Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 317/08
POSTANOWIENIE
Dnia 7 listopada 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Marian Kocon (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku W. T.
przy uczestnictwie G. T. i M. T.
o wpis prawa użytkowania wieczystego w księdze wieczystej KW nr [...],
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 7 listopada 2008 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w P.
z dnia 18 grudnia 2007 r.
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w O. postanowieniem z dnia 15 października 2007 r. oddalił
skargę wnioskodawcy W. T. na orzeczenie referendarza sądowego, którym
oddalono wniosek wnioskodawcy o wpisanie jego, na podstawie art. 124 ustawy z
dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze, w dziale II księgi
wieczystej Kw nr [...], jako jedynego użytkownika wieczystego nieruchomości, dla
której prowadzona jest ta księga. U podłoża tego rozstrzygnięcia legł pogląd, że
ogłoszenie upadłości dłużnika nie pozbawia jego małżonka prawa do udziału w
majątku wspólnym oraz w poszczególnych składnikach należących do tego
majątku.
Sąd Okręgowy w P. podzielił przytoczony pogląd, toteż apelację
wnioskodawcy od postanowienia Sądu Rejonowego oddalił postanowieniem z dnia
18 grudnia 2007 r.
Skarga kasacyjna wnioskodawcy - oparta na podstawie pierwszej z art. 3983
k.p.c. - zawiera zarzut naruszenia art. 124 ust. 1 i 3 w związku z art. 61 i 62 Prawa
upadłościowego i naprawczego, art. 124 ust. 3 w związku z art. 361 pkt 2 i 3, art.
372 Prawa upadłościowego i naprawczego oraz art. 53 k.r.o., w związku z art. 70
Prawa upadłościowego i naprawczego, a także art. 5 k.c. w związku z art. 124 ust.
1 i 3 Prawa upadłościowego i naprawczego związku z art. 62, 61 i art. 372 Prawa
upadłościowego i naprawczego, i zmierza do uchylenia powyższego postanowienia
oraz przekazania sprawy sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Upadłość wnioskodawcy została ogłoszona postanowieniem z dnia 25 maja
2004 r., a z dniem 20 stycznia 2005 r. weszła w życie ustawa z dnia 17 czerwca
2004 r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych
ustaw (Dz. U. z 2004 r., Nr 162, poz. 1691), która wprowadziła istotne zmiany
dotyczące skutków ogłoszenia upadłości osoby pozostającej w związku
małżeńskim oraz związane z uchyleniem, umorzeniem bądź zakończeniem
postępowania upadłościowego. Zmiany te dotyczyły m.in. treści przepisów
3
zawartych w art. 42, 46 i 53 k.r.o. Zgodnie z art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 17 czerwca
2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (...), przepisy ustawy
stosuje się do stosunków prawnych w niej unormowanych, chociażby powstały
przed jej wejściem w życie, chyba że przepisy ust. 2–7 stanowią inaczej.
Według art. 5 ust. 4 tej ustawy, jeżeli w dniu wejścia w życie ustawy stosunki
majątkowe między małżonkami nie podlegały wspólności ustawowej, ani nie były
określone przez umowę majątkową małżeńską, między małżonkami istnieje
przymusowy ustrój majątkowy w rozumieniu ustawy. Przepis ten będzie miał
zastosowanie do stosunków majątkowych małżeńskich między wnioskodawcą
i uczestniczką postępowania istniejących w okresie już po ogłoszeniu upadłości,
gdy ustała między nimi wspólność ustawowa. Sprawa, w której wniesiono skargę
kasacyjną, dotyczy konsekwencji prawnych w odniesieniu do nieruchomości
stanowiącej składnik majątku wspólnego wnioskodawcy i uczestniczki
postępowania w chwili ogłoszenia upadłości. Do oceny tego stanu prawnego będą
miały zastosowanie przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego obowiązujące
w chwili ogłoszenia upadłości wnioskodawcy albowiem zgodnie z art. 5 ust. 5 pkt 3
ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny
i opiekuńczy (...) przepisy dotychczasowe stosuje się do: podziału majątku
wspólnego małżonków (...), jeżeli wspólność majątkowa małżeńska ustała przed
wejściem ustawy w życie. Zważywszy na treść tego przepisu, uzasadnione będzie
stosowanie do oceny konsekwencji prawnych ogłoszenia upadłości wnioskodawcy
przepisów art. 42 oraz art. 46 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym w chwili ogłoszenia
upadłości wnioskodawcy, które wiążą się z podziałem majątku wspólnego
małżonków (art. 46 k.r.o.) w następstwie ustania wspólności ustawowej i powstania
wspólności, do której stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności ułamkowej
(art. 42 k.r.o.).
Powołany przez wnioskodawcę przepis art. 124 ust. 1 ustawy Prawo
upadłościowe i naprawcze ma zastosowanie zarówno do upadłości likwidacyjnej
(o której mowa w art. 15 ustawy), jak i upadłości z możliwością zawarcia układu
(o której mowa w art. 14 ust. 1 ustawy). Przepis art. 124 ust. 1 ustawy Prawo
upadłościowe i naprawcze nie stanowi expressis verbis, że z chwilą ogłoszenia
upadłości osoby pozostającej w związku małżeńskim, w którym obowiązywał
4
ustawowy ustrój majątkowy małżeński, mienie wchodzące w skład majątku
wspólnego upadłego i jego małżonka, staje się własnością upadłego. Do takiego
wniosku nie prowadzi także wykładnia tego przepisu.
Art. 124 ust. 1 zdanie pierwsze ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze
stanowi m.in. że w razie ogłoszenia upadłości jednego z małżonków z mocy prawa
z dniem ogłoszenia upadłości ustaje wspólność ustawowa między małżonkami.
Ustanie wspólności ustawowej wywiera według przepisów kodeksu rodzinnego
i opiekuńczego skutki prawne odnoszące się do przedmiotów majątkowych
nabytych w trakcie obowiązywania wspólności ustawowej (majątku wspólnego), co
do którego zgodnie z art. 42 k.r.o. – według tego artykułu w brzmieniu
obowiązującym w chwili ogłoszenia upadłości wnioskodawcy - stosuje się
odpowiednio przepisy o współwłasności ułamkowej, a ponadto wywiera skutki
prawne na przyszłość, gdyż następstwem ustania wspólności ustawowej było
powstanie rozdzielności majątkowej między małżonkami (art. 54 k.r.o. w brzmieniu
poprzednio obowiązującym). Dalsze skutki prawne są następstwem przekształcenia
wspólności ustawowej w stosunku do składników majątku wspólnego o charakterze
łącznym (bezułamkowym) we wspólność majątkową ułamkową. Skutki te są ściśle
związane z charakterem tej wspólności, do której mają zastosowanie, przepisy
o współwłasności rzeczy, o której mowa w art. 196 § 1 k.c. Oboje małżonkowie
posiadają określone udziały w majątku wspólnym, które co do zasady zawartej
w art. 43 § 1 k.r.o., są równe. Z tą chwilą zarząd dotychczasowymi składnikami
majątku wspólnego poddany jest regulacji prawnej dotyczącej współwłasności
(art. 200-209 k.c. w związku z poprzednio obowiązującą treścią art. 42 k.r.o.,
a obecnie w związku z art. 46 k.r.o. i art. 1035 k.c.). Od tej też chwili dopuszczalne
jest rozporządzanie przez małżonków zarówno udziałem każdego z nich w majątku
wspólnym (art. 198 k.c. w związku z poprzednio obowiązującą treścią art. 42 k.r.o.,
a obecnie w związku z art. 46 k.r.o. i art. 1035 k.c.), jak też udziałem
w poszczególnych składnikach tego majątku (art. 46 k.r.o. w związku z art. 1036
k.c.). Dopuszczalne jest, zarówno żądanie podziału quoad usum, umowne
zniesienie stosunku wspólności majątkowej (art. 46 k.r.o. w związku z art. 1037 § 1
k.c.), jak również żądanie sądowego zniesienia tego stosunku w drodze podziału
majątku (art. 46 k.r.o. w związku z art. 1037 k.c.). Możliwe jest przy tym żądanie
5
ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym (art. 43 § 2 k.r.o.). Co istotne –
dla rozstrzygnięcia o zasadności skargi kasacyjnej - ustanie wspólności ustawowej,
według przepisów k.r.o., powoduje jedynie zmianę rodzaju wspólności (ta obejmuje
rzeczy i prawa wchodzące w skład majątku wspólnego) łącznej (bezudziałowej)
we wspólność, do której mają odpowiednie zastosowanie przepisy
o współwłasności ułamkowej. Podmioty, tj. małżonkowie, do których należą rzeczy
i prawa wchodzące w skład majątku wspólnego, nie zmieniają się tylko na skutek
ustania wspólności ustawowej.
Powyższe konsekwencje prawne wynikające z ustania wspólności
ustawowej o charakterze łącznym (bezułamkowym) i przekształcenia jej we
wspólność o charakterze ułamkowym, podlegają istotnej modyfikacji w regulacji
zawartej w art. 124 ust. 1 i 3 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, według
których po ogłoszeniu upadłości – skutkiem czego jest ustanie wspólności
ustawowej - majątek wspólny wchodzi do masy upadłości, wyłączony jest podział
majątku wspólnego, a ponadto małżonek upadłego może jedynie dochodzić
należności z tytułu udziału w majątku wspólnym zgłaszając tę wierzytelność
sędziemu-komisarzowi. Przepisy ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze nie
zawierają odrębnej regulacji dotyczącej zasad zarządu składnikami majątku
wspólnego, jak również możliwości rozporządzania udziałem małżonka upadłego
w majątku wspólnym, czy w poszczególnych składnikach tego majątku.
W przypadku ogłoszenia upadłości likwidacyjnej mieniem wchodzącym w skład
masy upadłości zarządza i rozporządza wyłącznie syndyk masy upadłości (art. 173
w związku z art. 75 ust. 1 ustawy), w przypadku zaś ogłoszenia upadłości
z możliwością zawarcia układu – zarządca (art. 182), bądź upadły w razie
ustanowienia zarządu własnego upadłego (art. 76). Ze względu na wyłączenie
podziału majątku wspólnego dochodzenie ustalenia nierównych udziałów w majątku
wspólnym uznać należy za dopuszczalne jedynie w ramach i na potrzeby badania
zgłoszonej sędziemu-komisarzowi, w trybie art. 124 ust. 3 ustawy Prawo
upadłościowe i naprawcze, wierzytelności małżonka upadłego obejmującej
należność z tytułu udziału w majątku wspólnym. Za niedopuszczalne należy uznać
rozporządzenie udziałem w majątku wspólnym, bądź udziałem w poszczególnych
jego składnikach należących do upadłego bądź jego małżonka albowiem w skład
6
masy upadłości wchodzi „majątek wspólny” jako całość składników majątkowych
wchodzących do tak określonej masy majątkowej, nie zaś udziały w tej masie
majątkowej upadłego i jego małżonka, co będzie bliżej wyjaśnione w dalszej części
uzasadnienia.
Oceniając powyższe następstwa prawne będące skutkiem ogłoszenia
upadłości i wynikające z art. 124 ust. 1 i 3 ustawy Prawo upadłościowe
i naprawcze, uzasadniony jest wniosek, że odbiegają one w istotny sposób od
konsekwencji prawnych z art. 42 k.r.o. - według treści obowiązującej do dnia
20 stycznia 2005 r. - w związku z art. 196 i następne kodeksu cywilnego
w przypadku ustania wspólności ustawowej i stosowania odpowiednio do majątku,
który był nią objęty, przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych, jak
również odbiegają od konsekwencji prawnych wynikających z art. 46 k.r.o.
Te odmienne konsekwencje prawne dotyczą wyłączenia możliwości podziału
majątku wspólnego, zasad zarządu majątkiem wspólnym, możliwości
rozporządzania udziałem w majątku wspólnym, bądź udziałem w poszczególnych
przedmiotach należących do tego majątku, czy też sposobu dochodzenia przez
małżonka upadłego ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym. Część
z tych następstw – dotycząca zarządu, zakazu rozporządzania udziałem
i poszczególnymi składnikami majątku wspólnego, czy wyłączenia możliwości
podziału – nie jest przy tym odbiciem praw, jakie do składników majątku wspólnego
przysługują upadłemu i jego małżonkowi, lecz tego jedynie, że składniki majątku
wspólnego są objęte postępowaniem upadłościowym stanowiącym rodzaj
postępowania egzekucyjnego o charakterze uniwersalnym, co wiąże się – podobnie
jak w egzekucji singularnej (por. art. 855 k.p.c., art. 931 k.p.c., art. 930 § 2 i 3 k.p.c.)
– z ograniczeniami w zakresie zarządu, czy rozporządzania rzeczą i prawami
objętymi takim postępowaniem.
Wykładnia językowa, przy uwzględnieniu reguły, że tym samym pojęciom
ustawodawca nie nadaje różnych znaczeń, prowadzi do wniosku, że w skład masy
upadłości wchodzą składniki majątku wspólnego stanowiącego nadal wspólność
upadłego i jego małżonka. „Majątek wspólny” oznacza bowiem zespół rzeczy i praw
stanowiących wspólność majątkową upadłego i jego małżonka. Przepisy kodeksu
rodzinnego i opiekuńczego posługują się pojęciem „majątku wspólnego” nie tylko
7
wówczas, gdy trwa wspólność ustawowa (tak w art. 31 k.r.o.), ale także wówczas,
gdy wspólność ta ustała i przekształciła się we wspólność, do której mają
zastosowanie przepisy o współwłasności ułamkowej (tak w art. 43 k.r.o.). W takim
wypadku chodzi jednak o majątek, który był objęty wspólnością ustawową (tak
obecnie w art. 46 k.r.o. oraz w art. 42 k.r.o. w brzmieniu poprzednio
obowiązującym). Również przepisy kodeksu postępowania cywilnego (art. 566-
567), które dotyczą podziału majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej,
posługują się pojęciem majątku wspólnego w stosunku do tych rzeczy i praw, które
wchodziły w skład majątku wspólnego, gdy istniała wspólność ustawowa i które są
przedmiotem podziału majątku wspólnego. Z powyższych uregulowań wyprowadzić
należy wniosek, że pojęcie „majątku wspólnego” jest nierozerwalnie związane
z istnieniem zarówno węzła wspólności majątkowej o charakterze łącznym – gdy
trwa wspólność ustawowa, jak również ułamkowym - od chwili ustania wspólności
ustawowej i przekształcenia jej we wspólność ułamkową. Pojęciem „majątku
wspólnego” można posługiwać się tylko do czasu zniesienia wspólności ułamkowej
orzeczeniem sądu bądź umową zawartą między małżonkami. Dopiero z chwilą
dokonania umownego bądź sądowego podziału majątku wspólnego, tj. zniesienia
stosunku współwłasności, przestaje istnieć majątek wspólny obejmujący przedmioty
nabyte przez małżonków od chwili powstania do chwili ustania wspólności
ustawowej.
O tym, że w skład masy upadłości wchodzą rzeczy i prawa stanowiące nadal
wspólność upadłego i jego małżonka przekonuje także treść art. 124 ust. 3 ustawy
Prawo upadłościowe i naprawcze, w którym jest mowa o należnościach małżonka
upadłego z tytułu udziału w majątku wspólnym. Małżonek upadłego posiada więc
nadal udział w majątku wspólnym, z tym że jego uprawnienia wiążące się z takim
udziałem przekształcają się w prawo zgłoszenia wierzytelności pieniężnej
sędziemu-komisarzowi.
W art. 124 ust. 1 zdanie drugie ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze
wyłączono podział majątku wspólnego, który wchodzi do masy upadłości. Gdyby
konsekwencją prawną wejścia do masy upadłości przedmiotów należących do
majątku wspólnego upadłego i jego małżonka było nabycie ex lege ich własności
przez upadłego, to zbędne byłoby formułowanie przez ustawodawcę wyłączenia
8
podziału tego majątku. Wyłączenie podziału majątku ma sens wówczas, gdy
istnieje wspólność majątkowa obejmująca przedmioty wchodzące w skład majątku
wspólnego. Odmienna wykładnia prowadziłaby do wniosku, że ustawodawca
zawarł przepis zbędny. Takiemu wnioskowaniu sprzeciwia się zakaz dokonywania
wykładni per non est. Posłużenie się konstrukcją wyłączenia podziału majątku,
który a contrario wobec braku takiego wyłączenia, podlegałby podziałowi, świadczy
o tym, że pojęcie majątku wspólnego nie obejmuje jedynie składników majątkowych
tak definiowanych poprzez kryterium zaliczenia ich do tego majątku przed
zniesieniem wspólności ustawowej, lecz obejmujące aktywa stanowiące nadal
przedmiot wspólności upadłego i jego małżonka.
Wykładnia art. 124 ust. 1 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, według
której przepis ten przewiduje podział majątku wspólnego ex lege byłaby nielogiczna
albowiem z normy wyłączającej expressis verbis podział majątku wspólnego
wyprowadzałoby się wniosek o ustawowym podziale tego majątku następującym
ex lege.
Za przyjętą wykładnią przepisu art. 124 ust. 1 ustawy Prawo upadłościowe
i naprawcze, wykluczającą przejście ex lege na upadłego z chwilą ogłoszenia
upadłości składników majątku wspólnego, przemawiają także dalsze argumenty
wykładni systemowej i funkcjonalnej. Przepis art. 124 zawarty jest w rozdziale
ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze dotyczącym wpływu ogłoszenia upadłości
na stosunki majątkowe małżeńskie upadłego. Ustanie wspólności ustawowej
nie powoduje, według przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, przesunięć
majątkowych między małżonkami co do składników wchodzących do majątku
wspólnego, a jedynie przekształcenie wspólności ustawowej o charakterze łącznym
(bezułamkowym) we wspólność ułamkową. Odmienne od wynikających z ogólnych
uregulowań zawartych w przepisach kodeksu rodzinnego i opiekuńczego skutki
prawne ustania wspólności ustawowej małżeńskiej w następstwie ogłoszenia
upadłości jednego z małżonków powinny wyraźnie wynikać z regulacji
przewidującej wyjątkowe rozwiązania w stosunku do rozwiązań ogólnie przyjętych
z uwagi na zakaz dokonywania wykładni rozszerzającej wyjątków wyraźnie
określonych w ustawie.
9
W ramach postępowania egzekucyjnego singularnego dochodzi do zajęcia
rzeczy bądź praw majątkowych dłużnika, z których następuje – po ich spieniężeniu
– zaspokojenie wierzyciela. Samo zajęcie rzeczy, chociażby stanowiących
własność osoby trzeciej, nie powoduje w egzekucji singularnej zmiany osoby, do
której należy zajęta rzecz bądź prawo. Zmiany takie wywołuje dopiero sprzedaż
egzekucyjna. Postępowanie upadłościowe jest swego rodzaju postępowaniem
egzekucyjnym o charakterze uniwersalnym i zmierza do zaspokojenia
wierzytelności wielu wierzycieli z całego majątku jednego dłużnika. Również
wszczęcie postępowania upadłościowego, w trakcie którego następuje zaliczenie
określonego składnika majątkowego do masy upadłości nie powoduje zmian
w sferze praw osoby trzeciej do danego składnika majątkowego, gdyż zaliczenie
określonego składnika do masy upadłości ma skutki prawne podobne do zajęcia
w postępowaniu egzekucyjnym. Również sam upadły nie traci przysługujących mu
praw do składników mienia zaliczonych do masy upadłości. Takie zmiany są
dopiero następstwem sprzedaży dokonanej w postępowaniu upadłościowym (art.
313 ust. 1 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze). Pozbawienie tych praw
małżonka upadłego w następstwie samego tylko ogłoszenia upadłości jego
małżonka byłoby od tej zasady wyjątkiem.
Zważywszy na cel postępowania upadłościowego zasadnie Sąd Okręgowy
zwrócił uwagę na to, że ratio legis ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze było
dążenie do zagwarantowania jak najpełniejszego zaspokojenia wierzycieli, nie zaś
do poprawienia sytuacji majątkowej upadłego i to kosztem majątku jego małżonka.
Stąd też cel regulacji ustawowej – wyrażony wprost w art. 1 ustawy Prawo
upadłościowe i naprawcze – musi być uwzględniony przy wykładni budzących
wątpliwości interpretacyjne przepisów zawartych w art. 124 tej ustawy. W tym
kontekście należało rozważyć konsekwencje prawne wynikające z art. 372 ustawy
Prawo upadłościowe i naprawcze, według którego zmiany stosunków prawnych
dokonane na podstawie przepisów ustaw obowiązują upadłego i drugą stronę
również po umorzeniu lub zakończeniu postępowania upadłościowego, nadto
z wyjątkami określonymi w art. 372 ust. 2 tej ustawy, w razie uchylenia
postępowania upadłościowego. Przepis art. 372 ustawy ma także zastosowanie do
zmian w stosunkach majątkowych małżeńskich spowodowanych ogłoszeniem
10
upadłości. Przyjęcie, że z chwilą ogłoszenia upadłości upadły nabywałby ex lege
składniki majątku wspólnego prowadziłoby do definitywnego i nieodwracalnego
nabycia przez upadłego do jego majątku osobistego tych składników majątkowych,
które nie uległy zbyciu w ramach likwidacji masy upadłości po umorzeniu,
zakończeniu bądź uchyleniu postępowania upadłościowego. Taka sytuacja
mogłaby mieć miejsce nie tylko w przypadkach podanych przez Sąd Okręgowy,
objętych przepisami art. 361 pkt 2 i 3 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, ale
także wtedy, gdy doszłoby np. do uchylenia postępowania upadłościowego (art.
371 ustawy). Tymczasem postanowienie o ogłoszeniu upadłości jest skuteczne
i wykonalne w dniu jego wydania. Późniejsze uchylenie wszczętego postępowania
upadłościowego na skutek prawomocnego odrzucenia bądź oddalenia wniosku
o upadłość pozostałoby bez wpływu na stosunki prawne dotyczące przedmiotów
wchodzących w skład majątku wspólnego upadłego i jego małżonka i to niezależnie
od tego, czy małżonek upadłego, względnie na skutek zajęcia tego uprawnienia
wierzyciel małżonka upadłego, zgłosił sędziemu-komisarzowi wierzytelność,
o której mowa w art. 124 ust. 3 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze. Wbrew
stanowisku wyrażonemu w skardze kasacyjnej, w przypadkach, których dotyczącą
przepisy art. 361 pkt 2 i 3 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, małżonek
upadłego jako wierzyciel miałby bardzo ograniczony wpływ na zapobieżenie
umorzeniu postępowania upadłościowego. Przepisy art. 361 pkt 2 i 3 Prawa
upadłościowego i naprawczego dotyczą umorzenia postępowania upadłościowego
z powodu: nie złożenia przez wierzycieli zaliczek na koszty postępowania
upadłościowego przy braku płynnych funduszów na te koszty (art. 361 pkt 2) oraz
z powodu żądania umorzenia postępowania przez wszystkich wierzycieli, którzy
zgłosili swoje wierzytelności (art. 361 pkt 3). Tylko w tym ostatnim wypadku
małżonek upadłego miałby realny wpływ na to, by nie doszło do umorzenia
postępowania upadłościowego, a w konsekwencji, aby była możliwość zgłoszenia,
ewentualnie później zaspokojenia z funduszy masy upadłości wierzytelności,
o której mowa w art. 124 ust. 3 Prawa upadłościowego i naprawczego. Można
wprawdzie bronić stanowiska, że nabycie przez upadłego składników majątku
wspólnego służyłoby zasadniczemu celowi postępowania upadłościowego,
tj. dążeniu do zaspokojenia wierzycieli, ten cel jednak odpadałby w razie
11
umorzenia, zakończenia bądź uchylenia postępowania upadłościowego bez zbycia
wszystkich składników masy upadłości, obejmujących składniki majątku wspólnego.
Założenie przejęcia przez upadłego składników majątku wspólnego tym bardziej
jest nieuzasadnione w postępowaniu upadłościowym z możliwością zawarcia
układu, którego celem jest uniknięcie zaspokojenia wierzycieli w drodze likwidacji
majątku upadłego. Negatywne, majątkowe skutki dla małżonka upadłego
wynikające z ogłoszenia upadłości i nabycia ex lege przez upadłego przedmiotów
wchodzących do majątku wspólnego, obciążałyby dalej małżonka upadłego,
a także jego wierzycieli. Wszczęcie postępowania upadłościowego i zaliczenie
majątku wspólnego do masy upadłości eliminuje możliwość skierowania do
składników majątku wspólnego egzekucji przez wierzycieli małżonka upadłego
dłużnika. Stan taki trwałby nadal także po zakończeniu, umorzeniu bądź uchyleniu
postępowania upadłościowego, gdyby z chwilą wszczęcia postępowania
upadłościowego następował ex lege podział majątku wspólnego w ten sposób, że
składniki tego majątku przypadałyby upadłemu. W ten sposób doszłoby do
polepszenia sytuacji majątkowej upadłego kosztem majątku jego małżonka, który
jedynie zachowywałby wierzytelność pieniężną obejmującą należności z tytułu jego
udziału w majątku wspólnym. Wykluczenie dążenia ustawodawcy do osiągnięcia
celu w postaci poprawy sytuacji majątkowej upadłego kosztem sytuacji majątkowej
jego małżonka nie jest konsekwencją zastosowania w sprawie przez sąd drugiej
instancji przepisu art. 5 k.c., lecz reguły – stanowiącej podstawę procesu wykładni
prawa – że ustawodawca dąży do osiągnięcia racjonalnych i zgodnych z zasadami
współżycia celów. Dlatego bezzasadny był podniesiony w tym kontekście
w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 5 k.c. w związku z art. 124 ust. 1 i 3,
art. 61, 62 i art. 372 Prawa upadłościowego i naprawczego.
Przepisy prawa materialnego zawarte w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym
przewidują możliwość zaspokojenia się wierzyciela jednego z małżonków
pozostającego w ustroju ustawowej wspólności majątkowej z przedmiotów
majątkowych wchodzących w skład majątku wspólnego (art. 41 k.r.o.), czemu
odpowiadają odpowiednie regulacje proceduralne związane z postępowaniem
klauzulowym i egzekucyjnym (por. art. 787 k.p.c., art. 7871
k.p.c. i art. 7872
k.p.c.).
Wówczas małżonek dłużnika musi znosić postępowanie egzekucyjne skierowane
12
do składników majątku wspólnego stanowiących ich współwłasność łączną.
Wymaga przy tym podkreślenia, że małżonek dłużnika w postępowaniu
egzekucyjnym singularnym może odpowiadać wobec wierzycieli swojego
małżonka-dłużnika tylko tymi składnikami, które wchodzą w skład majątku
wspólnego, a więc objętego wspólnością łączną (bezułamkową) obu małżonków.
W regulacji zawartej w art. 124 ust. 1 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze
można dostrzec również określenie zasady odpowiedzialności wobec wierzycieli
upadłego majątkiem wspólnym upadłego i jego małżonka, z tą różnicą,
że dotyczącej wszystkich wierzycieli oraz całego majątku wspólnego upadłego
i jego małżonka. Masa upadłości, jak stanowi art. 61 ustawy Prawo upadłościowe
i naprawcze, służy zaspokojeniu wierzycieli. Z uwagi na zasadniczy cel
postępowania upadłościowego określony w art. 1 ust. 1 ustawy Prawo
upadłościowe i naprawcze – wspólne dochodzenie roszczeń wierzycieli od
niewypłacalnego dłużnika - przejście ex lege na rzecz upadłego przedmiotów
wchodzących w skład majątku wspólnego jest zbędne dla realizacji tego celu
postępowania upadłościowego. Zaliczenie składników majątku wspólnego do masy
upadłości z wyłączeniem podziału tego majątku uzasadnione jest względami
pragmatycznymi i ma służyć sprawnemu przebiegowi postępowania
upadłościowego – które mogłoby zostać spowolnione toczącym się w tym czasie
postępowaniem o podział majątku wspólnego - jak również ma umożliwić
spieniężenie składników majątku wspólnego w ramach likwidacji masy upadłości
i uzyskanie z tego majątku funduszów masy upadłości. Realizacja tych celów nie
wymaga przejścia na rzecz upadłego wyłącznego prawa do wszystkich składników
majątku wspólnego, gdyż jest zagwarantowana także wtedy, gdy zaliczenie majątku
wspólnego do masy upadłości z wyłączeniem możliwości podziału tego majątku
oznacza jedynie konieczność znoszenia przez małżonka upadłego egzekucji
uniwersalnej, jaką jest postępowanie upadłościowe. W zamian za konieczność
znoszenia objęcia postępowaniem upadłościowym składników majątku wspólnego
oraz wyłączenia prawa podziału tego majątku małżonek upadłego uzyskuje
uprawnienie zgłoszenia sędziemu-komisarzowi wierzytelności obejmującej
należności z tytułu udziału w majątku wspólnym, wchodzącym do masy upadłości
(art. 124 ust. 3 Prawa upadłościowego i naprawczego). Sama potencjalna
13
możliwość zgłoszenia takiej wierzytelności przez małżonka upadłego sędziemu-
komisarzowi nie oznacza, że ex lege upadły nabywa prawa majątkowe do
wszystkich składników majątku wspólnego. Tym bardziej należy wykluczyć taki
zamiar ustawodawcy w sytuacji, gdy postanowienie o ogłoszeniu upadłości jako
skuteczne i wykonalne z chwilą jego ogłoszenia jest obarczone pewną dozą ryzyka,
że wszczęte na tej podstawie postępowanie upadłościowe może zostać uchylone
na skutek prawomocnego odrzucenia bądź oddalenia wniosku o upadłość
względnie umorzone z powodu braku odpowiednich środków na to postępowanie,
czy też na skutek żądania wszystkich wierzycieli.
Przyjęcie, że w skład masy upadłości wchodzą rzeczy i prawa stanowiące
nadal wspólność majątkową upadłego i jego małżonka nie przesądza kwestii
rodzaju tej wspólności, a mianowicie, czy jest to nadal wspólność łączna
(bezułamkowa), czy też ułamkowa, jak to przyjął Sąd Okręgowy. W przypadku
przekształcenia się, na podstawie art. 42 k.r.o. wspólności ustawowej
(bezułamkowej) we wspólność ułamkową – w miejsce trzech mas majątkowych –
majątków osobistych upadłego i jego małżonka oraz majątku wspólnego, powstają
dwie masy majątkowe: majątki osobiste upadłego i jego małżonka, w skład których
wchodzą rzeczy i prawa z ich majątków osobistych przed ustaniem wspólności
ustawowej oraz udziały w poszczególnych przedmiotach majątku wspólnego.
W takim wypadku składniki majątku upadłego należące do niego w chwili
ogłoszenia upadłości wchodziłyby do masy upadłości na podstawie art. 61 i art. 62
ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze. Posłużenie się w art. 124 ust. 1 ustawy
Prawo upadłościowe i naprawcze pojęciem majątku wspólnego obejmującego
udziały ułamkowe w majątku wspólnym upadłego i jego małżonka byłoby więc
metodologicznie niewłaściwe, gdyż w stosunku do udziału ułamkowego upadłego
w majątku wspólnym ustawodawca regulowałby tę samą materię co przepisami art.
61 i art. 62 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze. Takiemu wnioskowi
sprzeciwia się zakaz wykładni per non est. Użycie w art. 124 ust. 1 ustawy Prawo
upadłościowe i naprawcze pojęcia „majątku wspólnego” oznacza że do masy
upadłości wchodzą wszystkie składniki majątku wspólnego, objętego wspólnością
łączną w chwili ogłoszenia upadłości i w takiej właśnie postaci. Ze względu
na wejście tych składników do masy upadłości z chwilą ogłoszenia upadłości nie
14
następuje przekształcenie majątku wspólnego we wspólność o charakterze
ułamkowym mimo ustania wspólności ustawowej. Skutek wynikający z art. 42 k.r.o.
– w postaci powstania wspólności ułamkowej - może ziśćić się dopiero wtedy, gdy
postępowanie upadłościowe zostanie umorzone, uchylone, bądź zakończone bez
zbycia wszystkich składników majątku wspólnego, które weszły do masy upadłości.
Z tą bowiem chwilą mienie wchodzące w skład majątku wspólnego przestanie
wchodzić do masy upadłości, a co się z tym wiąże, nie będzie objęte wyłączeniem
podziału z art. 124 ust. 1 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, który jest
funkcjonalnie związany z samym postępowaniem upadłościowym. Taką wykładnię
uzasadnia posłużenie się przez ustawodawcę terminem „majątku wspólnego”, który
wchodzi do masy upadłości, co oznacza, że majątek ten zostaje objęty
postępowaniem upadłościowym w takiej postaci prawnej, jaka istniała w chwili
ogłoszenia upadłości. Ponadto ustawodawca posłużył się konstrukcją wyłączenia
podziału majątku wspólnego po ogłoszeniu upadłości jednego z małżonków. Tego
rodzaju konstrukcja jest cechą charakterystyczną wspólności łącznej (por. art. 35
k.r.o. oraz art. 863 § 2 k.c.), nie zaś wspólności ułamkowej. Przekształcenie
wspólności ustawowej (bezułamkowej) we wspólność ułamkową wiąże się zawsze
z koniecznością ustalenia wysokości udziałów małżonków w majątku wspólnym,
gdyż udziały w majątku wspólnym, zgodnie z art. 43 § 1 k.r.o., są równe tylko co do
zasady. Z ważnych powodów, według art. 43 § 2 k.r.o., każdy z małżonków może
żądać ustalenia nierównych udziałów. Tego rodzaju żądanie, po ogłoszeniu
upadłości, może być jedynie zgłoszone tylko dla określenia wysokości
wierzytelności, o której mowa w art. 124 ust. 3 ustawy Prawo upadłościowe i
naprawcze. Wówczas będzie badana przez sędziego komisarza jako przesłanka
rozstrzygnięcia o wierzytelności małżonka zgłoszonej do masy upadłości. Dlatego
nie jest możliwe określenie wysokości udziału małżonków w majątku wspólnym
poza zgłoszeniem wierzytelności zgodnie z art. 124 ust. 3 ustawy Prawo
upadłościowe i naprawcze. Prowadziłoby to do możliwych niespójności pomiędzy
rozstrzygnięciem sędziego-komisarza, a np. wpisami w księgach wieczystych, które
mogłyby jedynie odzwierciedlać zasadę wynikającą z art. 43 § 1 k.r.o. Zasadniczy
jednak argument wykluczający przekształcenie się wspólności łącznej we
wspólność ułamkową wynika stąd, że w takim wypadku w skład masy upadłości nie
15
wchodziłyby składniki objęte bezułamkową wspólnością majątkową upadłego i jego
małżonka, lecz udziały upadłego i jego małżonka w majątku wspólnym
i poszczególnych składnikach tego majątku. Masa upadłości obejmowałaby mienie
stanowiące własność upadłego (art. 61 i 62 ustawy Prawo upadłościowe
i naprawcze) oraz osoby trzeciej – małżonka upadłego, stanowiące jego majątek
osobisty. Brak byłoby racjonalnego wytłumaczenia braku regulacji prawnej
w przepisach ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze pozbawiającej małżonka
upadłego prawa zarządu tą częścią jego majątku osobistego. Zasada
odpowiedzialności małżonka upadłego wobec wierzycieli upadłego wynikająca
z art. 124 ust. 1 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze – podobnie jak
w regulacji zawartej w przepisach k.r.o. – dotyczy odpowiedzialności małżonka
dłużnika składnikami majątku wspólnego (objętego wspólnością łączną), które nie
tracą takiego charakteru w związku z objęciem ich postępowaniem upadłościowym
prowadzonym przeciwko upadłemu pozostającemu w związku małżeńskim.
Przyjętej wykładni przepisu art. 124 ust. 1 ustawy Prawo upadłościowe
i naprawcze nie wyklucza treść przepisu art. 372 tej ustawy analizowana
w kontekście przepisu art. 53 § 2 k.r.o., zgodnie z którym w razie umorzenia,
ukończenia lub uchylenia postępowania upadłościowego, między małżonkami
powstaje ustawowy ustrój majątkowy. Przepis art. 53 § 2 k.r.o. – obowiązujący od
20 stycznia 2005 r. - działa na przyszłość dopiero do przedmiotów nabywanych
przez upadłego i jego małżonka po uchyleniu, umorzeniu bądź zakończeniu
postępowania upadłościowego, a nie do składników majątku wspólnego
istniejących w chwili ogłoszenia upadłości.
Wymaga rozważenia także argument podnoszony przez wnioskodawcę,
że przyjęcie, iż małżonek upadłego z chwilą ogłoszenia upadłości nie traci udziału
w majątku wspólnym oznacza, że w razie umorzenia postępowania
upadłościowego, jego uchylenia bądź zakończenia z uwagi na treść przepisu art.
372 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze zachowa on zarówno udział
w majątku wspólnym, jak również wierzytelność, o której mowa w art. 124 ust. 3 tej
ustawy. Ocena tego zagadnienia wymaga określenia celu uregulowania zawartego
w art. 124 ust. 3 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze. Treść tego przepisu jest
ściśle związana z art. 124 ust. 1 tej ustawy wyłączającej podział majątku
16
wspólnego, mimo ustania wspólności ustawowej, jak również zaliczającej majątek
wspólny do masy upadłości, która służy zaspokojeniu wierzycieli upadłego. Z tego
względu w trakcie postępowania upadłościowego może dojść – co jest zasadą - do
zbycia składników majątku wspólnego wchodzących w skład masy upadłości.
W takim wypadku w razie późniejszego uchylenia, umorzenia bądź zakończenia
postępowania upadłościowego nie istniałby już majątek wspólny, który podlegałby
podziałowi. Interes majątkowy małżonka upadłego nie byłby w żaden sposób
chroniony. Regulacja zawarta w art. 124 ust. 3 ustawy Prawo upadłościowe
i naprawcze służy złagodzeniu tych negatywnych dla sfery praw majątkowych
małżonka upadłego skutków prawnych będących następstwem zaliczenia majątku
wspólnego do masy upadłości i ponoszenia tą częścią majątku odpowiedzialności
wobec wierzycieli upadłego. Z tego względu małżonek może zgłosić wierzytelność
sędziemu-komisarzowi, a po umieszczeniu jej na liście wierzytelności może
uczestniczyć w podziale funduszy masy upadłości, według kolejności przewidzianej
w art. 342 ust. 1 pkt 3 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze. Źródłem
zaspokojenia tej wierzytelności są fundusze masy upadłości pochodzące m.in.
ze spieniężenia składników majątku upadłego i majątku wspólnego upadłego i jego
małżonka. Wysokość wierzytelności małżonka, o której mowa w art. 124 ust. 3
ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, powinna odpowiadać wysokości udziału,
jaki w majątku wspólnym miałby ten małżonek, gdyby dochodziło do podziału
majątku wspólnego (art. 43 § 1 k.r.o.). W ramach postępowania dotyczącego
zgłoszenia wierzytelności możliwe jest przy tym żądanie ustalenia nierównych
udziałów w majątku wspólnym. W ramach badania zgłoszonej przez małżonka
upadłego wierzytelności ma przy tym zastosowanie domniemanie zawarte w art.
124 ust. 4 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, według którego domniemywa
się, że majątek wspólny powstały w okresie prowadzenia przedsiębiorstwa przez
upadłego został nabyty ze środków pochodzących z dochodów uzyskanych
z prowadzenia tego przedsiębiorstwa.
Zgodnie z art. 372 ust. 1 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, zmiany
stosunków prawnych dokonane na podstawie przepisów ustawy obowiązują
upadłego i drugą stronę również po umorzeniu lub zakończeniu postępowania
upadłościowego. Z wyjątkami określonymi w art. 372 ust. 2 tej ustawy zasada ta ma
17
odpowiednie zastosowanie także w razie uchylenia postępowania upadłościowego.
Przepisy te dotyczą także zmian w sferze stosunków majątkowych małżeńskich
między upadłym i jego małżonkiem. Oznacza to, że utrzymują się skutki prawne
będące następstwem ogłoszenia upadłości, tj. ustanie wspólności ustawowej oraz
powstanie rozdzielności majątkowej od chwili ogłoszenia upadłości do chwili
umorzenia, ukończenia bądź uchylenia postępowania upadłościowego.
Ustają natomiast skutki wynikające z art. 124 ust. 1 polegające na tym, że składniki
majątku wspólnego, wchodziły w skład masy upadłości. Dlatego też z tą chwilą
składniki majątku wspólnego, które nie zostały zbyte w postępowaniu
upadłościowym, stają się wspólnością - upadłego i jego małżonka – do której mają
odpowiednie zastosowanie przepisy o współwłasności ułamkowej (art. 42 k.r.o.
według brzmienia tego przepisu przed zmianą, obecnie art. 46 k.r.o. w związku
z art. 1035 k.c.). Przestaje także obowiązywać zakaz dokonania podziału tego
majątku. Jak bowiem już wcześniej to zaznaczono, zakaz podziału majątku
wspólnego jest ściśle związany z zapewnieniem sprawnego przebiegu
postępowania upadłościowego w celu zaspokojenia wierzycieli upadłego.
Wyłączenie podziału majątku wspólnego, o którym mowa w art. 124 ust. 1 ustawy
Prawo upadłościowe i naprawcze, nie można uznać za zmianę stosunków
prawnych dokonaną na podstawie przepisów ustawy, o której mowa w art. 372
ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, która miałaby obowiązywać do
składników majątku wspólnego po uchyleniu, umorzeniu bądź zakończeniu
postępowania upadłościowego. Zważywszy na treść art. 372 oraz art. 263 ustawy
Prawo upadłościowe i naprawcze małżonek upadłego zachowuje prawo do
dochodzenia wierzytelności (albo jej nieuznanej części) w stosunku do upadłego,
o której mowa w art. 124 ust. 3 tej ustawy, także po umorzeniu bądź zakończeniu
postępowania upadłościowego: w całości - gdy w toku postępowania
upadłościowego doszło do zbycia wszystkich składników majątku wspólnego –
bądź w ograniczonym zakresie – pomniejszonym o wartość udziału tego małżonka
w tych składnikach majątku wspólnego, które nie zostały zbyte w trakcie
postępowania upadłościowego. W przypadku umieszczenia na liście wierzytelności
zgłoszonej przez małżonka wierzytelności wymienionej w art. 124 ust. 3 ustawy
Prawo upadłościowe i naprawcze, w razie zachowania części majątku wspólnego
18
uwzględniając przepis art. 264 ust. 1 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze –
według którego po zakończeniu lub umorzeniu postępowania upadłościowego
wyciąg z zatwierdzonej przez sędziego komisarza listy wierzytelności jest tytułem
egzekucyjnym przeciwko upadłemu – możliwe jest wniesienie przez upadłego
powództwa przeciwegzekucyjnego w razie zachowania całości bądź części
składników majątku wspólnego także po umorzeniu bądź zakończeniu
postępowania upadłościowego.
Przyjętej wykładni przepisów art. 124 ust. 1 i 3 ustawy Prawo upadłościowe
i naprawcze wykluczającej nabycie przez upadłego z mocy prawa z chwilą
ogłoszenia upadłości składników wchodzących do majątku wspólnego upadłego
i jego małżonka nie podważa treść przepisów art. 61 i 62 tej ustawy. Przepis art. 61
określa datę powstania masy upadłości oraz cel, do którego służy masa upadłości,
natomiast art. 62 określa skład masy upadłości. Z uregulowań zawartych w tych
przepisach wynika, że masę upadłości tworzy majątek należący do upadłego
w dniu ogłoszenia upadłości oraz nabyty przez upadłego w toku postępowania
upadłościowego. Przepisy art. 61 i art. 62 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze
nie stanowią podstawy do nabycia przez upadłego jakiegokolwiek nowego
składnika majątkowego z chwilą ogłoszenia upadłości. Przepisy te stanowią jedynie
o majątku, który należał już w chwili ogłoszenia upadłości do upadłego oraz który
upadły nabył po ogłoszeniu upadłości. Część majątku upadłego pozostającego
w związku małżeńskim w chwili ogłoszenia upadłości stanowią przedmioty
wchodzące w myśl art. 31 k.r.o. do majątku wspólnego upadłego i jego małżonka,
objętego w chwili ogłoszenia upadłości wspólnością ustawową (łączną).
Tak określona masa majątkowa, stanowiąca nadal wspólność upadłego i jego
małżonka, jako majątek wspólny, wchodzi, na mocy odrębnej regulacji zawartej
w art. 124 ust. 1 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, w skład masy
upadłości. Masa upadłości, przy uwzględnieniu normy art. 124 ust. 1 ustawy Prawo
upadłościowe i naprawcze, obejmuje więc nie tylko składniki należące do upadłego
w dniu ogłoszenia upadłości oraz nabyte przez upadłego w toku postępowania
upadłościowego (art. 61 i 62 Prawa upadłościowego i naprawczego), ale także
składniki wchodzące do majątku wspólnego upadłego i jego małżonka. Majątek ten
nie obejmuje rzeczy i praw, które należą wyłącznie do majątku osobistego osoby
19
trzeciej – małżonka upadłego. Dlatego nie można przyjąć, że są to składniki mienia
nienależące do upadłego, o których jest mowa w art. 70 Prawa upadłościowego
i naprawczego. Wyłączeniu z masy upadłości, na podstawie tego przepisu,
podlegają jedynie przedmioty wchodzące w skład majątku osobistego małżonka
upadłego albowiem te nie stanowią mienia upadłego, lecz należą wyłącznie do
małżonka upadłego.
Z tych przyczyn orzeczono, jak w postanowieniu.