Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 288/08
POSTANOWIENIE
Dnia 7 listopada 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Skarbu Państwa - Nadleśniczego Nadleśnictwa B. w B.
o założenie księgi wieczystej i wpis,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 7 listopada 2008 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od postanowienia Sądu Okręgowego w B. z dnia 14
kwietnia 2008 r., sygn. akt II Ca (…),
uchyla zaskarżone postanowienie w części oddalającej apelację wnioskodawcy w
pozostałym zakresie (pkt II) oraz postanowienie Sądu Rejonowego w B. z dnia 19
marca 2008 r. w zakresie oddalenia wniosku o założenie księgi wieczystej dla
nieruchomości leśnej położonej w obrębie wsi K. oznaczonej numerem
geodezyjnym (...)/2,(...)7,(...)5, (...)7, (...)0, (...)/1, (...)8/1 i (...)5/6 i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania, przekazując sprawę w tej części do ponownego
rozpoznania Sądowi Rejonowemu w B.
Uzasadnienie
Skarb Państwa reprezentowany przez Nadleśniczego Nadleśnictwa B. w B. złożył
wniosek o założenie księgi wieczystej dla szeregu nieruchomości leśnych.
Sąd Rejonowy w B. uwzględnił ten wniosek częściowo (założył księgę wieczystą dla
nieruchomości złożonej z 8 działek), oddalił go natomiast w części dotyczącej nieruchomości
leśnej (9 działek) położonej w obrębie K., gmina B., oznaczonej numerami geodezyjnymi
(...)/2, (...)7, (...)5, (...)7, (...)0, (...)/1, (...)8/1, 8(...)/1 i (...)5/6 o łącznej powierzchni 60,07 ha.
Na skutek apelacji wnioskodawcy Sąd Okręgowy w B. postanowieniem z dnia 14
kwietnia 2008 r. zmienił zaskarżone postanowienie i uwzględnił wniosek w
2
części dotyczącej działki nr 8(...)/1 o powierzchni 2,58 ha, natomiast w pozostałym
zakresie (8 działek) oddalił apelację.
Uzasadniając przyczyny oddalenia apelacji w części dotyczącej działek (...)/2,
(...)7, (...)5, (...)7, (...)0, (...)/1, (...)8/1 i (...)5/6 Sąd Okręgowy wyjaśnił, że przychyla się do
poglądu Sądu Rejonowego, iż rozpatrywany wniosek o założenie księgi wieczystej nie
spełnia, w oddalonej części, wymagań określonych w art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 6 lipca
1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz.1361 ze zm.,
powoływanej dalej jako „u.k.w.h.”) oraz w § 19 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości
z dnia 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbiorów
dokumentów (Dz. U. Nr 102, poz. 1122 ze zm., dalej powoływane jako „r.p.k.w.”).
Przepisy te wymagają wykazania tytułu własności nieruchomości. Tymczasem
wnioskodawca przedłożył jedynie wypis z rejestru gruntów wskazujący Skarb Państwa jako
właściciela tych nieruchomości oraz decyzję PWRN w B. Nr (…) z dnia 25.11.1968 r.,
zatwierdzającą projekt wymiany gruntów. Nie dostarczył natomiast tytułu własności
nieruchomości, w zamian za które, w wyniku wymiany, otrzymał działki nr (...)/2, (...)7,
(...)5, (...)7, (...)0, (...)/1, (...)8/1 i (...)5/6. Decyzja zatwierdzająca projekt scalania lub
wymiany gruntów nie stanowi, w ocenie Sądu Okręgowego, samodzielnego i
pierwotnego tytułu własności, bowiem w ogóle nie przesądza o własności gruntu. Sąd
ten przeanalizował kolejne akty prawne regulujące kwestie wymiany gruntów i stwierdził,
powołując się na poglądy prezentowane w piśmiennictwie, że żaden z nich nie uznawał
ostatecznej decyzji o zatwierdzeniu projektu wymiany gruntów za akt stwierdzający prawo
własności. W następstwie wymiany uczestnik postępowania wymiennego nie mógł bowiem
uzyskać do gruntu zamiennego więcej praw, niż miał do gruntu dotychczasowego.
Wychodząc z tych przesłanek Sąd Okręgowy przyjął, że jeżeli posiadacz nie legitymował
się prawem własności do którejkolwiek z działek objętych wymianą, to nie może się
skutecznie domagać ujawnienia prawa własności do nowej działki, powstałej w wyniku
wymiany, gdyż nie jest możliwe fizycznie oznaczenie, za które konkretnie działki zostały
przyznane nowe działki w postępowaniu wymiennym. Uregulowanie stanu prawnego działek
wymagałoby więc przeprowadzenia odpowiedniego postępowania sądowego.
Z tych przyczyn Sąd Okręgowy podał w wątpliwość prawa wnioskodawcy do działki
nr (...)5/6, która powstała w wyniku odnowienia operatu ewidencji gruntów z działek nr
(...)5/2, (...)5/4 i (...)5/5, ponieważ swoje prawo do dwóch ostatnich działek składowych
wnioskodawca wykazywał jedynie decyzją zatwierdzającą projekt wymiany gruntów.
3
Również prawa do działek o numerach (...)/2, (...)7, (...)5, (...)7 i (...)0,
wnioskodawca wykazywał jedynie wskazaną wyżej decyzją o zatwierdzeniu projektu
wymiany gruntów.
Sąd Okręgowy uznał za niewykazane przez wnioskodawcę również prawo własności
działki (...)8/1, powstałej z działek (...)8, (...)9 i (...)0, bowiem jego wątpliwości wzbudziło
uzyskanie przez wnioskodawcę własności działki (...)0 na podstawie decyzji Naczelnika
Gminy w B. z dnia 22.12.1979 r. wydanej w oparciu o art. 41 ustawy z dnia 29 maja 1974 r.
o przekazywaniu gospodarstw rolnych na własność Państwa za rentę i spłaty pieniężne - co
najmniej dlatego, że nie została opatrzona stwierdzeniem prawomocności.
Podobne przyczyny spowodowały zakwestionowanie prawa wnioskodawcy do
działki (...)/1, powstałej w wyniku odnowienia operatu ewidencji gruntów z działek (...)7,
(...)8, (...)0 i (...), bowiem prawo do działki nr (...)0 udokumentowane zostało tą samą,
dotknięta brakami formalnymi decyzją z 22 grudnia 1979 r., a do działki nr (...) -
wyłącznie decyzją zatwierdzającą projekt wymiany gruntów.
Sądy obydwu instancji nie podzieliły stanowiska wnioskodawcy, że w
okolicznościach rozpatrywanej sprawy zachodziły podstawy do wydania zarządzenia o
obwieszczeniu publicznym w trybie § 24 r.p.k.w. Zaznaczyły, że obwieszczenie
publiczne może być dokonane tylko wtedy, kiedy przy zakładaniu księgi wieczystej
okaże się, że prawo własności tego, kto ma być wpisany, nie zostało dostatecznie
wykazane. Nie jest to zatem droga zastępująca w całości obowiązek wykazania tytułu
własności, ani tym bardziej sposób nabycia własności. Przepis ten ma zastosowanie,
gdy wnioskodawca dysponuje pewnymi dokumentami wskazującymi, że
najprawdopodobniej jest właścicielem nieruchomości, lecz dokumenty te nie
wystarczają jako wyłączna i samodzielna podstawa do założenia księgi wieczystej i
wpisania w oparciu o nie prawa własności wnioskodawcy.
Wnioskodawca złożył skargę kasacyjną, zaskarżając postanowienie Sądu
Okręgowego w części oddalającej jego apelację. Skarga oparta została na podstawie
naruszenia prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 16 ust. 1 ustawy z dnia 24
stycznia 1968 r. o scalaniu i wymianie gruntów (Dz. U. Nr 3, poz. 13), polegającym na
przyjęciu, że wskazana w tym przepisie decyzja nie stanowi pierwotnego tytułu
własności. Skarżący zarzucił także naruszenie § 24 r. p.k.w. przez jego
niezastosowanie.
We wnioskach Skarb Państwa domagał się uchylenia zaskarżonego
postanowienia w części oddalającej apelację oraz uchylenia poprzedzającego je
4
postanowienia Sądu Rejonowego w B. i przekazanie sprawy w tym zakresie do
ponownego rozpoznania Sądowi I instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarżący nie ma racji podważając stanowisko Sądu Okręgowego, odmawiające
decyzji zatwierdzającej projekt wymiany gruntów charakteru pierwotnego tytułu
własności. Zagadnienie to ustawodawca uregulował w art. 16 ust. 1 zd. 2 ustawy o
scalaniu i wymianie gruntów z 1968 r., zamieszczając w nim zastrzeżenie, że „decyzja
ta nie przesądza tytułu własności”. Skoro więc decyzja nie przesądza tytułu własności,
tym bardziej nie może być pierwotnym źródłem takiego prawa. Decyzja ta pełni
wprawdzie istotną rolę prawotwórczą – wyznacza nowy przedmiot prawa własności i
wygasza prawo właściciela do nieruchomości, która dotychczas była jego własnością –
ale jej oddziaływanie nie narusza podmiotowego zakresu prawa własności.
Właścicielem nieruchomości - ekwiwalentu - staje się osoba, której własnością była
nieruchomość poddana wymianie, niezależnie od tego, czy brała udział w postępowaniu
wymiennym, czy też nie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 1978 r., III
CRN 240/78, OSNC z 1979 r., nr 12, poz. 239).
Nie można jednak pominąć faktu, że decyzja o zatwierdzeniu projektu wymiany
gruntów stanowi tytuł do ujawnienia nowego stanu własności w księgach wieczystych
(art. 16 ust. 1 ustawy o scalaniu i wymianie gruntów z 1968 r.). Legitymowanie się nią
przez posiadacza gruntu, który brał udział w postępowaniu wymiennym, stanowi ważki
dowód uprawdopodobniający, że przysługuje mu prawo własności. Przebieg
postępowania wymiennego, zakładający powiadomienie wszystkich zainteresowanych o
jego rozpoczęciu (art. 6 ust. 7 ustawy), o terminie okazania projektu (art. 11 ust. 1 i 2)
oraz o wydaniu decyzji zatwierdzającej projekt wymiany gruntów (art. 12 ust. 5),
zapewnia możliwość powzięcia o nim informacji i zgłoszenia się przez ewentualnych
innych uprawnionych. Brak takich zdarzeń sugeruje brak konkurentów do praw
uczestnika. Z tego względu nie można zaakceptować stanowiska Sądu Okręgowego, że
wylegitymowanie się przez wnioskodawcę decyzją zatwierdzająca projekt wymiany
gruntów nie uprawdopodabnia jego praw do wskazanych w tej decyzji gruntów na tyle,
żeby możliwe było zastosowanie uzupełniającego postępowania przewidzianego w § 24
ust. 1 r.p.k.w. Podobnie należy ocenić sytuację, w której w skład działki powstałej w
wyniku odnowienia operatu wchodzą grunty, których stan prawny wynika z wydanych
przed wielu laty decyzji, nie zawierających wprawdzie stwierdzenia prawomocności, lecz
– jak wynika z zapisów w operacie gruntów – faktycznie realizowanych. W obu tych
5
sytuacjach wnioskodawca przedstawił dokumenty nie dające pewności co do jego
prawa do nieruchomości, ale jednak uzasadniające przypuszczenie, że takie prawo mu
służy. Taki stan odpowiada zawartemu w § 24 ust. 1 r..p.k.w. sformułowaniu „prawo
własności (…) nie zostało dostatecznie wykazane”.
Zastosowanie powyższego przepisu nie następuje jednak wprost, lecz na
podstawie odesłania zawartego w nadal obowiązującej ustawie z dnia 17 lutego 1960 r.
o utracie mocy prawnej niektórych ksiąg wieczystych (Dz. U. Nr 11 poz. 67 ze zm. Dalej
„u.m.p.k.w.”). Ustawa ta w art. 3 i 4 nakazuje dla nieruchomości, które były objęte
postępowaniem wymiennym, a nie miały urządzonych ksiąg wieczystych, których księgi
utraciły moc prawną, zaginęły albo uległy zniszczeniu, założenie ksiąg z urzędu (art. 3).
Postępowanie toczy się według przepisów dotyczących zakładania ksiąg wieczystych
dla nieruchomości, które nie miały urządzonych takich ksiąg (art. 4 ust. 1). Odesłanie to
kieruje aktualnie do § 19 i nast. r.p.k.w., a zatem także do § 24 r.p.k.w., co wynika
bezpośrednio z treści art. 4 ust. 1 u.m.p.k.w., w którym wprowadzona została zmiana w
stosunku do unormowania zawartego w § 24 ust. 2 w zw. z ust 1 pkt 3 r.p.k.w.,
polegająca na określeniu sztywnego 3-miesiecznego terminu do zgłaszania praw
podlegających wskazaniu w obwieszczeniu. Nie ma przeszkód, aby postępowanie
zapoczątkowane zostało wnioskiem zainteresowanej strony.
Z zestawienia powyższych przepisów wynika następujący tryb postępowania w
wypadku, kiedy wniosek dotyczy założenia księgi wieczystej dla nieruchomości,
utworzonej w wyniku przeprowadzenia postępowania wymiennego.
W postępowaniu wieczystoksięgowym badaniu podlega tytuł prawny
wnioskodawcy do nieruchomości w zamian za którą otrzymał nieruchomość zamienną
oraz decyzja zatwierdzająca projekt wymiany gruntów, jako podstawa wpisu praw do
nieruchomości otrzymanej po wymianie. Jeżeli brak dokumentów wykazujących w
dostateczny sposób tytuł własności do pierwotnej nieruchomości, została natomiast
przedłożona decyzja o zatwierdzeniu projektu wymiany gruntów – zachodzą podstawy
do przeprowadzenia uzupełniającego postępowania wyjaśniającego w sposób
unormowany w § 24 ust. 1 r.p.k.w. ze zmianą wynikającą z art. 4 ust. 1 u.m.p.k.w. Jeżeli
prawa wnioskodawcy nie zostaną zakwestionowane – możliwe będzie dokonanie
żądanego przez niego wpisu, jeśli zostaną zakwestionowane, sąd wieczystoksięgowy,
mając na uwadze, że postępowanie dotyczące założenia księgi dla nieruchomości
objętych postępowaniem wymiennym, które z różnych przyczyn nie mają urządzonych
ksiąg wieczystych, toczy się z urzędu na podstawie art. 3 tej ustawy – dokona wpisu na
6
rzecz osoby, które prawa uzna za wykazane. Ewentualny spór o prawo własności
wymagać zaś będzie rozstrzygnięcia w trybie procesowym.
Ten tryb będzie także właściwy dla założenia ksiąg wieczystych dla niemających
ksiąg wieczystych nieruchomości objętych postępowaniem wymiennym na podstawie
ustawy z dnia 16 sierpnia 1949 r. o wymianie gruntów (tekst jedn.: Dz. U. z 1962 r. Nr
46, poz. 226 ze zm.), ustawy o scalaniu i wymianie gruntów z 1968 r. oraz obecnie
obowiązującej ustawy z dnia 26 marca 1982 r. o scalaniu i wymianie gruntów (tekst
jedn. Dz. U. z 2003 r. Nr 178, poz. 1749 ze zm.), ponieważ we wszystkich tych aktach
prawnych decyzja zatwierdzająca projekt wymiany gruntów nie nadaje uczestnikowi
postępowania wymiennego prawa własności do nieruchomości otrzymanej w wyniku
wymiany, jeżeli takie prawo nie przysługiwało mu względem nieruchomości poddanej
wymianie.
W konsekwencji za uzasadniony należało uznać podniesiony przez skarżącego
zarzut naruszenia przez Sąd Okręgowy § 24 r.p.k.w. przez jego błędna wykładnię, która
doprowadziła do jego niezastosowania w rozpatrywanej sprawie.
Zachodziły zatem podstawy do uchylenia zaskarżonego postanowienia oraz
postanowienia Sądu I instancji i przekazania sprawy Sądowi I instancji do ponownego
rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c.).