Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 125/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 listopada 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Strus
w sprawie z powództwa "S.(…)" sp. z o.o. z siedzibą w K.
przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej "Z.(...)" w K., Uniwersytetowi R.(…) im. H. K. w K.
(dawniej: Akademia R.(…) im. H. K. w K.) i Skarbowi Państwa - Prezydentowi Miasta K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 6 listopada 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 20 grudnia
2007 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powodowa spółka z o.o. „S.(…)” w K. w pozwie przeciwko Spółdzielni
Mieszkaniowej Z.(...) w K., Akademii R.(…) im. H. K. w K. i Skarbowi Państwa-
Prezydentowi Miasta K. wnosiła o zasądzenie od pozwanych in solidum kwoty
2
1 212 941,19 zł z ustawowymi odsetkami i kosztami procesu, wskazując jako podstawę
prawną odpowiedzialności pozwanej Spółdzielni - art. 556 § 2 k.c. w zw. z art. 560 § 1 i
2 oraz art. 575 k.c., pozwanej Akademii - art. 420 w zw. z art. 417 k.c., a pozwanego
Skarbu Państwa – art. 417 k.c.
Pozwani wnosili o oddalenie powództwa.
Wyrokiem z dnia 6 sierpnia 2007 r. Sąd Okręgowy w K. uwzględnił powództwo w
stosunku do pozwanej Akademii R.(...), a oddalił je w stosunku do pozostałych
pozwanych.
Sąd Okręgowy ustalił, że w dniu 21 listopada 1946 r. wydane zostało
zaświadczenie Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego o przejęciu przez Skarb Państwa, na
podstawie przepisów dekretu o reformie rolnej, nieruchomości rolnej wchodzącej w
skład majątku C. (obejmującej między innymi działki oznaczone obecnie (…)/37 o pow.
8 a 97 m.kw. i (…)/15 o pow. 59 a 18 m.kw.). W oparciu o to zaświadczenie Skarb
Państwa został wpisany w księdze wieczystej jako właściciel, w miejsce E. R.. W 1947 r.
Skarb Państwa przekazał przedmiotowe działki Uniwersytetowi (…), a następnie
przejęła je pozwana Akademia R.(…). W latach osiemdziesiątych XX wieku
spadkobiercy E. R. wszczęli postępowanie o odszkodowanie za bezprawnie przejęty
majątek ziemski. Na ich wniosek Minister Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej
stwierdził w piśmie z dnia 22 sierpnia 1985 r., iż brak było podstaw do przejęcia
przedmiotowej nieruchomości na cele reformy rolnej, a zaświadczenie z dnia 21
listopada 1946 r. było błędne. Polecił też złożenie do PBN wniosku o wykreślenie z
księgi wieczystej wpisu Skarbu Państwa jako właściciela i zbadanie, czy przejęcie
własności nastąpiło na podstawie art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o
sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych oraz o uporządkowaniu niektórych
spraw związanych z przeprowadzeniem reformy rolnej i osadnictwa rolnego (Dz. U. Nr
17, poz. 71). W dniu 24 marca 1986 r. wydana została decyzja administracyjna o
przejęciu przedmiotowej nieruchomości przez Skarb Państwa na podstawie art. 9 ust. 1
powyższej ustawy, od której spadkobiercy E. R. wnieśli odwołanie. Od kwietnia 1990 r.
doręczono Akademii R.(...) wszystkie decyzje administracyjne zapadające w tej sprawie
oraz składane pisma. W dniu 17 maja 1993 r. pozwana Akademia R.(…) została
wpisana w księdze wieczystej prowadzonej dla nieruchomości jako użytkownik
wieczysty na podstawie art. 182 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie
wyższym (Dz. U. Nr 65, poz. 385 ze zm.). W dniu 13 maja 1996 r. uchylono decyzję
3
administracyjną z dnia 24 marca 1986 r., a skarga Akademii została oddalona w dniu 2
lipca 1997 r.
W dniach 23 grudnia 1997 r. i 14 stycznia 1998 r. pozwana Akademia sprzedała
pozwanej Spółdzielni Mieszkaniowej użytkowanie wieczyste przedmiotowych działek
oświadczając w umowach, że są one wolne od wszelkich obciążeń oraz roszczeń i praw
wobec osób trzecich, a ich stan prawny nie uległ zmianie. W tym czasie w księdze
wieczystej jako właściciel figurował Skarb Państwa a jako użytkownik wieczysty -
pozwana Akademia i nie było wpisów żadnych ostrzeżeń.
W dniu 13 sierpnia 2003 r. na wniosek spadkobierców E. R. wydana została
decyzja administracyjna stwierdzająca, że przedmiotowa nieruchomość nie podpadała
pod przepisy dekretu o reformie rolnej. Dopiero ta decyzja określiła faktyczną
powierzchnię majątku ziemskiego C.
W dniu 24 września 2003 r. strona powodowa kupiła od pozwanej Spółdzielni
Mieszkaniowej użytkowanie wieczyste przedmiotowej nieruchomości za cenę
1 212 941,19 zł. W tym czasie w księdze wieczystej jako właściciel figurował Skarb
Państwa a jako użytkownik wieczysty pozwana Spółdzielnia. Zbywca ani nabywca nie
mieli żadnych wątpliwości co do stanu prawnego nieruchomości, nie wiedzieli o
roszczeniach spadkobierców E. R. ani o toczącym się postępowaniu administracyjnym.
W dniu 3 lutego 2004 r. zapadła decyzja administracyjna utrzymująca w mocy
decyzję z dnia 13 sierpnia 2003 r. W maju 2004 r. spadkobierczynie E. R. - M. Z. i M. K.
zawiadomiły stronę powodową oraz pozwaną Spółdzielnię o powyższych decyzjach
administracyjnych stwierdzając, że strona powodowa nabyła nie istniejące prawo
użytkowania wieczystego a grunt stanowi własność M. Z. i M. K. W marcu 2005 r.
zażądały od powoda wydania nieruchomości, o czym powód zawiadomił pozwaną
Spółdzielnię, zaś w dniu 31 marca 2005 r. złożył pozwanej Spółdzielni na piśmie
oświadczenie o odstąpieniu od umowy kupna-sprzedaży użytkowania wieczystego
przedmiotowej nieruchomości z powodu wady prawnej i zażądał zwrotu kwoty
1 212 941,19 zł., czemu pozwana odmówiła.
W dniu 27 kwietnia 2006 r. zapadł prawomocny wyrok w sprawie z powództwa M.
Z. i M. K. przeciwko Skarbowi Państwa i Akademii R.(...) uzgadniający treść księgi
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym przez wykreślenie z księgi wieczystej jako
właściciela Skarbu Państwa i jako użytkownika wieczystego Akademii R.(...) oraz
wpisanie jako właścicielek M. Z. i M. K.. Podobny wyrok zapadł w dniu 27 czerwca 2006
r. w sprawie z powództwa M. Z. i M. K. przeciwko Skarbowi Państwa i Gminie oraz w
4
dniu 18 października 2006 r. w sprawie IC (...) Sądu Rejonowego z powództwa M. Z. i
M. K. przeciwko Skarbowi Państwa i stronie powodowej, w którym Sąd uzgadniając
treść księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym wykreślił z księgi wieczystej
prowadzonej dla przedmiotowej nieruchomości wpis Skarbu Państwa jako właściciela i
strony powodowej jako użytkownika wieczystego i wpisał jako współwłaścicielki M. Z. i
M. K. We wszystkich tych sprawach podstawę uwzględnienia powództw stanowiło
stwierdzenie przez Sąd, że zgodnie z art. 232 k.c. prawo użytkowania wieczystego nie
mogło powstać na gruncie stanowiącym własność osób fizycznych i nie mogło też być
skutecznie przeniesione, choćby nabywca działał w dobrej wierze i w zaufaniu do treści
księgi wieczystej, a zatem na przedmiotowej nieruchomości nie powstało prawo
użytkowania wieczystego i strona powodowa go nie nabyła. W sprawie tej zarówno
pozwana Akademia jaki i pozwana Spółdzielnia zostały zawiadomione o toczącym się
procesie, jednak nie wzięły w nim udziału. Wiosną 2007 r. strona powodowa kupiła
przedmiotową nieruchomość od M. Z. i M. K.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd pierwszej instancji uznał, że jedynie
pozwana Akademia R.(…) ponosi odpowiedzialność za szkodę powoda na podstawie
art. 420 w zw. z art. 417 k.c., w brzmieniu obowiązującym do dnia 1 września 2004 r.,
bowiem sprzedała pozwanej Spółdzielni prawo użytkowania wieczystego wiedząc, że
Skarb Państwa nie jest właścicielem gruntu. Zakończyło się już wówczas, niekorzystnie
dla Skarbu Państwa, postępowanie administracyjne dotyczące nabycia przez Skarb
Państwa nieruchomości rolnych majątku C. na podstawie art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 12
marca 1958 r. Pozwana Akademia wiedziała o roszczeniach spadkobierców E. R. oraz o
tym, że powierzchnia majątku nie uzasadniała przejęcia go na podstawie przepisów o
reformie rolnej. Nie dochowała też należytej staranności nie podejmując żadnych starań
w celu ustalenia rzeczywistej powierzchni majątku C., a w akcie notarialnym złożyła
oświadczenie, że stan prawny nieruchomości nie uległ zmianie i jest wolny od obciążeń
na rzecz osób trzecich. Akademia, wiedząc, że podstawa ujawnienia Skarbu Państwa
jako właściciela w księdze wieczystej jest wadliwa, wiedziała też, że tym samym wadliwe
jest jej nabycie prawa użytkowania wieczystego. W tej sytuacji Sąd Okręgowy uznał, że
pozwana Akademia w chwili nabycia użytkowania wieczystego przedmiotowej
nieruchomości była w złej wierze, a zatem nie chroni jej rękojmia wiary publicznej ksiąg
wieczystych z art. 6 u.k.w.h. Skoro powstanie użytkowania wieczystego na gruncie
stanowiącym własność osób fizycznych było niemożliwe, pozwana Akademia nie nabyła
tego prawa i sprzedała pozwanej Spółdzielni nieistniejące prawo użytkowania
5
wieczystego. Sąd pierwszej instancji uznał, że jest związany prawomocnym wyrokiem
wydanym w dniu 18 października 2006 r. w sprawie I C (...), stwierdził, że powód nigdy
nie nabył prawa użytkowania wieczystego i z winy Akademii poniósł szkodę w kwocie
1 212 941 zł, stanowiącą cenę jaką zapłacił za nieistniejące prawo.
Oddalając powództwo w stosunku do Skarbu Państwa Sąd Okręgowy uznał, że
ponieważ zarzucane przez powoda bezprawne działania i zaniechania funkcjonariuszy
Skarbu Państwa dotyczyły sfery niewładczej (dominium), odpowiedzialność Skarbu
Państwa opiera się na art. 417 k.c. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 1 września
2004 r. i strona powodowa powinna była wykazać bezprawność działania
funkcjonariuszy, ich winę oraz pozostałe przesłanki odpowiedzialności, czego nie
uczyniła. Sąd Okręgowy uznał, że Skarb Państwa, co najmniej do chwili wydania decyzji
z dnia 13 sierpnia 2003 r., stwierdzającej, że nieruchomość nie podpadała pod przepisy
dekretu o reformie rolnej, a w zasadzie do dnia wydania wyroku w sprawie I C (...), mógł
mieć uzasadnione przekonanie, że jest właścicielem nieruchomości, na jego korzyść
przemawiało też domniemanie z art. 3 u.k.w.h. Stwierdził poza tym, że żaden przepis
prawa nie nakłada na organy administracji państwowej obowiązku wystąpienia z
powództwem o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym i
ostatecznie uznał, że powód nie udowodnił, iż działania lub zaniechania funkcjonariuszy
państwowych były bezprawne i zawinione.
Sąd Okręgowy nie znalazł także podstaw do uwzględnienia powództwa wobec
pozwanej Spółdzielni Mieszkaniowej, ponieważ zdaniem Sądu nabywając nieruchomość
od pozwanej Akademii była ona w dobrej wierze, a więc nabyła prawo użytkowania
wieczystego, nawet jeżeli prawo to nie istniało, bowiem chroni ją art. 5 u.k.w.h.
Dostrzegając kolizję między tym przepisem i art. 232 § 1 k.c. uznał, że musi być ona
rozstrzygnięta na korzyść rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych, która odnosi się
także do użytkowania wieczystego, a zatem gdy nabywca działał w dobrej wierze, prawo
to powstaje, nawet jeżeli nie istniało, a równocześnie z powstaniem prawa użytkowania
wieczystego, właścicielem nieruchomości staje się podmiot określony w art. 232 k.c.,
wpisany jako właściciel w księdze wieczystej. Wobec tego, że pozwana Spółdzielnia
nabyła prawo użytkowania wieczystego, umowa sprzedaży tego prawa stronie
powodowej nie jest dotknięta wadą prawną, a zatem nie ma podstaw do odstąpienia
przez nią od umowy sprzedaży i żądania zwrotu ceny.
W wyniku apelacji strony powodowej oraz pozwanej Akademii R.(...), Sąd
Apelacyjny w K. wyrokiem z dnia 20 grudnia 2007 r. zmienił wyrok Sądu pierwszej
6
instancji w ten sposób, że oddalił powództwo także w stosunku do Akademii i w całości
oddalił apelację strony powodowej.
Sąd drugiej instancji podzielił stanowisko Sądu Okręgowego, że brak jest
podstaw do wyłączenia działania rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych w
odniesieniu do użytkowania wieczystego. Wskazując na dwa rozbieżne stanowiska
Sądu Najwyższego w tym przedmiocie opowiedział się za tym, zgodnie z którym zasada
wiarygodności ksiąg wieczystych odnosi się także do użytkowania wieczystego i
stwierdził, że z uwagi na to, iż strona powodowa nabywając od pozwanej Spółdzielni
prawo użytkowania wieczystego przedmiotowej nieruchomości działała w dobrej wierze,
nabyła to prawo skutecznie, a zatem brak jest podstaw do stosowania przepisów o
rękojmi za wady prawne, a w konsekwencji do odpowiedzialności Spółdzielni.
Rozważając odpowiedzialność deliktową Skarbu Państwa i Akademii R.(...)
stwierdził, że odpowiedzialność ta nie jest oczywista. Wskazał, że dopiero w 1982 r.
spadkobiercy właściciela wystąpili o odszkodowanie za przejętą nieruchomość, a zatem
można uznać, że występując tylko o odszkodowanie zaakceptowali utratę własności
nieruchomości. Gdyby było inaczej powinni wystąpić już wówczas o uzgodnienie treści
księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, jednak przez ponad 20 lat nie
skorzystali z możliwości odzyskania nieruchomości. Podstawy do wykreślenia wpisu
Skarbu Państwa z księgi wieczystej zaistniały, zdaniem Sądu, dopiero w 2004 r., gdy
uprawomocniła się decyzja stwierdzająca, że nieruchomość nie podpada pod przepisy
dekretu o reformie rolnej. Podkreślił też, że nabycie użytkowania wieczystego przez
Akademię R.(…) nastąpiło z mocy prawa na podstawie art. 182 ustawy o szkolnictwie
wyższym z 1990 r., a zatem trudno je oceniać z punktu widzenia dobrej czy złej wiary.
Ostatecznie jednak Sąd Apelacyjny stwierdził, że nawet gdyby uznać, że
Akademia dopuściła się czynu niedozwolonego polegającego na zbyciu prawa przy
świadomości, że jej ono nie przysługuje i jego wpis do księgi wieczystej jest błędny, a
Skarb Państwa dopuścił się czynu niedozwolonego przez utrzymywanie wadliwego
wpisu w księdze wieczystej i niepodejmowanie żadnych działań w celu ujawnienia stanu
rzeczywistego, to zdaniem Sądu, można by im przypisać odpowiedzialność tylko za
szkodę rzeczywistą, a brak podstaw do przyjęcia, że szkodą tą jest cena, jaką powód
zapłacił Spółdzielni za nabycie prawa użytkowania wieczystego. W ocenie Sądu
Apelacyjnego ich odpowiedzialność byłaby ograniczona tylko do wartości rynkowej i
istniałaby jedynie w sytuacji, gdyby powód nabyte prawo użytkowania wieczystego
musiał zwrócić, co nie miało miejsca. Zważywszy, że powód nadal włada
7
nieruchomością a nawet nabył jej prawo własności, jego szkodą, w świetle art. 361 k.c.
nie jest, zdaniem Sądu, cena jaką zapłacił Spółdzielni za użytkowanie wieczyste ani
nawet rynkowa wartość tego prawa, a różnica pomiędzy wartością rynkową
nieruchomości, a sumą cen, które zapłacił Spółdzielni za użytkowanie wieczyste i
właścicielom za nabycie własności. Powód jednak nie ujawnił za jaką cenę kupił
nieruchomość od właścicieli, poza tym ceny nieruchomości bardzo wzrosły a ponadto
sporna nieruchomość została zabudowana budynkami mieszkalnymi, co znacznie
zwiększyło jej wartość. Sąd Apelacyjny podkreślił także, że powód dokonując zakupu od
właścicieli nabył inne jakościowo prawo niż to, które nabył od Spółdzielni. Ostatecznie
Sąd drugiej instancji uznał, że powód, by wykazać szkodę, musiałby udowodnić, że
gdyby nie nabywał własności nieruchomości od właścicieli, to na sprzedaży mieszkań
zarobiłby więcej, czego jednak nawet nie próbował wykazać. Nie udowodnił zatem,
zdaniem Sądu, poniesienia szkody, co uzasadniało oddalenie powództwa także wobec
pozwanej Akademii.
Odnosząc się do wyroku wydanego w sprawie I C (...) o uzgodnienie treści księgi
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym Sąd Apelacyjny stwierdził, że w sprawie tej
Sąd Rejonowy zaprezentował formalne podejście i skoro uznał, że Skarb Państwa nie
stał się właścicielem nieruchomości, to wykreślił jego prawo oraz użytkowanie
wieczyste. Wskazał, że nie bez znaczenia jest też postawa powoda jako strony
pozwanej w tym postępowaniu, który uznał żądanie, nie próbując nawet żadnej obrony
swojego prawa.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach strona powodowa w ramach
zarzutów procesowych wskazała na naruszenie art. 365 § 1 k.p.c. przez pominięcie
wiążącego Sądy w niniejszej sprawie wyroku z dnia 18 października 2006 r. I C (...)
stwierdzającego, że powód nie nabył użytkowania wieczystego przedmiotowej
nieruchomości, art. 328 § 2 k.p.c. przez nie wyjaśnienie podstawy faktycznej i prawnej
rozstrzygnięcia, art. 82 w zw. z art. 85 i art. 84 § 1 k.p.c. przez uwzględnienie zarzutu
pozwanej Akademii dotyczącego wadliwości wyroku Sądu z dnia 18 października 2006
r. I C (...), oraz art. 316 § 1 w zw. z art. 227 k.p.c. przez pominięcie przy wyrokowaniu
okoliczności odstąpienia przez stronę powodową od umowy kupna użytkowania
wieczystego od pozwanej Spółdzielni.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej strona powodowa zarzuciła naruszenie
art. 5 u.k.w.h. w zw. z art. 232 k.c. przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że
rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych chroni również nabywcę ujawnionego w
8
księdze wieczystej lecz nie istniejącego prawa użytkowania wieczystego, art. 21 w zw. z
art. 31 i art. 64 Konstytucji RP i art. 6 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji o
Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z dnia 20 marca 1952 r. (Dz. U. z
1995 r.) przez przyjęcie, że nabycie nieistniejącego prawa użytkowania wieczystego w
oparciu o rękojmię wiary publicznej ksiąg wieczystych powoduje automatyczne przejście
własności gruntu na Skarb Państwa lub jednostkę samorządu terytorialnego, co
prowadzi do niedopuszczalnego wywłaszczenia właściciela nieruchomości, a także art.
45 Konstytucji RP i art. 6 powyższego Protokołu przez doprowadzenie do dualizmu
orzeczeń sądowych, z których jedno stwierdza, że powód jest użytkownikiem
wieczystym przedmiotowej nieruchomości, zaś drugie, że nie jest, art. 3 u.k.w.h. przez
błędną wykładnię i przyjęcie, że Skarb Państwa nabył własność przedmiotowej
nieruchomości a powód nabył prawo użytkowania wieczystego, art. 417 k.c. przez
przyjęcie, że Skarb Państwa działał w sferze dominium wydając w 1946 r. błędne
zaświadczenie o przejściu nieruchomości na własność Skarbu Państwa na podstawie
przepisów dekretu o reformie rolnej, art. 415 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie do
odpowiedzialności Skarbu Państwa, art. 361 § 1 i 2 k.c. przez niewłaściwe określenie
szkody powoda, art. 556 § 2 w zw. z art. 56 § 1 i 2 i w zw. z art. 494 k.c. przez ich
niezastosowanie, mimo złożenia przez powoda oświadczenia o odstąpieniu od umowy
sprzedaży z powodu wady prawnej, która rzeczywiście istniała, art. 182 ustawy z dnia
12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym przez niewłaściwe zastosowanie w wyniku
przyjęcia, że pozwana Akademia R.(…) nabyła użytkowanie wieczyste, mimo że
nieruchomość nie była własnością Skarbu Państwa.
W oparciu o powyższe strona powodowa wnosiła o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie są uzasadnione zarzuty naruszenia art. 82 w zw. z art. 85 i art. 84 § 1 k.p.c.,
bowiem przepisy te nie miały zastosowania w rozpoznawanej sprawie, skoro pozwana
Akademia R.(…) nie była interwenientem ubocznym w żadnym postępowaniu, które
miałoby jakikolwiek związek z roszczeniami powoda. Podzielenie przez Sąd drugiej
instancji zarzutu Akademii co do wadliwości wyroku Sądu Rejonowego z dnia 18
października 2006 r. I C (...) nie stanowi naruszenia powyższych przepisów i nie może
być skutecznie zwalczane przez podniesienie zarzutu ich naruszenia.
9
Także zarzut naruszenia art. 316 § 1 w zw. z art. 227 k.p.c. jest niesłuszny,
bowiem Sąd Apelacyjny nie pominął przy wyrokowaniu faktu odstąpienia strony
powodowej od umowy kupna-sprzedaży przedmiotowej nieruchomości, a jedynie uznał
odstąpienie za nieskuteczne wobec stwierdzenia, że przedmiot sprzedaży nie był
dotknięty wadą prawną, gdyż sprzedawane prawo istniało i powód je skutecznie nabył.
Uzasadnione natomiast są dwa pozostałe zarzuty naruszenia prawa
procesowego. Uzasadnienie Sądu drugiej instancji nie spełnia wymogów art. 328 § 2 w
zw. z art. 391 § 1 k.p.c., a uchybienia są na tyle istotne, że nie pozwalają na kasacyjną
ocenę orzeczenia tego Sądu. W sytuacji, gdy Sąd drugiej instancji zmienia zaskarżony
wyrok i orzeka merytorycznie, jego uzasadnienie powinno wskazywać podstawy
faktyczne rozstrzygnięcia oraz wyjaśniać podstawę prawną ze wskazaniem
stanowczego stanowiska Sądu co do podstaw lub braku podstaw odpowiedzialności
strony pozwanej wraz z przytoczeniem właściwych przepisów prawa materialnego i
wskazaniem dlaczego Sąd zastosował określony przepis i w jaki sposób wpłynęło to na
rozstrzygnięcie sprawy. Uzasadnienie zaskarżonego wyroku w znacznej części nie
spełnia tych wymagań. Przede wszystkim nie została wskazana podstawa faktyczna
rozstrzygnięcia ani to, które ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji Sąd Apelacyjny
przyjął za własne. Nie zostało też wskazane w sposób stanowczy, czy Sąd drugiej
instancji uznał, że pozwany Skarb Państwa i Akademia R.(…) dopuściły się czynu
niedozwolonego czy też nie. Z jednej strony Sąd Apelacyjny stwierdził, że
odpowiedzialność deliktowa tych pozwanych nie jest „tak oczywista” i wyjaśnił dlaczego,
jednak z drugiej strony, rozważając kwestie szkody strony powodowej oraz stwierdzając,
że jej nie wykazała, jak się zdaje jednak odpowiedzialność tę przyjął. W przeciwnym
wypadku rozważania na temat szkody byłyby bezprzedmiotowe.
Nie sposób również odmówić słuszności zarzutowi skargi kasacyjnej, że zawarte
w uzasadnieniu rozważania o szkodzie są niezrozumiałe i wewnętrznie sprzeczne.
Początkowo Sąd Apelacyjny stwierdził, że szkodę rzeczywistą powoda stanowi różnica
między wartością rynkową nieruchomości a sumą cen jakie powód zapłacił pozwanej
Spółdzielni za nabycie prawa użytkowania wieczystego i właścicielom za nabycie
własności, ale ostatecznie uznał, że powód nie wykazał szkody rozumianej jako
nadwyżka zysku, jaki osiągnąłby przy sprzedaży wybudowanych mieszkań, gdyby nie
nabył własności nieruchomości, co może oznaczać, że chodzi o utracone korzyści. Nie
wiadomo zatem, w jaki sposób Sąd Apelacyjny rozumie szkodę powoda i co ma on
udowodnić. W każdym jednak wypadku taka definicja szkody czyni też skutecznym
10
kasacyjny zarzut naruszenia art. 361 § 2 k.c., zgodnie z którym szkodą jest różnica
pomiędzy obecnym stanem majątku poszkodowanego, a stanem, jaki by istniał, gdyby
nie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę, zaś naprawienie szkody obejmuje zarówno
straty, które poszkodowany poniósł, jak i korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu
szkody nie wyrządzono. Powód upatruje szkodę w wydatkowaniu dochodzonej pozwem
kwoty na zakup nieistniejącego prawa użytkowania wieczystego. Tak określona szkoda
mieści się, co do zasady, w definicji i zakresie szkody wskazanych w art. 361 § 2 k.c. i
powinna być przez Sąd oceniona przy rozważeniu adekwatnego związku
przyczynowego między jej wystąpieniem a czynem niedozwolonym pozwanego Skarbu
Państwa i Akademii R.(...), jeśli Sąd uznałby, że czyn taki miał miejsce.
Trafnie także skarżący zarzuca, że Sąd Apelacyjny nie wskazał w uzasadnieniu z
jakich przyczyn uznał, że nie wiąże go prawomocny wyrok wydany w sprawie o
uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym oraz jakie
znaczenie dla oceny tego wyroku lub jego znaczenia dla postępowania w
rozpoznawanej sprawie miało to, że w sprawie I C (...) powód uznał powództwo i nie
zaskarżył wyroku.
Wszystkie powyższe uchybienia uzasadnienia Sądu Apelacyjnego nie pozwalają na
ocenę jego stanowiska w kluczowych dla rozstrzygnięcia sprawy kwestiach dotyczących
wpływu wyroku zapadłego w sprawie I C (...) na rozstrzygnięcie w rozpoznawanej
sprawy oraz odpowiedzialności za szkodę powoda pozwanego Skarbu Państwa i
Akademii R.(...).
Uzasadniony jest także zarzut naruszenia art. 365 § 1 k.p.c., zgodnie z którym
orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne
sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej, a w wypadkach w
ustawie przewidzianych także inne osoby. Z regulacji tej wynika obowiązek
uwzględnienia przez sąd w rozpoznawanej sprawie faktu istnienia orzeczenia sądu
wydanego w innej sprawie, a jeżeli orzeczenie to ma charakter prejudycjalny dla
rozstrzygnięcia rozpoznawanej sprawy, sąd obowiązany jest uznać, że kwestia prawna,
która była już przedmiotem rozstrzygnięcia w innej sprawie, kształtuje się tak, jak to
przyjął sąd we wcześniejszym prawomocnym wyroku, nie może już sam badać ani
rozstrzygać tej kwestii (porównaj wyroki Sądu Najwyższego z dnia 12 lipca 2002 r. V
CKN 1110/00, z dnia 7 stycznia 2004 r. III CK 192/02 i z dnia 15 lutego 2007 r. II CSK
452/06, nie publ.).
11
Nie ulega wątpliwości, że dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy decydujące było
ustalenie, czy powód skutecznie nabył prawo użytkowania wieczystego i stał się
użytkownikiem wieczystym przedmiotowej nieruchomości, czy też prawo to nie istniało i
powód go nie nabył. Ustalenie tej okoliczności miało zatem znaczenie prejudycjalne dla
rozstrzygnięcia sprawy. Skoro więc w tym przedmiocie zapadło wcześniej prawomocne
rozstrzygnięcie Sądu Rejonowego w postaci wyroku z dnia 18 października 2006 r.
wydanego w sprawie I C (...), w którym Sąd ustalił, że powód nie nabył prawa
użytkowania wieczystego, bowiem ono nie istniało i w związku z tym uzgodnił treść
księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym przez wykreślenie powoda jako
użytkownika wieczystego a Skarbu Państwa jako właściciela i wpisanie jako właścicieli
M. Z. i M. K., to Sądy w rozpoznawanej sprawie były związane tym wyrokiem. Jak
słusznie wskazał Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 30 maja 2003 r. III CKN 1137/00
(nie publ.), wyrok wydany w sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z
rzeczywistym stanem prawnym korzysta z tzw. prawomocności rozszerzonej, realizując
funkcję ustrojową ksiąg wieczystych mającą zapewnić bezpieczeństwo obrotu. Wiąże
zatem nie tylko strony, które brały udział w tej sprawie i sądy oraz organy wymienione w
art. 365 k.p.c., lecz także inne podmioty.
W konsekwencji oznacza to, że w rozpoznawanej sprawie Sądy związane były
ustaleniem, że powód nie stał się użytkownikiem wieczystym przedmiotowej
nieruchomości, bowiem prawo to w ogóle nie powstało. Nie mogły więc, jako przesłanki
(prejudykatu) swojego rozstrzygnięcia przyjąć, że prawo to powstało, powód skutecznie
nabył je od Spółdzielni i stał się użytkownikiem wieczystym.
Z tych względów dla rozstrzygnięcia rozpoznawanej sprawy nie było i nie jest
konieczne rozstrzygnięcie spornego problemu prawnego, czy przewidziana w art. 5
u.k.w.h. rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych odnosi się także do użytkowania
wieczystego i czy w wyniku jej działania prawo to, wbrew zasadzie z art. 232 k.c., może
powstać na nieruchomości stanowiącej własność osoby fizycznej i być skutecznie
przeniesione, jeżeli nabywca działał w dobrej wierze. Kwestia ta zastała bowiem
przesądzona omówionym wyżej prejudycjalnym wyrokiem w sprawie o uzgodnienie
treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, którym Sąd w rozpoznawanej
sprawie jest związany. Z tych przyczyn bezprzedmiotowe są kasacyjne zarzuty
naruszenia art. 3 u.k.w.h. oraz art. 5 tej ustawy w zw. z art. 232 k.c.
Skoro zatem powód nie nabył od pozwanej Spółdzielni prawa użytkowania
wieczystego, bowiem ono nie istniało, konieczne było rozważenie wskazanej w pozwie
12
podstawy roszczeń skierowanych przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej, wynikających z
rękojmi za wady prawne. Zgodnie bowiem z art. 556 § 2 k.c., w razie sprzedaży praw,
sprzedawca jest odpowiedzialny względem kupującego także za istnienie prawa, przy
czym odpowiedzialność ta ma charakter absolutny, jest niezależna od dobrej wiary, winy
i wiedzy sprzedawcy oraz od tego, czy miał jakikolwiek wpływ na istnienie wady.
Odpowiedzialności tej Sąd Apelacyjny nie rozważył, bezpodstawnie przyjmując, że
powód nabył od Spółdzielni prawo użytkowania wieczystego. Skuteczne są zatem
kasacyjne zarzuty naruszenia art. 556 § 2 w zw. z art. 560 § 1 i 2 k.c. i art. 494 k.c.
Odnosząc się do zarzutów dotyczących odpowiedzialności Skarbu Państwa i
Akademii R.(...) trzeba przede wszystkim stwierdzić, że to, czy zajdzie potrzeba
rozważania odpowiedzialności tych pozwanych za szkodę powoda określoną jako
odpowiadającą cenie 1 212 942 zł. świadczonej pozwanej Spółdzielni za nabycie
nieistniejącego prawa użytkowania wieczystego, będzie zależało od tego, czy Sąd
stwierdzi istnienie podstaw odpowiedzialności Spółdzielni z tytułu rękojmi za wadę
prawną czy też nie. Jeżeli bowiem przyjęte zostanie, że powód skutecznie odstąpił od
umowy kupna-sprzedaży prawa użytkowania wieczystego zawartej z pozwaną
Spółdzielnią i uzyskał roszczenie o zwrot świadczonej ceny, nie będąc jednocześnie
zobowiązanym do zwrotu nieistniejącego prawa użytkowania wieczystego - trudno
będzie mówić o wystąpieniu po jego stronie szkody w postaci i w wysokości
dochodzonej pozwem, za którą odpowiedzialny byłby Skarb Państwa lub Akademia
R.(…). Kwota ta bowiem stanowić będzie wówczas wierzytelność powoda wobec
pozwanej Spółdzielni, a zatem należeć będzie do aktywów jego majątku, wyrównujących
poniesiony uszczerbek w tej samej wysokości i z tego samego tytułu. Brak więc będzie
szkody w postaci dochodzonej przez powoda w rozpoznawanej sprawie, a tym samym
jednej z koniecznych przesłanek roszczeń deliktowych skierowanych przeciwko
Skarbowi Państwa i Akademii R.(...). Z tych względów obecnie przedwczesne jest
rozważanie kasacyjnych zarzutów odnoszących się do odpowiedzialności tych
pozwanych, tym bardziej, że jak wskazano wyżej, z uwagi na braki i niejasności
uzasadnienia orzeczenia Sądu drugiej instancji, niemożliwa jest merytoryczna ocena
jego stanowiska co do tego, czy pozwani ci dopuścili się czynu niedozwolonego, a więc
czy istnieje podstawa deliktowa ich odpowiedzialności, czy też nie.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
k.p.c. uchylił
zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
13
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art.
39821
i art. 391 § 1 k.p.c.).