Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 17 września 2008 r., III CZP 82/08
Sędzia SN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
Sędzia SN Elżbieta Skowrońska-Bocian
Sędzia SN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Wojewódzkiego Centrum Ortopedii i
Rehabilitacji Narządu Ruchu im. R. w Ł. przeciwko Narodowemu Funduszowi
Zdrowia, Ł. Oddziałowi Wojewódzkiemu w Ł. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie
Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 17 września 2008 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Łodzi postanowieniem z dnia 15 maja
2008 r.:
"Czy do roszczeń samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej
wobec Narodowego Funduszu Zdrowia o zwrot kosztów zwiększonego
wynagrodzenia pracowników, powstałych wskutek realizacji ustawowego
obowiązku, nałożonego przepisem art. 4a ustawy z dnia 16 grudnia 1994 roku o
negocjacyjnym systemie kształtowania przyrostu wynagrodzeń u przedsiębiorców
oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 1995 r. Nr 1, poz. 2 ze zm.) stosuje się
szczególny dwuletni termin przedawnienia z art. 751 pkt 1 k.c., czy też ogólny
termin przedawnienia z art. 118 k.c., oraz kiedy powstaje wymagalność tegoż
roszczenia?"
podjął uchwałę:
Do roszczeń samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej
wobec Narodowego Funduszu Zdrowia o zwrot kosztów zwiększonego
wynagrodzenia pracowników, należnego na podstawie art. 4a ustawy z dnia
16 grudnia 1994 r. o negocjacyjnym systemie kształtowania przyrostu
przeciętnych wynagrodzeń u przedsiębiorców oraz zmianie niektórych ustaw
(Dz.U. z 1995 r. Nr 1, poz. 2 ze zm.), stosuje się trzyletni termin przedawnienia
przewidziany w art. 118 k.c. do roszczeń związanych z prowadzeniem
działalności gospodarczej. Wymagalność takich roszczeń wyznaczają zasady
rozliczeń przyjęte w umowie o udzielanie świadczeń medycznych
obowiązującej w okresie, za który pracownikom przysługiwało zwiększone
wynagrodzenie.
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny w Łodzi przedstawił Sądowi Najwyższemu zagadnienie
prawne, które powstało przy rozpoznawaniu apelacji powodowego Centrum
Ortopedii i Rehabilitacji Narządu Ruchu im. R. w Ł. Powództwo tego samodzielnego
publicznego zakładu opieki zdrowotnej skierowane przeciwko Narodowemu
Funduszowi Zdrowia – Ł. Oddziałowi Wojewódzkiemu w Ł. o zapłatę kwoty
94 288,18 zł Sąd Okręgowy w Łodzi oddalił wyrokiem z dnia 28 grudnia 2007 r.
Przedmiotem sporu była suma, którą strona powodowa wypłaciła w 2001 r. swoim
pracownikom na podstawie art. 4a ustawy z dnia 16 grudnia 1994 r. o
negocjacyjnym systemie kształtowania przyrostu przeciętnych wynagrodzeń u
przedsiębiorców oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 1995 r. Nr 1, poz. 2 ze
zm. – dalej: „u.n.s.”), wprowadzonego ustawą z dnia 22 grudnia 2000 r. o zmianie
ustawy o negocjacyjnym systemie kształtowania przyrostu wynagrodzeń u
przedsiębiorców oraz o zmianie niektórych ustaw i ustawy o zakładach opieki
zdrowotnej (Dz.U. z 2001 r. Nr 5, poz. 45). Sąd ustalił, że strony łączyły dwie
umowy o udzielanie świadczeń medycznych na okres od dnia 1 stycznia 2001 r. do
dnia 30 czerwca 2001 r. i od dnia 1 lipca 2001 r. do dnia 31 grudnia 2001 r.
W związku z obowiązkiem podwyższenia wynagrodzeń za pracę wynikającym z art.
4a u.n.s. od września 2001 r. powód zaczął wypłacać 86 pracownikom podwyżkę w
wysokości 203 zł i do grudnia 2001 r. wypłacił z tego tytułu kwotę 94 288,18 zł.
Nieplanowane wydatki spowodowały konieczność zaciągnięcia pożyczki.
W lipcu 2003 r. powód wezwał pozwanego do uznania jego prawa do środków
finansowych na uregulowanie zobowiązań wobec pracowników z tytułu ustawowych
podwyżek w 2001 i 2002 r., a następnie w lipcu 2006 r. zażądał zapłaty
2 940 565,20 zł z tytułu zwrotu kosztów zwiększonego wynagrodzenia
pracowników, po czym dnia 2 maja 2007 r. wystąpił z powództwem. Sąd pierwszej
instancji uznał, że zgłoszone roszczenie jest usprawiedliwione co do zasady, oddalił
je jednak jako przedawnione. Przyjął, że powód żądał wykonania umowy o
świadczenie usług, do której odpowiednio stosuje się przepisy o umowie zlecenia
(art. 734-751 k.c.). Przedawnienie roszczeń wynikających z takiej umowy reguluje
art. 751 k.c., ustanawiający dwuletni termin przedawnienia roszczeń o
wynagrodzenie za spełnione czynności i o zwrot poniesionych wydatków
przysługujące osobom, które stale lub w zakresie działalności przedsiębiorstwa
trudnią się czynnościami danego rodzaju.
Sąd Okręgowy określił początek biegu przedawnienia, z powołaniem się na
art. 120 § 1 k.c., na dzień 1 stycznia 2002 r., stanowiący datę wykonania i
wzajemnego rozliczenia dwóch zawartych przez strony umów.
Przy rozpoznawaniu apelacji Sąd Apelacyjny powziął wątpliwości, które ujął w
zagadnieniu przedstawionym do rozstrzygnięcia. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne dotyczy dwóch
problemów: długości terminu przedawnienia dochodzonego przez powoda
roszczenia o zwrot kosztów ustawowo podwyższonego wynagrodzenia
pracowników oraz chwili wymagalności tego roszczenia. Udzielenie odpowiedzi
wymaga zatem rozważenia charakteru prawnego roszczenia, o którym ma orzekać
Sąd Apelacyjny. Problem ten budził wiele kontrowersji i wywołał rozbieżności w
orzecznictwie, także w rozstrzygnięciach Sądu Najwyższego. W wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 24 września 2003 r., I CK 143/03 (OSNC 2004, nr 11, poz.
179) wykluczono roszczenie samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej
wobec Narodowego Funduszu Zdrowia jako następcy prawnego Kas Chorych o
zwrot równowartości podwyżki wynagrodzeń pracowniczych, wypłaconej na
podstawie art. 4a u.n.s., a w wyroku z dnia 17 marca 2005 r., III CK 405/04 (OSNC
2006, nr 2, poz. 36) uznano art. 4a u.n.s. za podstawę roszczenia zakładu opieki
zdrowotnej w stosunku do Narodowego Funduszu Zdrowia.
Kwestię tę rozstrzygnęła uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 30 marca 2006 r., III CZP 130/05 (OSNC 2006, nr 11, poz. 177), gdyż od
czasu jej podjęcia można uznać za ustabilizowany przyjęty w niej pogląd, że artykuł
4a u.n.s. stanowi – w związku z art. 56 k.c. – podstawę roszczenia samodzielnego
publicznego zakładu opieki zdrowotnej w stosunku do Narodowego Funduszu
Zdrowia o zwrot zwiększonego wynagrodzenia pracowników, jeżeli zakład ten,
mimo prawidłowego gospodarowania środkami uzyskanymi na podstawie umowy o
udzielanie świadczeń zdrowotnych, nie mógł tych kosztów pokryć w całości lub w
części. Przyjmując to stanowisko za podstawę rozważań należy stwierdzić, że
ustawowo narzucona samodzielnym publicznym zakładom opieki zdrowotnej
podwyżka wynagrodzeń pracowników w latach 2001 i 2002 stała się jednym ze
skutków, jakie na podstawie art. 56 k.c. wywołały zawarte na ten okres umowy o
udzielenie ubezpieczonym świadczeń zdrowotnych i umożliwia dochodzenie kwot
niezbędnych do pokrycia kosztów związanych z realizacją wypłaty podwyższonej
części wynagrodzeń, jako części umownego świadczenia pieniężnego. Tylko takie
rozumienie art. 4a u.n.s. pozwala wpleść go w system umów o udzielanie
świadczeń zdrowotnych, stanowiących podstawę stosunków prawnych pomiędzy
Narodowym Funduszem Zdrowia a zakładami opieki zdrowotnej.
Konsekwencją przytoczonego stanowiska jest konieczność rozpatrywania
roszczenia strony powodowej w ramach umów o udzielanie świadczeń medycznych
w 2001 r., a nie w oderwaniu od tej umowy. Wymagalność tego roszczenia
oceniana więc musi być w nawiązaniu do treści umów, z których roszczenie jest
wywodzone, zgodnie bowiem z postanowieniem art. 53 ust. 4 pkt 3 ustawy z dnia 6
lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym, obowiązującym w
okresie, którego dotyczy spór, umowy między kasą chorych a świadczeniodawcami
powinny określać m.in. zasady rozliczeń ze świadczeniodawcami, w których mieści
się oznaczenie sposobu i terminów realizacji wypłat oraz reguł ustalania ich
wysokości.
Sąd Apelacyjny powołał się na specyfikę roszczenia stanowiącego przedmiot
sporu, która wynikała z niedoskonałości regulacji prawnej i związanych z tym
niejasności dotyczących przysługiwania samodzielnym publicznym zakładom opieki
zdrowotnej roszczenia o sfinansowanie kosztów narzuconej ustawowo podwyżki i
adresata tych roszczeń. Te okoliczności nie mogą jednak stanowić przesłanek
uzasadniających wprowadzenie odmiennych reguł wymagalności roszczenia
wpisanego ostatecznie w regulacje umowne, leżą one bowiem poza stosunkiem
prawnym, z którego wynika roszczenie i mogą jedynie podlegać ocenie pod kątem
nadużycia prawa w wypadku podniesienia zarzutu przedawnienia.
Zważywszy, że wydatki na podwyższenie wynagrodzeń pracowników nie
mieściły się w preliminarzach stanowiących podstawę zawieranych umów,
zazwyczaj wymagalność roszczenia z tego tytułu łączy się z terminem końcowego
rozliczenia umowy. Jest tak nawet wówczas, gdy wypłata podwyżek nastąpiła
później – dobrowolnie lub na skutek realizacji orzeczeń sądowych wydanych na
korzyść pracowników – zobowiązanie bowiem do spełnienia tych świadczeń ciążyło
na zakładach opieki zdrowotnej już w okresie, za który podwyżka wynagrodzeń
obowiązywała. Skoro zatem wymagalność roszczenia jest stanem, w którym
wierzyciel może domagać się wykonania zobowiązania przez dłużnika, decydujące
znaczenie dla ustalenia momentu wymagalności ma, zgodnie z art. 455 k.c., termin
realizacji obowiązku zapłaty przez kasę chorych, określony w umowie jako
ustawowo oznaczony konieczny jej element.
Przechodząc do zagadnienia, czy termin przedawnienia takiego roszczenia
podlega ocenie według art. 118 k.c., czy też ma do niego zastosowanie art. 751 pkt
1 k.c., należy się skupić na problemie, czy umowa o udzielenie ubezpieczonym
świadczeń zdrowotnych stanowi – jak zgodnie stwierdziły Sądy obu instancji –
umowę o świadczenie usług, do której stosuje się przepisy o zleceniu.
To zagadnienie było już przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego. W
uzasadnieniu wyroku z dnia 10 grudnia 2004 r., III CK 134/04 (OSP 2005, nr 6, poz.
79) Sąd Najwyższy zaznaczył, że przed wejściem w życie ustawy o powszechnym
ubezpieczeniu zdrowotnym przyjmowano, iż umowy o świadczenie usług
medycznych należały do umów o świadczenie usług, nieuregulowanych odrębnymi
przepisami. W rezultacie, na podstawie art. 750 k.c. stosowało się do nich
odpowiednio przepisy o zleceniu, jednak ustawa o powszechnym ubezpieczeniu
zdrowotnym wprowadziła nową umowę szczególnego rodzaju, określaną jako
umowa o udzielanie świadczeń zdrowotnych, zawieraną przez kasy chorych ze
świadczeniodawcami. Ustawa oraz wydane na jej podstawie rozporządzenie Rady
Ministrów z dnia 27 października 1998 r. w sprawie wymagań i kryteriów, jakim
powinni odpowiadać świadczeniodawcy, oraz zasad i trybu zawierania umów ze
świadczeniodawcami na pierwszy rok działalności Kas Chorych (Dz.U. Nr 134, poz.
873 ze zm.) sprecyzowała przedmiot i tryb zawierania tej umowy oraz jej strony.
Różni się ona zdecydowanie od dotychczas znanych umów o świadczenie usług
medycznych, reguluje bowiem problematykę udzielania świadczeń na rzecz osób
trzecich – ubezpieczonych. Jej celem jest zobowiązanie świadczeniodawcy do
spełnienia określonych świadczeń wobec ubezpieczonych, a dopiero realizacją tego
obowiązku jest pełnienie opieki zdrowotnej przez świadczeniodawcę na rzecz
ubezpieczonych. Omawiana umowa w powołanych aktach prawnych
konsekwentnie określana jest jako umowa o udzielanie świadczeń zdrowotnych.
Konstrukcyjna odrębność tej umowy spowodowała, że Sąd Najwyższy, podzielając
stanowisko wyrażane także w piśmiennictwie prawniczym, uznał, iż jest to odrębna
umowa ukształtowana w ustawie o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym,
stanowiąca umowę szczególną, uregulowaną innymi przepisami w rozumieniu art.
750 k.c., co wyłącza możliwość odpowiedniego stosowania do niej przepisów o
zleceniu.
Przytoczone stanowisko jest przekonujące, a umowę o udzielanie świadczeń
zdrowotnych należy uznać za odrębny typ umowy nazwanej. Niewątpliwie
unormowanie tej umowy w przepisach ustawy o powszechnym ubezpieczeniu
zdrowotnym i przepisach wykonawczych nie było wyczerpujące, co potwierdza treść
§ 8 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27 października 1998 r., nakazującego w
sprawach nieuregulowanych w rozporządzeniu stosować – m.in. do umów –
przepisy kodeksu cywilnego. Jednak uzupełnienie jej treści normatywnej nie
powinno następować przez odwołanie się do przepisów o zleceniu, gdyż takiej
możliwości nie wprowadza § 8 rozporządzenia, a wyłącza ją art. 750 k.c. W
rezultacie przy ocenie roszczeń wynikających z tej umowy nie można stosować art.
751 k.c.; przedawnienie takich roszczeń podlega regułom ogólnym przewidzianym
w art. 118 k.c.
Artykuł 118 k.c. przewiduje jednak dwa terminy przedawnienia –
dziesięcioletni oraz trzyletni; termin krótszy ma zastosowanie do roszczeń o
świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności
gospodarczej, a termin dłuższy do pozostałych roszczeń. Strony sporu pozostawały
w przekonaniu, że właściwy jest termin trzyletni, nie były jednak zgodne co do
podstaw jego zastosowania, tzn. co do tego, czy powództwo obejmuje roszczenie
okresowe, czy też roszczenie związane z prowadzeniem działalności
gospodarczej. (...)
Ze względu na sposób ujęcia hipotezy art. 118 k.c. analizę trzeba rozpocząć
od rozważenia możliwości zastosowania trzyletniego terminu przedawnienia, a
zatem rozważyć, czy roszczenie o zwrot kosztów wypłaty podwyższonego
wynagrodzenia może być zakwalifikowane jako roszczenie okresowe lub jako
roszczenie związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.
Roszczenia okresowe, czyli powtarzające się, wyróżniane są ze względu na
czynnik czasu, który wpływa na wielkość należności, a jednocześnie porządkuje
wymagalne świadczenia w ten sposób, że następują one kolejno po sobie, w
równych odstępach i układają się w szereg, lecz każde z nich jest przedmiotem
odrębnego roszczenia (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z
dnia 26 stycznia 2005 r., III CZP 42/04, OSNC 2005, nr 9, poz. 149). Takich cech
nie wykazuje roszczenie o zwrot kosztów zwiększonego wynagrodzenia
pracowników. Okresowy charakter mają wprawdzie leżące u jego podstaw
roszczenia pracownicze o wynagrodzenie, jednak sposób rozliczeń umów o
udzielanie świadczeń zdrowotnych nie jest bezpośrednio powiązany z terminami
wypłat dla pracowników lecz następuje według reguł ustalonych w umowach między
kasami chorych a świadczeniodawcami, z reguły według zasad ratalnych, mających
na celu zapewnienie świadczeniodawcom dopływu środków umożliwiającego
racjonalne gospodarowanie w okresie, na który zawierana jest umowa. Skoro
umowy o udzielanie świadczeń zdrowotnych musiały określać maksymalną kwotę
zobowiązania kasy chorych wobec świadczeniodawcy (art. 53 ust. 4 pkt 4 ustawy o
powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym), to trudno znaleźć argumenty
przemawiające za okresowym charakterem ratalnej (częściowej) wypłaty należności
przez kasy chorych.
Drugim rodzajem roszczeń, do których stosuje się trzyletni termin
przedawnienia przewidziany w art. 118 k.c., są roszczenie związane z
prowadzeniem działalności gospodarczej, konieczne jest zatem ustalenie, czy
sporne roszczenie jest związane z prowadzeniem takiej działalności, co wymaga
rozważenia, czy samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej prowadzą
działalność gospodarczą. (...)
Ten aspekt aktywności samodzielnych publicznych zakładów opieki
zdrowotnej Sąd Najwyższy poddał ocenie w uchwale z dnia 11 maja 2005 r., III CZP
11/05 (OSNC 2006, nr 3, poz. 48), wskazując, że (...) zadaniem samodzielnych
publicznych zakładów opieki zdrowotnej jest udzielanie świadczeń i promocja
zdrowia. Działalność ta prowadzona jest stale, w sposób zawodowy, zorganizowany
i planowy, realizowana jest na własny rachunek i we własnym imieniu. Nie jest to
wprawdzie działalność nastawiona na zysk, niemniej jej racjonalizację zapewnia
poddanie jej zasadom rachunku ekonomicznego (art. 34, 35b ust. 1 i 2, art. 50, 53,
54 i 55 ustawy o zakładach opieki zdrowotnej), co w innych wypadkach uznawano
w orzecznictwie za kryterium wystarczające do przypisania działalności cech
gospodarczych (por. np. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 1993 r., III
CZP 156/92, OSNCP 1993, nr 9, poz. 152). Sąd Najwyższy w omawianej uchwale
zaznaczył także, że samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej uczestniczy w
obrocie gospodarczym przez realizację odpłatnych, ekwiwalentnych świadczeń
wzajemnych, głównie finansowanych ze środków publicznych, które powinny
stanowić z założenia należytą zapłatę za wykonane usługi medyczne. Może też
zawierać umowy cywilnoprawne z innymi przedsiębiorcami.
Uznając przytoczoną argumentację za aktualną także w odniesieniu do
sytuacji prawnej i ekonomicznej powoda, należy podzielić wniosek Sądu
Najwyższego, że działalność samodzielnych publicznych zakładów opieki
zdrowotnej, oceniana według reguł stosowanych w obrocie, jest działalnością
gospodarczą, co nie sprzeciwia się konkluzji, że jako jednostki organizacyjne
będące ogniwem wykonującym zadania państwa w zakresie zapewnienia
obywatelom opieki zdrowotnej są silnie uzależnione ekonomicznie od systemu w
którym funkcjonują. Uzależnienie to jednak nie rzutuje na samodzielność,
profesjonalizm, stałość czy organizacyjną stabilność funkcjonowania, lecz jedynie
na jej opłacalność. Brak zysku z prowadzonej działalności nie wyklucza jednak jej
gospodarczego charakteru.
Roszczenie o zwrot kosztów podwyższonych wynagrodzeń pracowniczych
stanowi jeden z elementów należnej samodzielnemu publicznemu zakładowi opieki
zdrowotnej ekwiwalentnej zapłaty za jego świadczenia, mieści się zatem w pojęciu
roszczenia związanego z prowadzeniem działalności gospodarczej. Przesądza to
konieczność stosowania do takiego roszczenia trzyletniego terminu przedawnienia
właściwego dla roszczeń związanych prowadzeniem działalności gospodarczej.
Z tych przyczyn udzielono odpowiedzi, jak w uchwale.