Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 5 lutego 2009 r.
II UK 174/08
Przeniesienie odpowiedzialności na członka rodziny za nieopłacone
składki na obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i zdrowotne pracowników
zatrudnionych przez prowadzącego działalność gospodarczą wymaga ustale-
nia, że stale współdziałał on w wykonywaniu tej działalności, osiągając z niej
korzyści (art. 111 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa,
jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.).
Przewodniczący SSN Beata Gudowska (sprawozdawca), Sędziowie: SN
Zbigniew Myszka, SA Maciej Pacuda.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 5 lutego
2009 r. sprawy z wniosku Jacka S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziałowi w G. z udziałem zainteresowanego Józefa S. o zapłatę nieopłaconych
składek, na skutek skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w
Gdańsku z dnia 27 listopada 2007 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Gdańsku do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasa-
cyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z siedzibą w Gdyni
wyrokiem z dnia 7 czerwca 2006 r. zmienił zaskarżoną przez Jacka S. decyzję Za-
kładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w G. z dnia 11 lipca 2003 r. i stwierdził, że
odwołujący się nie odpowiada solidarnie ze swoim ojcem Józefem S. za nieopłacone
w okresie od stycznia do grudnia 1999 r., od stycznia do lutego 2000 r. i za czerwiec
2001 r. składki na obowiązkowe ubezpieczenie społeczne i zdrowotne za pracowni-
ków zatrudnionych w związku z działalnością gospodarczą prowadzoną w S. pod
firmą „P.”. Z prawomocnego wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 22 grud-
2
nia 2005 r. wynikało, że Jacek S. w okresie od 1 kwietnia 1999 r. do 31 sierpnia 2002
r. podlegał ubezpieczeniu społecznemu jako pracownik tej firmy.
W apelacji organ ubezpieczeń społecznych, zarzucając naruszenie art. 111
Ordynacji podatkowej podniósł, że ostateczną decyzją z dnia 29 lipca 2002 r. stwier-
dził odpowiedzialność Jacka S. za zobowiązania Józefa S. powstałe w po dniu 1
stycznia 1999 r., w której następstwie decyzją dnia 11 lipca 2003 r. zobowiązał go do
zapłaty kwoty 136.618,37 zł, w związku z czym nieuzasadnione było uwolnienie
ubezpieczonego od zapłaty składek za okres od stycznia do marca 1999 r.
Wyrokiem z dnia 27 listopada 2007 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Gdańsku zmienił zaskarżony wyrok i stwierdził, że Jacek S. nie
ponosi odpowiedzialności za zobowiązania Józefa S. z tytułu nieopłaconych składek
po dniu 1 kwietnia 1999 r., a w pozostałym zakresie oddalił odwołanie i apelację w
pozostałej części. Ustalił, że z prawomocnego wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdań-
sku, wiążącego na zasadzie art. 365 § 1 k.p.c., wynikał fakt zatrudnienia Jacka S. w
firmie „P.” od dnia 1 kwietnia 1999 r. do 31 sierpnia 2002 r. na podstawie umowy o
pracę za wynagrodzeniem, i stwierdził, że nie było wobec tego podstaw do przenie-
sienia na niego odpowiedzialności za zaległości składkowe za ten okres, natomiast
zasadne jest obciążenie go odpowiedzialnością za składki nieopłacone od 1 stycznia
1999 r. do 31 marca 1999 r., ponieważ przed dniem 1 kwietnia 1999 r. ubezpieczony
nie był zatrudniony na podstawie umowy o pracę.
Sąd Apelacyjny, choć zastrzegł, że nie odnosi się do odpowiedzi na apelację,
którą uznał za spóźnioną, „a więc prawnie nieskuteczną”, rozważył jednak podniesio-
ny w niej zarzut i stwierdził, iż żądanie zapłaty składek nie uległo przedawnieniu,
gdyż decyzja przenosząca odpowiedzialność została wydana w dniu 11 lipca 2003 r.,
a więc przed upływem 5 lat od końca roku kalendarzowego, w którym powstała zale-
głość składkowa istniejąca od kwietnia 1999 r. (118 § 1 i 2 Ordynacji podatkowej), a
także nie upłynęło 5 lat od końca roku kalendarzowego, w którym decyzja została
wydana (art. 24 ust. 5d ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych).
Skarga kasacyjna Jacka S., obejmująca wyrok Sądu drugiej instancji w części
odnoszącej się do zaległości składkowych za pierwszy kwartał 1999 r. - z wnioskiem
o jego uchylenie w tym zakresie i przekazanie sprawy temu sądowi do ponownego
rozpoznania albo o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy
przez oddalenie apelacji organu rentowego w całości - została oparta na obydwu
podstawach kasacyjnych. Skarżący podniósł naruszenie art. 365 § 1 k.p.c., przez
3
błędne zastosowanie, polegające na ograniczeniu skutku prejudycjalnego wyroku
Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 22 grudnia 2005 r., polegające na uznaniu, że
orzeczenie to przesądziło status skarżącego jako pracownika jedynie w okresie od 1
kwietnia 1999 r. do sierpnia 2002 r. Wskazał na naruszenie art. 111 § 1 Ordynacji
podatkowej, przez nieuwzględnienie wymagania kumulatywnego spełnienia przewi-
dzianych w tym przepisie przesłanek odpowiedzialności członka rodziny za zobowią-
zania płatnika składek. Skarżący stwierdził, że rozstrzygnięcie Sądu drugiej instancji
o nieprzedawnieniu roszczenia wobec osoby trzeciej z tytułu składek narusza prze-
widziane w art. 2 Konstytucji zasady niedziałania prawa wstecz i ochrony praw na-
bytych, Sąd drugiej instancji orzekł bowiem na podstawie przepisów o przedawnieniu
należności składkowych obowiązujących w dniu wyrokowania, a nie powstania zo-
bowiązania, oraz naruszył art. 24 ust. 5d ustawy o systemie ubezpieczeń społecz-
nych przez ustalenie, że początek terminu przedawnienia wyznacza data wydania
decyzji z dnia 11 lipca 2003 r., która - zdaniem ZUS - miała uzupełnić decyzję z dnia
29 lipca 2002 r. Ostatecznie, jak stwierdził, doszło do naruszenia art. 59 § 1 pkt 9
Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecz-
nych przez nieuwzględnienie wygaśnięcia zobowiązania skarżącego wobec organu
ubezpieczeń społecznych na skutek przedawnienia.
W zakresie drugiej podstawy kasacyjnej skarżący postawił zarzut naruszenia
art. 233 § 1 k.p.c. przez pominięcie w zgromadzonym materiale dowodowym doku-
mentu potwierdzającego zgłoszenie go do pracowniczego ubezpieczenia począwszy
od 1 stycznia 1999 r., art. 372 k.p.c. w związku z art. 217 § 1 k.p.c., polegające na
nieznajdującym uzasadnienia w przepisach kodeksu postępowania cywilnego uzna-
niu, że wniesiona po upływie dwutygodniowego terminu odpowiedź na apelację jest
bezskuteczna, oraz art. 233 § 1 k.p.c. w związku z art. 382 k.p.c., przez niedokona-
nie weryfikacji decyzji będącej przedmiotem niniejszego postępowania pod kątem jej
ważności, mimo zarzutów podnoszonych przez skarżącego.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Prawidłowe zastosowanie przez Sąd Apelacyjny przepisów art. 111 § 1
ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (jednolity tekst: Dz.U. z
2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) w związku z art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998
r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz.
4
74 ze zm.) było możliwe tylko przez odniesienie ich hipotez do niewadliwie ustalonej
podstawy faktycznej, tymczasem skarżący trafnie wytknął pominięcie faktów i argu-
mentów zawartych w odpowiedzi na apelację, obejmującej podnoszone przez niego
zarzuty odnoszące się zarówno do sposobu obciążenia go odpowiedzialnością sub-
sydiarną za dług składkowy, bezskutecznie egzekwowany od jego ojca, jak i do
przedawnienia roszczeń z tego tytułu. Ograniczenie podstawy faktycznej sprawy
przez pominięcie niektórych jej elementów nie pozwala na pełną ocenę prawidłowo-
ści zastosowania przez Sąd Apelacyjny wymienionych przepisów prawa materialne-
go, decydujących o treści zaskarżonego wyroku.
Sąd drugiej instancji stwierdził, że odpowiedź na apelację, złożona po upływie
dwu tygodni od dnia doręczenia apelacji jest „prawnie nieskuteczna”. W związku z
tym należy zwrócić uwagę, że jakkolwiek termin do wniesienia odpowiedzi na apela-
cję jest terminem ustawowym, to jednak uchybienie mu nie wywołuje skutków wła-
ściwych uchybieniu terminowi ustawowemu i nie powoduje uznania dokonanej po
tym terminie czynności procesowej za bezskuteczną. Odpowiedź na apelację wnie-
sioną po upływie terminu sąd powinien uwzględnić przy rozpoznawaniu apelacji jak
każde inne pismo procesowe, gdyż obydwie strony - stosownie do art. 217 § 1 w
związku z art. 391 § 1 k.p.c., przy ewentualnym uwzględnieniu ograniczeń wynikają-
cych z art. 381 i 383 k.p.c. - mogą przytaczać okoliczności faktyczne i dowody na
uzasadnienie swych wniosków lub dla odparcia wniosków i twierdzeń strony przeciw-
nej aż do zamknięcia rozprawy. Z tego względu złożona po upływie terminu odpo-
wiedź na apelację powinna być potraktowana jak stanowisko strony w procesie, które
zresztą - przy uwzględnieniu elementów ustności i bezpośredniości procesu cywilne-
go - strona mogła zaprezentować bezpośrednio przed Sądem na rozprawie apelacyj-
nej. Trzeba mieć przy tym na względzie, że - zgodnie z przyjętym w kodeksie postę-
powania cywilnego modelem apelacji pełnej - sąd drugiej instancji rozpatruje sprawę
ponownie; prowadzona przez niego rozprawa stanowi kontynuację rozprawy rozpo-
czętej przed sądem pierwszej instancji, a podstawowym celem postępowania apela-
cyjnego jest prawidłowe rozpoznanie sprawy i ponowne orzeczenie o przedstawio-
nym pod osąd żądaniu (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego,
zasadę prawną z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07, OSNC 2008 nr 6, poz. 55).
Pominięcie twierdzeń i zarzutów strony mogłoby zatem być uzasadnione tylko wtedy,
gdyby Sąd powołał się na ograniczenia postępowania apelacyjnego, wynikające np,
z art. 381 k.p.c., tego jednak nie uczynił.
5
Skarżący zasadnie podniósł, że pominięcie przez Sąd drugiej instancji twier-
dzeń i zarzutów zawartych w odpowiedzi na apelację mogło mieć wpływ na wynik
sprawy, gdyż Sąd ten, przyjmując na zasadzie art. 365 § 1 k.p.c. jako podstawę fak-
tyczną zaskarżonego wyroku treść prawomocnego wyroku Sądu Apelacyjnego w
Gdańsku z dnia 22 grudnia 2005 r. [...], ustalającego pracowniczy status skarżącego
od dnia 1 kwietnia 1999 r., nie odniósł się do podnoszonego w odpowiedzi na apela-
cję faktu zgłoszenia Jacka S. do ubezpieczenia społecznego z tytułu umowy o pracę
z Józefem S. wcześniej, od dnia 1 stycznia 1999 r. Prawomocny wyrok, w którym
początek ubezpieczenia wyznaczony został w związku z zakresem decyzji organu
rentowego o objęciu ubezpieczeniem z tytułu współpracy z osobą prowadzącą dzia-
łalność gospodarczą (decyzja z dnia 14 listopada 2002 r.), nie wiązał Sądu a quo co
do podstawy ubezpieczenia przed dniem 1 kwietnia 1999 r.
Osobnych ustaleń wymagał zresztą nie tyle status ubezpieczeniowy skarżą-
cego, ile spełnienie przez niego kumulatywnych warunków przewidzianych w art. 111
§ 1 ustawy - Ordynacja podatkowa. Zważyć bowiem należy, że pomiędzy ubezpie-
czeniem społecznym, którego podstawę stanowi współpraca z osobą prowadzącą
działalność gospodarczą, a odpowiedzialnością osoby ubezpieczonej za jej dług pu-
blicznoprawny zachodzi szczególna relacja. Sam fakt zgłoszenia członka rodziny do
ubezpieczenia społecznego jako osoby współpracującej nie przesądza jeszcze, że
ten członek rodziny staje się osobą współdziałająca w wykonywaniu działalności w
rozumieniu przepisów podatkowych. Nie ma prostego przeniesienia faktu podlegania
ubezpieczeniu społecznemu na podstawie określonej w art. 8 ust. 11 ustawy o syste-
mie ubezpieczeń społecznych na solidarną odpowiedzialność z tytułu zobowiązań
publicznoprawnych członka rodziny prowadzącego wspólnie działalność gospodar-
czą. Przeniesienie odpowiedzialności za dług publicznoprawny, także wobec Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych, na członka rodziny wymaga bowiem - stosownie do art.
111 § 1 ustawy - Ordynacja podatkowa w związku z art. 31 ustawy systemowej -
ustalenia spełnienia przesłanek innych niż te, które decydują o ubezpieczeniu spo-
łecznym. Dla ubezpieczenia społecznego zawarcie umowy o pracę między współpra-
cującymi członkami rodziny ma niewielkie znaczenie, gdyż - jak stanowi art. 8 ust. 2
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych - jeżeli pracownik spełnia kryteria okre-
ślone dla osób współpracujących, o których mowa w ust. 11 - dla celów ubezpieczeń
społecznych jest traktowany jako osoba współpracująca. W zakresie odpowiedzial-
ności osoby trzeciej za dług publicznoprawny ciążący na osobie prowadzącej działal-
6
ność, zawarcie umowy o pracę ma skutek doniosły, gdyż wówczas działalność nie
jest prowadzona na wspólny rachunek, lecz na koszt i ryzyko przedsiębiorcy i pra-
cownik nie odpowiada za jego zobowiązania.
Jednocześnie nie ulega wątpliwości, że ujęte w art. 8 ust. 11 ustawy o syste-
mie ubezpieczeń społecznych określenie osoby współpracującej z prowadzącym
działalność gospodarczą, jako jego małżonka, dzieci, rodziców, macochy i ojczyma
oraz osób przysposabiających, jeżeli pozostają z sobą we wspólnym gospodarstwie
domowym i współpracują przy prowadzeniu tej działalności, w pewnym tylko stopniu
odpowiada użytemu w art. 111 ustawy - Ordynacja podatkowa, pojęciu „członek ro-
dziny, który współdziała w jej wykonywaniu”.
Odpowiedzialność osoby trzeciej zależy tak samo od zaistnienia przesłanki
współdziałania przy prowadzeniu działalności jak od osiągania z niej korzyści, toteż
zakresy pojęć „osoba współpracująca” i „osoba współdziałająca” przy prowadzeniu
działalności gospodarczej nie wyczerpują się, a jedynie pokrywają tam, gdzie wystę-
puje istotna cecha wyróżniającą, którą jest osiąganie korzyści ze współpracy w dzia-
łalności prowadzonej przez innego członka rodziny. W dziedzinie podatków, inaczej
niż w wypadku ubezpieczenia społecznego, dla którego istnienia wystarczające jest
wspólne zamieszkiwanie, wspólność gospodarcza nie ma żadnego znaczenia, a
główny nacisk położony jest na osiąganie korzyści. Korzyść ta może wprawdzie po-
legać tylko na przyczynianiu się do utrzymania członka rodziny, lecz także wówczas
musi mieć wymierną wartość majątkową, która odpowiedzialność tę limituje (por. art.
111 § 5 pkt 1 ustawy - Ordynacja podatkowa). W związku z tym Ordynacja podatko-
wa - poza osobami współpracującymi w rozumieniu przepisów ubezpieczeniowych,
osiągającymi korzyści z działalności gospodarczej - przewiduje jeszcze inne formy
współdziałania, na podstawie których wywodzona jest odpowiedzialność za zobowią-
zania osoby prowadzącej działalność gospodarczą (np. członków rodziny mieszkają-
cych oddzielnie, por. także wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 15 lutego 1984 r.,
SA/Wr 4/84, ONSA 1984 nr 1, poz. 16).
Sąd Apelacyjny nie badał jednak spełnienia przesłanek określonych w art. 111
ustawy - Ordynacja podatkowa w okresie, co do którego uwzględnił apelację Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych, wobec czego nie mógł w sposób racjonalny i osadzony w
faktach prawidłowo zastosować tego przepisu.
Zarzut przedawnienia - choć podniesiony w odpowiedzi na apelację, uznaną
za bezskuteczną czynność procesową - został rozpoznany przez Sąd drugiej instan-
7
cji, lecz orzeczenie w tym zakresie ma wady przypisywane mu w skardze kasacyjnej.
Wypowiadając pogląd, że roszczenie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych nie uległo
przedawnieniu, Sąd drugiej instancji nie odniósł się do niezaskarżonej decyzji Zakła-
du Ubezpieczeń Społecznych o ustaleniu odpowiedzialności osoby trzeciej wydanej
w dniu 29 lipca 2002 r. Pomijając jej treść stwierdził, że decyzja przenosząca na
wnioskodawcę odpowiedzialność za zaległość składkową została wydana w dniu 11
lipca 2003 r., a w rzeczywistości organ ubezpieczeń społecznych wydał dwie decyzje
dotyczące odpowiedzialności Jacka S. za zobowiązania składkowe jego ojca; pierw-
sza z nich, która uprawomocniła się bez zaskarżenia, deklarowała przeniesienie na
niego odpowiedzialności za zaległość składkową, a druga ustalała kwotę zobowiąza-
nia. W czasie wydawania każdej z nich obowiązywały inne przepisy dotyczące
przedawnienia zobowiązania wynikającego z decyzji o odpowiedzialności podatkowej
osoby trzeciej. Do przedawnienia roszczeń z tytułu zobowiązań stwierdzonych decy-
zją z dnia 29 lipca 2002 r. miał zastosowanie art. 118 § 2 ustawy - Ordynacja podat-
kowa w związku z art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, zgodnie z
którym przedawnienie zobowiązania wynikającego z decyzji o odpowiedzialności po-
datkowej osoby trzeciej następuje po upływie 3 lat od końca roku kalendarzowego, w
którym decyzja została doręczona, natomiast kolejna decyzja, z dnia 11 lipca 2003 r.,
określająca wysokość zobowiązania, została wydana w czasie obowiązywania art. 24
ust. 5d o systemie ubezpieczeń społecznych, dodanego od dnia 1 stycznia 2003 r.
przez art. 1 ustawy z dnia 18 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpie-
czeń społecznych oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 241, poz. 2074) i
przewidującego przedawnienie pięcioletnie. Sąd Apelacyjny, oceniając przedawnie-
nie roszczenia nie nadał odpowiedniej wagi istnieniu tych dwu decyzji i nie rozważył,
jakie znaczenie nadać każdej z nich w powiązaniu z art. 108 ustawy - Ordynacja po-
datkowa (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 października 2006 r., I UK 126/06,
OSNP 2007 nr 21-22, poz. 331). W tych okolicznościach zarzut naruszenia art. 59 §
1 pkt 9 Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych - wobec wytkniętych braków - nie mógł być poddany miarodajnej oce-
nie.
Pomijając zarzuty skargi kasacyjnej powiązane z naruszeniem art. 233 § 1
k.p.c. jako niedopuszczalne (art. 3983
§ 3 k.p.c.), Sąd Najwyższy, ze względu na za-
sadność pozostałych podstaw kasacyjnych, orzekł jak w sentencji (art. 39815
§ 1
k.p.c.).
8
========================================