Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 321/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 listopada 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Marian Kocon
w sprawie z powództwa R. O.
przeciwko J. K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 7 listopada 2008 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 11 lutego 2008 r., sygn.
akt I ACa (…),
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 100.000 zł z
odsetkami tytułem zwrotu pożyczki pieniężnej udzielonej pozwanemu w kwietniu 2008 r.
Rozstrzygnięcie to oparł na następujących ustaleniach faktycznych.
Powód, będący kapłanem archidiecezji i pełniący posługę duszpasterską jako
ksiądz parafii w P., uzyskiwał wynagrodzenie miesięczne w wysokości 3500-4000 zł.
2
Niektóre ofiary od wiernych, stanowiące dochody parafialne, były przeznaczone w
części na utrzymanie powoda. W 1990 r. powód wykonywał obowiązki kapelana
szpitalnego w ZOZ, uzyskując dochody w granicach 900-1100 zł miesięcznie. Gromadził
oszczędności i część z nich lokował w banku. Z oszczędności tych kupił samochód
osobowy za 70.000 zł, a następnie – o wartości 100.000 zł. Z inicjatywy powoda
powstało stowarzyszenie „O.(...)”, które zorganizowało Zakład Aktywności Zawodowej
(ZAZ), zatrudniający osoby niepełnosprawne. Niezbędny do funkcjonowania ZAZ sprzęt
komputerowy został dostarczony przez firmę „A.(…)”, z którą współpracował pozwany,
prowadzący przedsiębiorstwo pod nazwą „D.(…)”. Pozwany wykonywał różne zlecenia
poligraficzne na rzecz ZAZ i wówczas przychodził do biura ZAZ oraz na plebanię
kościoła. W Stowarzyszeniu „O.(...)” działała też córka pozwanego. W kwietniu 2008 r.
pozwany zwrócił się do powoda o udzielenie pożyczki w kwocie 100.000 zł. Powód
wyraził zgodę na pożyczkę i przeznaczył na ten cel własne oszczędności. Kwota
pożyczki została wydana pozwanemu na plebani w obecności kilku świadków. Sąd
Okręgowy ustalił szczególny przebieg wydania pozwanemu pożyczonej kwoty. Termin
zwrotu pożyczki określono na czas 3-4 miesięcy. Pozwany po nadejściu terminu zapłaty
prosił powoda o prolongatę terminu zwrotu pożyczki. W związku z ostateczną odmową
zwrotu pożyczki powód wypowiedział umowę pożyczki w dniu 6 stycznia 2006 r. i
wezwał pozwanego pożyczkobiorcę do zawrotu pożyczki. Sąd Okręgowy ustalił, że
pozwany nie figurował w Krajowym Rejestrze Długów, od 1997 r. miał rachunek
oszczędnościowo – rozliczeniowy, w banku cieszył się tam dobrą opinią, nie
prowadzono wobec niego egzekucji, nie zaciągał kredytów bankowych, wywiązywał się
należycie z zobowiązań natury publiczno-prawnej.
W ocenie Sądu Okręgowego, przeprowadzone postępowanie dowodowe
(dokumenty i zeznania świadków oraz zeznania stron) wykazały, że doszło do
udzielenia pozwanemu pożyczki przez powoda. Niewiarygodne okazały się zeznania
pozwanego stwierdzające brak udzielenia takiej pożyczki. Pożyczka nie została
zwrócona przez pozwanego. Strony umowy pożyczki określiły wszystkie istotne jej
postanowienia. Odsetki za opóźnienie pożyczkobiorcy w zwrocie pożyczki Sąd zasądził
od dnia 15 lutego 2006 r.
Apelacja pozwanego okazała się uzasadniona; Sąd Apelacyjny zmienił
zaskarżony wyrok i oddalił powództwo w całości. Za trafny uznany został zarzut
naruszenia art. 246 k.p.c. w zw. z art. 720 § 2 k.c. i art. 328 § 2 k.p.c. w wyniku
dopuszczenia dowodu z zeznań świadków na fakt dokonania pomiędzy stronami
3
czynności prawnej w postaci zawarcia umowy pożyczki, mimo braku podstaw do
dopuszczenia takiego dowodu. Pismo powoda, zawierające wypowiedzenie umowy
pożyczki z dnia 6 stycznia 2006 r., nie mogło być uważane za tzw. początek dowodu na
piśmie. W motywach rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego nie wyjaśniono tego, czy
dopuszczenie dowodu ze świadków uzasadnione było szczególnymi okolicznościami
sprawy. Sąd drugiej instancji stwierdził, że brak podstaw do przyjęcia istnienia takich
okoliczności. Należało zatem pominąć dopuszczony dowód z przesłuchania świadków
jako sprzeczny z art. 74 k.c. Oznacza to konieczność brania pod uwagę jedynie
dowodów z dokumentów oraz zeznań obu stron, ponieważ strony wyraziły zgodę na
przeprowadzenie takiego dowodu [k. (…), k. (…) akt sprawy]. W świetle tak
ograniczonego materiału dowodowego należało przyjąć za niezasadne ustalenia Sądu
Okręgowego, że pomiędzy stronami doszło do zawarcia ustnej umowy pożyczki na
kwotę 100.000 zł.
W skardze kasacyjnej powoda podniesiono zarzuty naruszenia art. 233 § 1 k.p.c.
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., art. 382 k.p.c., art. 162 k.p.c., art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art.
391 § 1 k.p.c. Eksponowano także zarzut naruszenia art. 74 § 1 i § 2 k.c. (w brzmieniu
przez nowelizacją z dnia 13 lutego 2003 r., Dz. U. z 2003 r. Nr 49, poz. 408). Skarżący
wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania, ewentualnie – o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty
sprawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jak już ustalono, strony wyraziły zgodę na przeprowadzenie dowodu z zeznań
stron na fakt zawarcia umowy pożyczki [s. (…) uzasadnienia zaskarżonego wyroku].
Ograniczając postępowanie dowodowe do dowodu z przesłuchania stron i dokumentów
(obrazujących przede wszystkim sytuację majątkową i finansową stron), Sąd Apelacyjny
doszedł do wniosku, że nie znajduje w nim potwierdzenia fakt zawarcia ustnej umowy
pożyczki pomiędzy stronami.
W skardze kasacyjnej strona powodowa, eksponując zasadność żądania, stara
się bronić stanowiska, że bezpodstawnie w postępowaniu dowodowym przed Sądem
Apelacyjnym pominięto dowód z zeznań sześciu świadków, chociaż zeznania te –
według skarżącego – „nie dotyczyły (...) bezpośrednio okoliczności związanych z
zawarciem umowy pożyczki”. Dotyczyły one natomiast innych faktów m.in. wręczenia
pieniędzy pozwanemu, oględzin działki, charakteru znajomości stron, częstotliwości
wizyt pozwanego na plebanii, charakteru kontaktów zawodowych pozwanego z parafią,
4
żądania zwrotu pożyczki, a więc – faktów nie objętych w istocie zakazami
przewidzianymi w art. 74 k.c. i art. 246 k.p.c. (art. 74 k.c. w wersji sprzed nowelizacji k.c.
z dnia 14 lutego 2003 r., Dz. U. Nr 49, poz. 408). Skarżący wyjaśnił, że „inicjatywa
dowodowa powoda w sytuacji, w której nie dysponował on pisemną umową pożyczki,
zmierzała do uprawdopodobnienia faktu jej zawarcia przez wskazanie okoliczności,
które nie miały charakteru czynności prawnej, ale z umową się wiązały” [s. (…) skargi
kasacyjnej]. Taka argumentacja posłużyła skarżącemu do sformułowania zasadniczego
zarzutu kasacyjnego, tj. zarzutu naruszenia art. 74 § 1 i § 2 k.c. (w wersji sprzed
nowelizacji) i art. 246 k.p.c. – jak wywodzono - w wyniku błędnego zastosowania tych
przepisów poprzez szerokie ujęcie przewidzianego w nim zakazu (zakaz
przeprowadzenia dowodu także „na okoliczności faktyczne związane z zawarciem
umowy pożyczki”).
Takiego stanowiska skarżącego nie sposób zaakceptować z następujących
względów.
Skarżący podtrzymuje zasadność zgłoszonego roszczenia o zwrot pożyczki
i przyjmuje, że sprostał obciążającemu go ciężarowi dowodu przez to,
że uprawdopodobnił przy pomocy zeznań świadków fakt powstania pewnej sekwencji
zdarzeń, które określił ogólnie jako zdarzenia „niedotyczące bezpośrednio okoliczności
związanych z zawarciem umowy”. Tymczasem użytą w art. 74 § 1 k.c. formułę
ustawową – „na fakt dokonania czynności prawnej” należy rozumieć w tym sensie, że
chodzi w niej o wykazanie przez dowodzącego faktu złożenia m.in. zgodnych
oświadczeń woli obu stron umowy, pozwalających na przyjęcie dojścia do skutku umowy
o określonej kwalifikacji prawnej. O takim oświadczeniu woli stron świadczyć może wiele
elementów ustalonego stanu faktycznego, przy czym oświadczenie takie może przybrać
różną postać (np. także oświadczenia dorozumianego, art. 65 k.c.). Przyjmując taki
punkt widzenia nie można zasadnie twierdzić, że eksponowanie istnienia w
postępowaniu dowodowym określonej sekwencji zdarzeń „związanych tylko z
zawarciem umowy” nie jest jednak w ogóle działaniem zmierzającym w istocie do
wykazania faktu złożenia zgodnego oświadczenia obu stron, a więc w istocie – faktu
dokonania określonej czynności prawnej (zawarcia umowy). Niezależnie od tego,
powołując się na zamiar „uprawdopodobnienia faktu zawarcia umowy pożyczki” (przy
honorowaniu zakazu wynikającego z art. 74 § 1 k.c.), skarżący nie stwierdza tego, że
z określonymi zdarzeniami (zaliczonymi do kategorii zdarzeń niedotyczących
bezpośrednio okoliczności związanych z zawarciem pożyczki) wiąże możliwość
5
skonstruowania stosownego domniemania faktycznego (art. 231 k.c.) i nie daje takiemu,
ewentualnemu zarzutowi stosownego wyrazu prawnego w podniesionych podstawach
kasacyjnych. Należałoby jednak i w tym wypadku zaznaczyć, że fakt dokonania
określonej czynności prawnej (zawarcia umowy) mógłby być wykazywany bezpośrednio
środkami dowodowymi i pośrednio, przy wykorzystaniu konstrukcji domniemania
faktycznego (art. 231 k.c.). W konsekwencji należałoby przyjąć, że sformułowany w art.
74 § 1 k.c. zakaz prowadzenia dowodu ze środków na fakt dokonania czynności prawnej
(zawarcia umowy) obejmuje nie tylko dowodzenie bezpośrednie, ale także możliwość
posługiwania się w tej mierze domniemaniami faktycznymi (art. 231 k.p.c.). Istotny jest
bowiem jurydyczny cel takiego zakazu w postaci preferowania dowodu z dokumentu dla
niektórych kategorii czynności prawnych, w tym także – dla umowy pożyczki (art. 720 §
2 k c). W tej sytuacji nie można uznać za trafny zarzut naruszenia art. 74 § 1 i § 2 k.c. (w
wersji sprzed nowelizacji k.c. z dnia 14 lutego 2003 r.) i art. 246 k.p.c. przy motywacji
prawnej tych zarzutów eksponowanych w skardze.
Zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. z motywacją podaną w skardze kasacyjnej
nie mogą być brane pod uwagę w postępowaniu kasacyjnym. Nie może być też brany
pod uwagę zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., ponieważ
dotyczy on kwestii formalnej poprawności uzasadnienia zaskarżonego wyroku, a nie
wiarygodności i mocy dowodowej dowodów przeprowadzonych w postępowaniu
rozpoznawczym. Pominięcie dowodu z zeznań sześciu świadków było, jak stwierdzono,
usprawiedliwione przyjętą przez Sąd Apelacyjny interpretacją art. 74 § 1 i § 2 k.c. oraz
art. 246 k.p.c. co do zakresu zastosowania zakazu wskazanego w tych przepisach.
Nietrafny okazał się zatem zarzut naruszenia art. 382 k.p.c. w postaci „nieuwzględnienia
w całości materiału dowodowego”. Chybiony pozostaje także zarzut naruszenia art. 162
k.p.c., skoro pełnomocnik pozwanego na pierwszej rozprawie oponował przeciwko
dopuszczaniu przez Sąd dowodów ze świadków na fakt zawarcia umowy pożyczki [k.
(…) akt sprawy] i następnie fakt takiego dopuszczenia eksponował w apelacji,
formułując stosowne zarzuty apelacyjne.
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną jako
nieuzasadnioną (art. 39814
k.p.c.).