Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 135/08
POSTANOWIENIE
Dnia 15 października 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący)
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z wniosku Z. M. i B. P.
przy uczestnictwie Miejskiego Przedsiębiorstwa Dróg i Mostów Spółki z o.o. w R. i
Skarbu Państwa - Starosty Powiatu R. w R.
o ustanowienie służebności drogi koniecznej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 15 października 2008
r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania Miejskiego Przedsiębiorstwa Dróg i Mostów
Spółki z o.o. w R. od postanowienia Sądu Okręgowego w R. z dnia 4 grudnia 2007 r.,
sygn. akt I Ca (…),
oddala skargę kasacyjną i zasądza od Miejskiego Przedsiębiorstwa Dróg i Mostów
sp. z o.o. w R. na rzecz Skarbu Państwa - Starosty Powiatu R. w R. 120 (sto
dwadzieścia) zł kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 28 sierpnia 2007 r. Sąd Rejonowy w R. ustanowił na
rzecz każdoczesnego właściciela nieruchomości położonej w O., oznaczonej numerem
ewidencyjnym (...)1, dla której jest prowadzona w Sądzie Rejonowym w R. księga
wieczysta Kw. nr (...), służebność drogi koniecznej, obciążającą nieruchomość położoną
w R., oznaczoną numerem ewidencyjnym (...)/1, powstałą na skutek zmiany konfiguracji
2
i powierzchni nieruchomości oznaczonej numerem ewidencyjnym (...), dla której Sąd
Rejonowy w R. prowadzi księgę wieczystą Kw. nr (...)3, szlakiem oznaczonym w opinii
sporządzonej dnia 27 lipca 2006 r. przez biegłego geodetę M. N. literami A-B-C-D-E i
kolorem brązowym (pkt I sentencji postanowienia) i zasądził od wnioskodawcy Z. M. na
rzecz Skarbu Państwa – Starosty Powiatu R. 8 237 zł tytułem wynagrodzenia za
ustanowienie drogi koniecznej, a oddalił wniosek Miejskiego Przedsiębiorstwa Dróg i
Mostów sp. z o.o. w R. o zasądzenie tego wynagrodzenia (pkt II sentencji
postanowienia) oraz ustanowił na rzecz każdoczesnego właściciela nieruchomości
położonej w O., oznaczonej numerem ewidencyjnym (...)/15, dla której Sąd Rejonowy w
R. prowadzi księgę wieczystą Kw. nr (...)7, służebność drogi koniecznej, obciążającą
nieruchomość oznaczoną numerem ewidencyjnym (...)/1, bliżej opisaną w pkt. I
sentencji postanowienia, szlakiem oznaczonym w opinii z dnia 17 lipca 2006 r. przez
biegłego geodetę M. N. literami F-G-H-J-K-L-Ł-O-P-Y-C-D i kolorem żółtym (pkt III
sentencji postanowienia) i zasądził od wnioskodawców Z. M. i B. P. na rzecz Skarbu
Państwa – Starosty Powiatu R. po 4 465 zł tytułem wynagrodzenia za ustanowienie
służebności, a oddalił wniosek Miejskiego Przedsiębiorstwa Dróg i Mostów sp. z o.o. w
R. o zasądzenie tego wynagrodzenia (pkt V sentencji postanowienia) oraz zniósł
wzajemnie koszty postępowania stron (pkt V sentencji postanowienia).
Sąd Rejonowy ustalił, że właścicielem działki nr (...)1 jest wnioskodawca Z. M., a
działka nr (...)/15 stanowi współwłasność Z. M. i wnioskodawcy B. P. w częściach
równych.
Przylegająca do drogi publicznej działka nr (...)1, na której znajduje się stacja
benzynowa, nie ma odpowiedniego dostępu do tej drogi. Bezpośredni dostęp z tej
działki do drogi publicznej uniemożliwiają pas zieleni i chodnik oraz znajdujące na
drodze wysepki. Jedyny możliwy dojazd do drogi publicznej zapewnia droga urządzona
na działce nr (...)/1, oddanej przez Skarb Państwa w użytkowanie wieczyste Miejskiemu
Przedsiębiorstwu Dróg i Mostów sp. z o.o. w R. Wspomniana droga, utwardzona
betonem, stanowi wykorzystywany przez użytkownika wieczystego dojazd do wytwórni
masy bitumicznej, a ponadto umożliwia dostęp do masztu telefonii komórkowej i
zabudowań należących do mieszkańców O. Działka nr (...)/1 stanowi wyłącznie drogę i
nie może być wykorzystywana w inny sposób. Plany budowy stacji benzynowej nie
przewidywały bezpośredniego dostępu do niej z drogi publicznej. Dojazd do stacji –
zgodnie z decyzjami Generalnego Dyrektora Dróg i Mostów – miała zapewniać droga
boczna, urządzona na działce nr (...)/1.
3
Niezabudowana działka nr (...)/5, której zabudowę przewiduje jednak plan
zagospodarowania, nie ma w ogóle dostępu do drogi publicznej. Według Sądu
optymalnym rozwiązaniem, zapewniającym tej działce dostęp do drogi publicznej, jest
ustanowienie drogi koniecznej według zaproponowanego przez biegłego M. N. wariantu
nr I., tj. ustanowienie służebności na działce nr (...)/1.
Obciążając nieruchomość oznaczoną nr (...)/1 służebnością drogi koniecznej, Sąd
Rejonowy jej ustanowienie ograniczył tyko do utwardzonej części działki. Nie ma
bowiem – jego zdaniem – podstaw do obciążania służebnością pozostałej części
nieruchomości, ponieważ nie służy ona bezpośrednio do przejazdu. Ustalenie wysokości
wynagrodzenia za ustanowienie drogi koniecznej Sąd oparł na opinii biegłego M. O.
Zdaniem Sądu uprawnionym do tego wynagrodzenia jest właściciel nieruchomości
obciążonej, a nie jej użytkownik wieczysty. Sąd pierwszej instancji ponadto podkreślił, że
przeprowadzenie drogi koniecznej uwzględnia przesłanki określone w art. 145 § 2
zdanie pierwsze i § 3 k.c.
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy w R. oddalił apelację uczestnika
postępowania Miejskiego Przedsiębiorstwa Dróg i Mostów sp. o.o. w R., podzielając
ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji. W skardze kasacyjnej,
opartej na obu podstawach, pełnomocnik uczestnika postępowania zarzucił naruszenie
art. 145 § 1 k.c. w związku z art. 233, art. 235 i art. 5 k.c. przez jego błędną wykładnię,
art. 145 § 2 k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie oraz naruszenie art. 316 § 1 k.p.c.
w związku z art. 391 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c. oraz § 139 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2007 r. – Regulamin urzędowania sądów
powszechnych (Dz. U. Nr 38, poz. 249; dalej – regulamin sądowy) w związku z § 28 ust.
1 i 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w sprawie
prowadzenia ksiąg wieczystych i zbiorów dokumentów (Dz. U. Nr 102, poz. 1122 ze zm.;
dalej – rozporządzenie M. S.). Powołując się na te podstawy wniósł o uchylenie
zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Okręgowemu bądź o uchylenie orzeczeń Sądów obu instancji i przekazanie sprawy
Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania.
Uczestnik postępowania Skarb Państwa – Starosta Powiatu R. w R. wniósł o
oddalenie skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Zarzut naruszenia art. 145 § 1 k.c. w związku z art. 233, art. 235 i art. 5 k.c.
polega – zdaniem skarżącego – na zasądzeniu wynagrodzenia za ustanowienie drogi
koniecznej na rzecz właściciela zamiast użytkownika wieczystego gruntu.
Podniesiony zarzut dotyka szerszej kwestii, a mianowicie dopuszczalności
obciążenia służebnością drogi koniecznej prawa użytkowania wieczystego czy też
ustanowienia takiej służebności na rzecz użytkownika wieczystego. Zarówno doktryna,
jak i judykatura opowiedziały się za możliwością ustanowienia służebności gruntowej na
prawie użytkowania wieczystego bądź na rzecz użytkownika wieczystego (por. uchwały
Sądu Najwyższego: z dnia 22 października 1968 r., III CZP 98/68, OSNC 1969, nr 11,
poz. 188, z dnia 29 maja 1974 r., III CZP 21/74, OSNC 1975, nr 4, poz. 55 oraz
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 stycznia 1974 r., III CRN 316/73, OSNC
1974, nr 11, poz.197). W doktrynie zarysowały się jedynie rozbieżności co do
uzasadnienia konstrukcji prawa służebności ustanowionej na prawie użytkowania
wieczystego, nie ma natomiast głosów kwestionujących samą zasadę dopuszczalności
ustanowienia tego prawa.
W dawniejszej i współczesnej literaturze przeważa korzystanie z argumentu, do
którego odwołuje się także orzecznictwo, że wyposażenie użytkownika wieczystego w
legitymację do ustanowienia służebności gruntowej wynika ze składającego się na treść
prawa użytkownika wieczystego uprawnienia do rozporządzania tym prawem (art. 233
zdanie drugie k.c.). Przyjmując, że rozporządzeniem jest taka czynność prawna, której
celem i bezpośrednim skutkiem jest przeniesienie, obciążenie albo zniesienie prawa
majątkowego, należy podzielić pogląd, iż w takim kontekście uprawnienie użytkownika
wieczystego do rozporządzania swoim prawem obejmuje także jego obciążenie
służebnością. Systemowego argumentu wspierającego ten pogląd dostarcza art. 241
k.c. stanowiący, że wraz z wygaśnięciem użytkowania wieczystego wygasają
ustanowione na nim obciążenia. Z przewidzianego w tym przepisie wygaśnięcia
ustanowionych obciążeń prawa użytkowania wieczystego wynika zatem, że wolno je
ustanawiać zgodnie z ogólnym uprawnieniem użytkownika wieczystego do
rozporządzania przysługującym mu prawem.
Obciążeniu prawa użytkowania wieczystego służebnością drogi koniecznej nie
sprzeciwia się także istota służebności gruntowej. Określając ją w art. 285 k.c.
ustawodawca postanowił, że służebność gruntowa obciąża nieruchomość. Należy
jednak podzielić wyrażony w piśmiennictwie pogląd, że chodzi tu o zasadniczy model
ustawowy służebności gruntowej, niewykluczający ustanowienia tego ograniczonego
5
prawa rzeczowego na prawie użytkowania wieczystego. W przytoczonym przepisie
ustawodawca określił funkcjonalną treść służebności gruntowej i w zasadniczym modelu
przyjął, że wymieniona służebność polega na korzystaniu z nieruchomości. Nie można
tu jednak pomijać dalszej regulacji zawartej w odrębnych przepisach. Uwzględnienie
odrębnej normy art. 233 k.c., przyznającej użytkownikowi wieczystemu uprawnienie do
rozporządzania jego prawem, rozbudowuje bowiem normę art. 285 k.c., rozszerzając –
od strony przedmiotowej – zakres dopuszczalności stosowania instytucji służebności
gruntowej również na prawie użytkowania wieczystego. Nie narusza to zamkniętego
katalogu ograniczonych praw rzeczowych, obejmującego także służebność, i ustawowej
treści służebności gruntowej, a jedynie rozszerza katalog przedmiotów podlegających
obciążeniu służebnością gruntową, co jest naturalną konsekwencją odpowiedniego
zastosowania przepisów regulujących służebność gruntową w powiązaniu z szeroko
ujętą w art. 233 k.c. formułą uprawnienia użytkownika wieczystego do rozporządzania
przysługującym mu prawem.
Nie ulega wątpliwości, że zaskarżonym postanowieniem służebność drogi
koniecznej została ustanowiona na nieruchomości, a nie na przysługującym skarżącemu
prawie użytkowania wieczystego tej nieruchomości. W tej sytuacji Sąd odwoławczy,
trafnie uznał, że zgodnie z art. 145 § 1 k.c. wynagrodzenie za ustanowienie służebności
drogi koniecznej należy się właścicielowi nieruchomości. Użytkownik wieczysty byłby
natomiast na podstawie odpowiedniego zastosowania art. 145 § 1 k.c. uprawniony do
tego wynagrodzenia w razie ustanowienia służebności na prawie użytkowania
wieczystego. Innym zagadnieniem jest kwestia, czy w wypadku oddania nieruchomości
w użytkowanie wieczyste jest możliwe ustanowienie drogi koniecznej także na
nieruchomości. Ze względu na związanie Sądu Najwyższego granicami skargi
kasacyjne, pozostaje ono jednak poza kontrolą kasacyjną (ar 39813
§ 1 k.p.c.). Skarżący
nie zakwestionował bowiem ustanowienia drogi koniecznej na nieruchomości. Zarzuty
naruszenia prawa materialnego dotyczą jedynie kwestii wynagrodzenia za ustanowienie
drogi koniecznej, jego wysokości i naruszenia oznaczonych przesłanek wytyczenia drogi
koniecznej.
Reasumując, z przedstawionych powodów zarzut zasądzenia wynagrodzenia za
ustanowienie drogi koniecznej na rzecz właściciela nieruchomości z naruszeniem
przytoczonych przez skarżącego przepisów prawa należało uznać za nieuzasadniony.
W konsekwencji także bezskuteczna jest podjęta przez skarżącego próba
zakwestionowania prawidłowości ustalenia wysokości wynagrodzenia za ustanowienie
6
drogi koniecznej. Nie mając uprawnienia do wynagrodzenia, skarżący nie może
podważać zaaprobowanej przez właściciela nieruchomości wysokości wynagrodzenia
za ustanowienie drogi koniecznej. Kwestia kryteriów ustalenia tego wynagrodzenia
uchyla się zatem spod kontroli kasacyjnej. Można jedynie na marginesie zauważyć, że
art. 77 ustawy o gospodarce nieruchomościami, co skarżący pomija, pozwala
uwzględniać dokonane przez użytkownika wieczystego nakłady konieczne wpływające
na cechy techniczno-użytkowe gruntu i nakłady na infrastrukturę przy aktualizacji opłaty
z tytułu użytkowania wieczystego.
Zgodnie z art. 145 § 2 zdanie pierwsze k.c. jedną z niezbędnych przesłanek
przeprowadzenia drogi koniecznej jest wytycznie drogi z uwzględnieniem najmniejszego
obciążenia gruntów, przez który ma ona prowadzić. Podzielając rozstrzygnięcie Sądu
pierwszej instancji, Sąd odwoławczy – wbrew zarzutowi skarżącego – nie ustanowił
drogi koniecznej z naruszeniem tego przepisu. Wnikliwa ocena wskazanych przez
biegłego trzech wariantów przeprowadzenia drogi koniecznej uzasadnia trafność wyboru
wariantu pierwszego. Opowiadając się za przeprowadzeniem drogi koniecznej według
wariantu nr Ia, skarżący nie przytoczył natomiast argumentów podważających przyjęte w
zaskarżonym postanowieniu przeprowadzenie drogi koniecznej. Z niekwestionowanych
ustaleń Sądu wynika, że obciążona nieruchomość stanowi drogę i nie może być
wykorzystywana w innym celu. Prowadzi ona do należącej do użytkownika wieczystego
wytwórni masy bitumicznej i korzystają z niej duże pojazdy ciężarowe. Ponadto
umożliwia ona dostęp do zabudowań należących do mieszkańców O. i do masztu
telefonii komórkowej. W tej sytuacji trudno podzielić zarzut skarżącego, że ustanowiona
droga konieczna stanowi nadmierne obciążenie nieruchomości. Charakter ustanowionej
służebności jest zgodny – co trafnie Sąd podkreślił – ze sposobem wykorzystywania
obciążonej nieruchomości. Zarzut naruszenia art. 145 § 2 zdanie pierwsze k.c. należało
zatem uznać za nieuzasadniony. Nie poddaje się natomiast kontroli kasacyjnej zarzut
przeprowadzenia drogi koniecznej z naruszeniem interesu społeczno-gospodarczego,
ponieważ zawierający tę przesłankę przepis art. 145 § 3 k.c. nie został przytoczony jako
naruszony przepis prawa (art. 39813
§ 1 k.p.c.).
Nie podlega kontroli kasacyjnej także zrzut naruszenia art. 316 § 1 k.p.c. Zmierza
on w istocie do podważenia ustaleń stanowiących podstawę faktyczną rozstrzygnięcia.
Zadaniem skarżącego Sąd odwoławczy przyjął bowiem za własne nieprawidłowo
dokonane przez Sąd pierwszej instancji ustalenia faktyczne. Tymczasem zgodnie z art.
3983
§ 3 k.p.c. podstawą skargi nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów.
7
Nieuzasadniony jest zarzut, że zaskarżone postanowienie nie będzie mogło
stanowić – na skutek naruszenia § 138 regulaminu sądowego w związku z § 28
rozporządzenia M. S. polegającego na przeprowadzeniu drogi koniecznej na podstawie
szkicu sytuacyjnego nieopatrzonego klauzulą właściwego organu prowadzącego
ewidencję gruntów i budynków stwierdzającą, że jest on przeznaczony do dokonywania
wpisów w księgach wieczystych – podstawy do dokonania wpisu w księdze wieczystej.
Nie ulega wątpliwości, że określona w art. 6268
§ 3 k.p.c. kognicja sądu
wieczystoksięgowego nie obejmuje merytorycznej kontroli stanowiącego podstawę
wpisu prawomocnego orzeczenia sądowego. Jest to konsekwencja wynikającej z art.
365 § 1 k.p.c. zasady związania sądu prawomocnym orzeczeniem (por. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 28 sierpnia 1991 r., III CZP 71/91, OSNC 1992, nr 3, poz. 47). W
konsekwencji zaskarżone postanowienie z powodu podniesionego uchybienia nie
będzie stanowiło – wbrew zarzutowi skarżącego – w rozumieniu art. 6269
k.p.c.
przeszkody do dokonania wpisu w księdze wieczystej.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji
postanowienia (art. 39814
k.p.c. oraz art. 520 § 3 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 i art.
39821
).