aktu notarialnego, uchodzącego
w powszechnym mniemaniu za pewniejszą i bardziej wiarygodną, bo urzędową formę
ostatniej woli, nie oznaczają, że spadkodawca ostatecznie zaniechał testowania w
formie holograficznej (skoro mówił o sporządzeniu takiego testamentu), lecz że planował
zastąpienie tej prostej formy testowania formą w swoim przekonaniu lepszą,
zapewniająca specjalistyczną pomoc w sformułowaniu ostatniej woli. To, że nie pokazał
własnoręcznego testamentu R. U., nie daje żadnych podstaw do wnioskowania o braku
woli testowania, skoro testament ten miał być zastąpiony notarialnym, a o zamiarze
powołania jej do spadku uczestniczka wiedziała, gdyż był to problem nurtujący
spadkodawcę przez cały okres pobytu u niej. Tym samym zastosowana przez Sąd
Okręgowy wykładnia art. 941 k.c., oparta na założeniu, że wola testowania musi być
wyartykułowana w sposób wyraźny przez spadkodawcę i nie może być wynikiem
interpretacji okoliczności niosących ze sobą jakiekolwiek wątpliwości, a o braku woli
testowania świadczy zamiar późniejszego sporządzenia testamentu w kwalifikowanej
formie, słusznie została zakwestionowana przez skarżącą.
Samo rozrządzenie testamentowe Sąd I instancji trafnie uznał za powołanie R. U.
do całości majątku spadkodawcy. Ewentualne wątpliwości – które Sąd Rejonowy
wyjaśnił w drodze wykładni testamentu, bez sięgania do domniemania z art. 961 k.c.,
przy jego zastosowaniu znalazłyby identyczne rozstrzygnięcie. Spadkodawca objął
rozporządzeniem nieruchomość - najpoważniejszy składnik swojego majątku, który
wyczerpywał ten majątek niemal w całości. Uprawniało to do wniosku, że testament
powoływał R. U. do dziedziczenia w całości po K. B.
W sytuacji, gdy podstawa naruszenia prawa materialnego okazała się słuszna, na
podstawie art. 39816
k.p.c. należało uchylić zaskarżone postanowienie i orzec co do
6
istoty sprawy – oddalając apelację wnioskodawczyni od postanowienia Sądu
Rejonowego w W.
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego wynika z postanowienia art.
520 § 3 k.p.c. w zw. z art. 39821
i art. 391 § 1 k.p.c.