Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 355/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 30 stycznia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Hubert Wrzeszcz
Protokolant Anna Wasiak
w sprawie z powództwa "AW." - Spółki Akcyjnej
przeciwko "A." - Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w upadłości
o stwierdzenie nieważności uchwał wspólników,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 30 stycznia 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 21 lutego 2008 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powódka AW. Spółka Akcyjna domagała się stwierdzenia nieważności
uchwał nadzwyczajnego zgromadzenia wspólników pozwanej A. Spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością nr 1/2007 i nr 2/2007 z dnia 19 lutego 2007 r. oraz
nr 2/2007 i nr 3/2007 z 3 kwietnia 2007 r., jako sprzecznych z prawem (art. 910 § 1
pkt 1 k.p.c.).
Pozwana wniosła o oddalenie powództwa, podnosząc zarzut braku
legitymacji powódki do zaskarżenia uchwał oraz wskazując na ich zgodność
z prawem.
Sąd Okręgowy w G. wyrokiem z dnia 18 października 2007 r. uwzględnił
powództwo w całości, przyjmując za podstawę rozstrzygnięcia następujące
ustalenia i wnioski.
W toku egzekucji świadczenia pieniężnego w kwocie 30.000.000 zł
wszczętej na wniosek spółki AW. przeciwko Z.K. dokonano zajęcia 100 udziałów
dłużnika w spółce A. o wartości 50.000 zł wraz z prawami i świadczeniami
przypadającymi z tych udziałów. W chwili dokonania zajęcia Z.K. był jedynym
wspólnikiem spółki A. Postanowieniem z dnia 24 listopada 2004 r. Sąd Rejonowy w
G. ogłosił upadłość tej spółki z możliwością zawarcia układu. W dniu 19 lutego 2007
r. Z.K., wykonując uprawnienia zgromadzenia wspólników, podjął uchwałę nr
1/2007, którą podwyższył kapitał zakładowy spółki z kwoty 50.000 zł do kwoty
400.000 zł poprzez utworzenie 700 nowych udziałów o wartości po 500 zł każdy,
uprzywilejowanych co do głosu i co do dywidendy. Na tym samym zgromadzeniu
podjęta została uchwała nr 2/2007, mocą której dokonano zmian w umowie spółki
związanych ze zwiększeniem kapitału zakładowego. Nowo utworzone udziały
objęła K.K. i zostały one pokryte gotówką.
W dniu 3 kwietnia 2007 r. nadzwyczajne zgromadzenie wspólników spółki A.
podjęło kolejną uchwałę nr 2/2007 podwyższającą kapitał zakładowy spółki z kwoty
400.000 zł do kwoty 1.000.000 zł poprzez utworzenie 1.200 nowych udziałów o
wartości nominalnej po 500 zł każdy, uprzywilejowanych co do prawa głosu i co do
dywidendy. Również i te nowe udziały zostały objęte przez K.K. i pokryte gotówką.
3
Uchwałą nr 3/2007 podjętą na tym samym zgromadzeniu dokonano stosownych
zmian w umowie spółki.
Oceniając tak ustalony stan faktyczny Sąd Okręgowy uznał, że
podwyższenie kapitału zakładowego spółki A. było działaniem sprzecznym z art.
910 § 1 pkt 1 k.p.c., godzącym w cel zajęcia udziałów w postępowaniu
egzekucyjnym. Udziały przedstawiają nie tylko określoną wartość nominalną, ale
również odzwierciedlają wartość całego majątku spółki, jako że określają one
stopień partycypacji w kapitale zakładowym spółki oraz zakres praw wspólnika do
majątku spółki. W następstwie uchwał podwyższających kapitał zakładowy spółki
udziały dłużnika nie stanowiły już odpowiednika całego majątku spółki, lecz stały się
wyłącznie 1/20 części uprawnień do tego majątku. Ich wartość uległa zatem
zmniejszeniu wskutek działań sprzecznych z prawem, będących w istocie
rozporządzeniem zajętymi udziałami. Powódka posiada legitymację do zaskarżenia
uchwał zmierzających do osłabienia przysługującego jej prawa, a uprawnienie to
wynika z art. 9102
§ 1 in fine k.p.c.
Sąd Apelacyjny, na skutek apelacji pozwanej, wyrokiem z dnia 21 lutego
2008 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że oddalił powództwo i
orzekł o kosztach procesu. Sąd Apelacyjny uznał, że powódce nie przysługuje
legitymacja czynna do zaskarżenia uchwał objętych żądaniem pozwu. Podkreślił
przy tym, że art. 250 k.s.h. określa zamknięty krąg podmiotów uprawnionych do
zaskarżenia uchwały wspólników, zaś art. 9102
§ 1 k.p.c., statuujący ogólne
uprawnienie wierzyciela do podejmowania czynności mających na celu zachowanie
zajętego prawa, nie stanowi podstawy odejścia od tej reguły. Zajęcie udziałów nie
pozbawia dłużnika prawa do wykonywania uprawnień korporacyjnych.
Dokonywanie czynności zachowawczych nie obejmuje zatem realizacji uprawnień o
charakterze korporacyjnym, a prawo zaskarżania uchwał jest pochodną takich
uprawnień. Regulacja zawarta w art. 9102
§ 1 k.p.c. nie daje powódce prawa do
zaskarżenia uchwał pozwanej także z tego względu, że miedzy nią a pozwaną nie
zachodzi relacja, o jakiej mowa w art. 910 § 1 k.p.c. Przedmiotem zaskarżenia w
niniejszej sprawie jest czynność podjęta przez spółkę, a nie przez dłużnika.
4
Sąd Apelacyjny wskazał, że powództwo nie mogłoby być uwzględnione
również z przyczyn merytorycznych. Głosowanie za podjęciem uchwały jest
wykorzystaniem uprawnienia korporacyjnego, które nie doznaje ograniczenia
wskutek zajęcia udziałów. Dłużnik głosując za podwyższeniem kapitału
zakładowego poprzez utworzenie nowych udziałów nie dokonał czynności
majątkowej w stosunku do swoich udziałów. Pomiędzy wartością majątku spółki
a wartością jednego udziału nie zachodzi tego rodzaju zależność, że zmiany
wysokości kapitału zakładowego spółki w sposób automatyczny i proporcjonalny
wpływają na wartość udziałów. Zebrany w sprawie materiał dowodowy nie pozwala
ocenić zaskarżonych uchwał inaczej, aniżeli działanie zmierzające do
dokapitalizowania spółki, umożliwiającego restrukturyzację jej zadłużenia w ramach
toczącego się postępowania upadłościowego z opcją zawarcia układu.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach określonych w art. 3983
§ 1 k.p.c. powódka podniosła zarzuty naruszenia:
- art. 9102
§ 1 k.p.c. przez jego błędna wykładnię polegającą na uznaniu, że
przepis ten nie rozszerza kręgu podmiotów uprawnionych do żądania stwierdzenia
nieważności uchwały zgromadzenia wspólników spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością i nie może stanowić samoistnej podstawy do zaskarżenia takiej
uchwały przez wierzyciela, na rzecz którego w postępowaniu egzekucyjnym
dokonano zajęcia udziału,
- art. 250 k.s.h. przez błędną wykładnię polegająca na uznaniu, że przepis
ten określa zamknięty krąg podmiotów uprawnionych do zaskarżania uchwał
zgromadzenia wspólników,
- art. 252 k.s.h. w związku z art. 910 § 1 k.p.c. przez błędna wykładnię
prowadzącą do uznania, że głosowanie przez dłużnika, którego udziału zostały
zajęte, za utworzeniem nowych udziałów i podwyższeniem kapitału zakładowego
nie stanowi czynności majątkowej w stosunku do jego udziałów oraz czynności
rozporządzającej w rozumieniu art. 910 § 1 pkt 1 k.p.c.,
- art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 382 k.p.c. przez ich niezastosowanie
i nierozpoznanie podstawy powództwa sprowadzającej się do zarzucenia
5
zaskarżonym uchwałom sprzeczności z celem zajęcia udziałów wyrażonym w art.
9116
§ 1 k.p.c.
Powołując się na tak ujęte podstawy kasacyjne powódka wniosła o uchylenie
zaskarżonego wyroku i uwzględnienie powództwa w całości, ewentualnie
o uchylenie tego orzeczenia w całości.
Pozwana w odpowiedzi na skargę kasacyjną wniosła o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zasadniczą przesłanką kwestionowanego rozstrzygnięcia było uznanie przez
Sąd Apelacyjny, że powódce nie przysługuje legitymacja do wniesienia powództwa
o stwierdzenie nieważności uchwał zaskarżonych pozwem. Niezależnie od tego
Sąd ten wskazał, że powództwo nie mogłoby być uwzględnione także z przyczyn
merytorycznych, gdyż zaskarżone uchwały nie naruszają prawa i nie pozostają
w sprzeczności z celem zajęcia udziałów. Podniesionym w skardze kasacyjnej
zrzutom kwestionującym powyższą ocenę nie można odmówić słuszności.
Uprawnienia wspólnika wynikające ze stosunku uczestnictwa w spółce
z ograniczoną odpowiedzialnością tradycyjnie dzieli się na majątkowe, takie jak np.
prawo do dywidendy, prawo do uczestnictwa w podziale nadwyżki likwidacyjnej,
prawo do rozporządzania udziałem oraz korporacyjne, które obejmują m.in. prawo
do uczestniczenia w zgromadzeniu wspólników i głosowania nad uchwałami, prawo
do kontroli, prawo wyboru władz spółki. Do tej drugiej grupy – według stanowiska
doktryny – zalicza się prawo do zaskarżania uchwał.
W judykaturze, wypowiedziany został pogląd, że wymieniony podział
uprawnień wspólnika pozostaje aktualny również na gruncie art. 9102
k.p.c.,
w związku z czym wierzyciel – z mocy egzekucyjnego zajęcia udziałów dłużnika
w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością – nie może wykonywać uprawnień do
uczestnictwa w zgromadzeniu wspólników i do głosowania nad uchwałami
podejmowanymi przez wspólników (zob. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
14 września 2005 r., III CZP 57/05, OSNC 2006, nr 7-8, poz. 116). W uzasadnieniu
tego zapatrywania wskazano, że o ile przyznanie wierzycielowi możliwości
wykonywania uprawnień zwanych tradycyjnie prawami majątkowymi jest w pełni
uzasadnione celem zajęcia udziałów, o tyle przyznanie wierzycielowi takiej
6
możliwości co do uprawnień nazywanych korporacyjnymi nie miałoby takiego
uzasadnienia i godziłoby w godne ochrony interesy wspólników – zarówno tego,
którego udziały zostały zajęte, jak i pozostałych. Wierzyciel, uzyskując z mocy
zajęcia uprawnienie do uczestniczenia w zgromadzeniu wspólników i głosowania
nad uchwałami, mógłby znacząco ingerować w działalność spółki, a nawet zagrozić
jej bytowi, jeżeli bowiem samo zajęcie udziałów podlega kontroli sądu w wyniku
skargi na czynność komornika, to akty wykonywania przez wierzyciela tzw.
uprawnień organizacyjnych nie podlegałyby już takiej specjalnej kontroli.
Niewątpliwie argumenty powyższe w pełni uzasadniają stanowisko wyrażone
w powołanej uchwale. Powstaje jednak wątpliwość, czy przemawiają one również
na rzecz poglądu, który zaważył na treści zaskarżonego wyroku, a zgodnie
z którym, wierzyciel z mocy zajęcia udziałów w spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością nie jest legitymowany do zaskarżenia uchwały wspólników
o podwyższeniu kapitału zakładowego i ustanowieniu nowych – obok zajętych już -
udziałów w spółce. Uchwała taka może oddziaływać na realizację prawa
wierzyciela do zaspokojenia się z zajętych udziałów. Udziały w spółce
z ograniczoną odpowiedzialnością stanowią cząstkę kapitału zakładowego tej spółki
i wyznaczają zakres praw wspólnika do majątku spółki. Zwiększenie liczby udziałów
po dokonaniu zajęcia udziałów może prowadzić do zmniejszenia uprawnień
wynikających z zajętych udziałów w stosunku do kapitału zakładowego i ograniczyć
możliwość egzekucyjnego zaspokojenia wierzyciela (art. 9116
k.p.c.). Oczywiste jest
bowiem, że skoro wierzyciel może zaspokoić się z dywidendy przypadającej na
zajęte udziały, to utworzenie nowych udziałów powoduje, iż dywidenda ta – w braku
odmiennych postanowień w umowie spółki (art. 191 k.s.h.) - ulega zmniejszeniu.
Uprzywilejowanie nowo utworzonych udziałów co do dywidendy jeszcze bardziej
potęguje ten efekt. Zmniejszenie uprawnień wynikających z zajętych udziałów
wpływa też na obniżenie ich wartości sprzedażnej. Odmienne zapatrywanie Sądu
Apelacyjnego, nie dostrzegające tej prostej zależności, trzeba uznać
z nieuprawnione.
Krąg podmiotów uprawnionych do wytoczenia powództwa o stwierdzenie
nieważności uchwały wspólników określa art. 250 w związku z art. 252 § 1 k.s.h.
Wierzyciel prowadzący egzekucję z udziałów w spółce nie został tam wymieniony.
7
W regulacji tej, podlegającej wąskiej wykładni (zob. uzasadnienie uchwały składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 1 marca 2007 r., III CZP 94/06, OSNC
2007, nr 7-8, poz. 95, mającej moc zasady prawnej), nie można zatem doszukiwać
się legitymacji wierzyciela do zaskarżenia uchwały. Warto jednak zauważyć, że
w art. 250 k.s.h. uprawnienie do zaskarżenia uchwał przyznane zostały również
podmiotom nie posiadającym udziałów w spółce.
Legitymacja do zaskarżenia uchwały wspólników może wynikać z przepisów
szczególnych w stosunku do art. 250 k.s.h. (np. likwidatora – z art. 280 k.s.h.) lub
mieć swoje źródło w generalnej kompetencję niektórych podmiotów do wnoszenia
powództw (m.in. w przypadku prokuratora). Trudno nie dostrzec, że prawo do
zaskarżania uchwał ukształtowane zostało zatem nieco inaczej niż inne prawa
korporacyjne. Trzeba też odnotować, że podział praw udziałowych na uprawnienia
majątkowe i korporacyjne nie jest podziałem dychotomicznym. W doktrynie nie brak
licznych wypowiedzi kwestionujących w ogóle zasadność dokonywania takiego
podziału, bądź możliwość jego automatycznego utożsamiania z prawami
majątkowymi i niemajątkowymi w rozumieniu przepisów kodeksu postępowania
cywilnego.
Zgodnie z art. 9102
§ 1 k.p.c., z mocy zajęcia wierzyciel może wykonywać
wszelkie uprawnienia majątkowe dłużnika wynikające z zajętego prawa, które są
niezbędne do zaspokojenia w drodze egzekucji, może podejmować również
wszelkie działania, które są niezbędne do zachowania prawa. Stosownie zaś do § 2
tego artykułu, jeżeli zachodzi potrzeba realizacji innych uprawnień wynikających
z zajętego prawa niż wymienione w § 1, sąd na wniosek dłużnika lub wierzyciela
albo z urzędu ustanowi zarządcę. Odnosząc przytoczone unormowania do
tradycyjnego podziału praw wspólnika, należy uznać, że wskutek zajęcia udziałów
w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością wierzyciel zasadniczo nie jest
uprawniony do wykonywania praw korporacyjnych. Może on jednak podejmować -
poza wykonywaniem uprawnień majątkowych dłużnika wynikających z zajętego
prawa – wszelkie czynności zachowawcze. Z zestawienia treści obu paragrafów art.
9102
wynika zatem, że wykonywanie praw korporacyjnych, do których odnosi się
§ 2, nie obejmuje czynności zachowawczych, zastrzeżonych w § 1 na rzecz
wierzyciela. Skoro podjęcie uchwały o podwyższeniu kapitału zakładowego
8
i utworzeniu nowych udziałów zagraża uprawnieniu wierzyciela do zaspokojenia się
z zajętych udziałów, a nawet może zniweczyć to uprawnienie, to jedynym
skutecznym środkiem przeciwdziałania temu niebezpieczeństwu (działaniem
zachowawczym) pozostaje powództwo o stwierdzenie nieważności uchwały. Należy
więc uznać, że wierzycielowi, z mocy zajęcia udziałów w spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością, przysługuje legitymacja do wytoczenia takiego powództwa,
a jej podstawę stanowi art. 9102
§ 1 in fine k.p.c. będący przepisem szczególnym
w stosunku do art. 250 k.s.h. Uprawnienie to daje wierzycielowi możliwość
uzyskania na drodze sądowej realnej ochrony przed działaniami zmierzającymi do
udaremnienia zaspokojenia się z zajętego udziału, bez ryzyka znaczącej ingerencji
w sprawy spółki.
Ocena merytoryczna żądania stwierdzenia nieważności uchwały wspólników
w aspekcie jej zgodności z prawem powinna obejmować także głosy wspólników
składających się na tę czynność prawną (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
14 kwietnia 1992 r., I CRN 38/92, OSNCP 1993, nr 3, poz. 45).
Sąd Apelacyjny podejmując zaskarżone rozstrzygnięcie wyszedł
z odmiennych założeń. Przyjął, że art. 9102
§ 1 k.p.c. nie może stanowić podstawy
legitymacji czynnej powódki w niniejszym procesie i uchylił się od przeprowadzenia
oceny oświadczeń wspólników konstytuujących zaskarżone uchwały pod kątem ich
zgodności z prawem (art. 910 § 1 k.p.c.). Uchybił przez to podniesionym w skardze
kasacyjnej przepisom prawa materialnego i procesowego, co czyni tę skargę
usprawiedliwioną.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł, jak
w sentencji.