Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 471/08
POSTANOWIENIE
Dnia 26 lutego 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Zbigniew Strus (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku D.P.
przy uczestnictwie A.D., K.M., I.B. i H.T.
o dokonanie wpisu w dziale II księgi wieczystej Kw [...],
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 26 lutego 2009 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w S.
z dnia 7 listopada 2007 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżone postanowienie i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu w S. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z 7 listopada 2007 r. Sąd Okręgowy w S. po rozpoznaniu
sprawy o wpis w księdze wieczystej Kw [...], na skutek apelacji wnioskodawczyni
D.P., oddalił apelację w następujących okolicznościach:
1. W dniu 6 lutego 2007 r. sporządzona została umowa sprzedaży udziałów
w spadku po J.M. (akt notarialny rep. A nr [...], kanc. not. H.C. w L.) między
sprzedającymi: K.M., I.B. i H.T. a kupującym A.D., synem H.T. i siostrzeńcem
pozostałych sprzedających. Przedmiotem zbycia były odziedziczone udziały
sprzedających w nieruchomości o pow. 4,16 ha składającej się z działek nr 36, 53
i 263 położonej w K. Paragraf 2. aktu notarialnego, zawierający oświadczenia woli
sprzedających postanawiał, że wymienione trzy spadkobierczynie sprzedają „całe
swoje udziały (wynoszące łącznie ¾ części) w zabudowanej nieruchomości rolnej”.
Temu oświadczeniu odpowiadała treść wniosku o wpis w dziale II księgi wieczystej
udziałów kupującego jako ¾ części oraz udziału, nie uczestniczącej w umowie,
D.P. jako ¼ części.
2. Z przedłożonych do aktu dokumentów dotyczących nabycia spadku
wynikało, że spośród spadkobierców J.M., tj. żony W.M. i siedmiorga dzieci,
pozostały tylko sprzedające: K.M., I.B. i H.T. oraz D.P. Osoby te nabywały spadek
po ojcu, matce i po braciach na podstawie ustawy, w jednakowych częściach –
z wyjątkiem H.T., która nie dziedziczyła po ojcu gospodarstwa rolnego. Referendarz
sądowy rozpoznający wniosek o wpis w dziale II księgi analizował kształtowanie się
stanu prawnego po każdym otwarciu spadku i ustalił, że wniosek o wpis A.D. jako
współwłaściciela w ¾ części, nie odpowiada stanowi wynikającemu z dziedziczenia
sprzedających. Źródło błędu tkwiło w § 1 aktu notarialnego, redagowanego w
sposób typowy, w którym ustalenia przez notariusza stanu prawnego
nieruchomości pomijały odmienne od pozostałych sióstr dziedziczenie
gospodarstwa rolnego przez H.T.
Stwierdziwszy sprzeczność między treścią wniosku a dokumentami
stanowiącymi podstawę wpisu referendarz sądowy oddalił wniosek.
3. W dniu 17 maja 2007 r. w tej samej kancelarii notarialnej został
sporządzony (bez udziału stron umowy sprzedaży) akt notarialny nr rep. [...],
3
zawierający protokół sprostowania oczywistej omyłki pisarskiej i rachunkowej
popełnionej w akcie z dnia 6 lutego 2007 r. Sprostowanie polegało na wykreśleniu
w § 1, tj. w części ustalającej stan prawny nieruchomości, stwierdzenia
o dziedziczeniu przez H.T. gospodarstwa rolnego po ojcu oraz na zmianie § 2
oświadczeń określających sumę udziałów sprzedających z ¾ na 45/64 . Bez zmian
pozostał wniosek kupującego o wpis w księdze wieczystej A.D. w ¾, a D.P. w ¼
części mimo, że z wyliczeń dokonanych przez referendarza sądowego, zgodnych z
aktem notarialnym „protokołu sprostowania błędu” z 17 maja 2007 r. wynikało, że
udział D.P. był wyższy od ¼ o 3/64 części.
Można dodać, że Sąd Rejonowy prowadzący księgę wieczystą poinformował
wnioskodawcę o konieczności ponownego złożenia wniosku o wpis na podstawie
umowy sprzedaży i sprostowania aktu notarialnego, a wnioskodawca, po upływie
terminu do złożenia skargi na postanowienie referendarza sądowego oddalające
wniosek, sprzeciwił się wpisowi udziału kupującego w niższej niż ¾ części.
4. D.P. złożyła ponowny wniosek o wpis w dziale II księgi prawa własności
A.D. w 45/64 częściach oraz jej prawa w 19/64 częściach. Wniosek ten został
oddalony postanowieniem referendarza sądowego z 29 maja 2007 r. W
uzasadnieniu wskazano, że prostowanie niedokładności, błędów pisarskich,
rachunkowych lub innych oczywistych omyłek (art. 80 ust. 4 Prawa notariacie
Dz.U. 2002 r. nr 42, poz. 369 ze zm.) nie dotyczy treści oświadczeń woli
składających się na warunki przedmiotowo istotne umowy. Jako argument
przytoczono także sprzeczność z przedłożonymi dokumentami ustaleń stanu
prawnego nieruchomości przez notariusza, w zakresie dziedziczenia przez H.T.
Referendarz sądowy ustalił, że akt notarialny zawierający protokół sprostowania
zmienia wysokość nabytego udziału wynikający z oświadczeń woli, nie może
przeto stanowić podstawy wpisu.
W skardze na to postanowienie wnioskodawczyni eksponowała treść
oświadczeń sprzedających, że sprzedają „całe swoje udziały (wynoszące łącznie
¾ części) w zabudowanej nieruchomości rolnej”. Sąd Rejonowy rozpoznając
skargę wnioskodawczyni ocenił, że oświadczenia te nie świadczą o omyłce
rachunkowej, ponieważ nie precyzują wielkości udziałów. Można w nich dostrzec
4
jedynie błędne przekonanie sprzedających, że skupiają ¾ części i w konsekwencji
wprowadzenie w błąd nabywcy. Sąd Rejonowy stwierdził, że treść postanowień
o nabyciu spadku i treść aktu notarialnego nie usprawiedliwiają oceny, iż stan
prawny jest taki jak we wniosku.
Sąd Okręgowy oddalił zaskarżonym postanowieniem apelację wnioskodawczyni.
Uzasadnienie tego postanowienia powołuje „konieczność postępowania
wyjaśniającego w kontekście postanowień spadkowych”, ograniczonego zakazem
rozstrzygania sporów w postępowaniu o wpis, istotnego w świetle oświadczenia
A.D., że akceptuje tylko wpis należnych mu udziałów w 3
/4 częściach.
Skarga kasacyjna D.P. oparta na obydwu podstawach wymienionych w art.
3983
§ 1 k.p.c. obejmuje zarzuty naruszenia art. 6268
§ 2 k.p.c. oraz art. 31 i 34
ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Upatruje również naruszenie art. 21 i 64
Konstytucji, skarżąca domagała się uchylenia zaskarżonego postanowienia i
przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania oraz
zasądzenia kosztów postępowania .
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Szczegółowa i kompletna regulacja postępowania o wpis w księdze
wieczystej zawarta w ustawach pozwalała rozstrzygnąć wniosek bez stosowania
bezpośredniego wymienionych przepisów Konstytucji, proklamujących w art. 21
ochronę własności i prawa dziedziczenia oraz dopuszczalność wywłaszczenia,
a w art. 64 powszechny charakter prawa własności i dziedziczenia, równą ochronę
i wymagania co do ograniczania tych praw. Skarga kasacyjna nie wskazuje nawet
części tych złożonych przepisów odnoszących się do statusu praw majątkowych
w ustroju Rzeczypospolitej Polskiej i nie zawiera koniecznego wywodu prawnego
wskazującego, że sąd drugiej instancji błędnie zastosował te przepisy ustawy
zasadniczej oraz że istniała potrzeba ich bezpośredniego stosowania.
Uchybienie to nie dezawuuje trafności podstaw wyprowadzonych z ustaw
regulujących bezpośrednio problematykę będącą przedmiotem rozstrzygania przez
sąd drugiej instancji.
Art. 6268
§ 2 k.p.c. określa kognicję sądu prowadzącego księgi wieczyste
a w postępowaniu apelacyjnym również sądu odwoławczego (np. postanowienie
5
z dnia 6 października 2006 r., V CSK 214/06, publ. elektroniczna). W kontekście § 1
można zauważyć, że celem postępowania wieczystoksięgowego jest dokonywanie
wpisów, gdyż księga wieczysta powinna odzwierciedlać stan prawny nieruchomości
(art. 1 ust. 1 u.k.w.h), chyba że brak jest ku temu podstaw albo zachodzą
przeszkody (art. 6289
k.p.c.). Dotychczasowy wpis z początku lat 80. ub. wieku nie
spełnia tego postulatu, co wynika bezspornie z dołączonych do wniosku
postanowień stwierdzających kolejne nabycia spadku. Sąd Okręgowy nie
zaprzeczał jednak wprost przydatności tych dokumentów, jako podstawy wpisu
i w tym zakresie zarzut skargi kasacyjnej naruszenia art. 31u.k.w.h. jest nietrafny.
Wprawdzie z dołączonych dokumentów w postaci prawomocnych postanowień
o nabyciu spadku wynika określony stan prawny ale wnioskodawczyni żądała
więcej niż wpisania żyjących spadkobierców J.M., domagała się bowiem również
uwzględnienia przejścia praw niektórych spadkobierców na A.D. w drodze
czynności prawnej. Tak sformułowany wniosek wiąże sąd prowadzący księgę
wieczystą (wpis w granicach wniosku), a jest oczywiste, że niedopuszczalne byłoby
dokonanie wpisu w części dotyczącej tylko wnioskodawczyni. Dlatego zasadnicze
znaczenie ma ocena, czy akt notarialny z 6 lutego 2007 r. może stanowić podstawę
wpisu A.D.
Trafne odwoływanie się przez Sądy obydwu instancji do zakazu
rozstrzygania sporów w postępowaniu o wpis należy rozpatrywać w kontekście
pisma tego uczestnika postępowaniu sprzeciwiającego się wpisowi w innym ułamku
niż ¾. Zastrzeżenie takie nie ma wpływu na kognicję sądu wieczystoksięgowego,
a jego skuteczność nie zależy od woli uczestnika lecz od ustalenia przez sąd
materialnoprawnych skutków umowy. Nie ma wątpliwości, że badanie aktu
notarialnego dołączonego do wniosku pod kątem treści oświadczeń woli stron i ich
skuteczności materialnoprawnej stanowi obowiązek i mieści się w granicach
kognicji sądu wieczystoksięgowego.
Akt notarialny zgodny z prawem, stanowiący czynność notarialną (art. 79
ust. 1 w zw. z art. 2 ust. 2 Prawa o notariacie) ma charakter dokumentu
urzędowego w rozumieniu przepisów kodeksu postępowania cywilnego
(np. postanowienie SN z dnia 28 czerwca 2000 r., IV CKN 1083/00, publ.
elektroniczna), zawarte w nim oświadczenia woli podlegają jednak wykładni.
6
Oczywisty wpływ notariusza na ostateczne jego brzmienia nakazuje zatem wnikliwą
ocenę, które zdania lub ich część odtwarza bezpośrednio oświadczenie strony,
a które stanowią fragment opracowania eksponujący ocenę dokonywaną przez
notariusza redagującego akt notarialny. W rozpoznawanej sprawie podział ten
wydaje się wyraźny. Użycie na pierwszym miejscu potocznego zwrotu o sprzedaży
„całych swoich udziałów” nie może być inaczej rozumiane niż wyraz woli zbycia
praw do nieruchomości w takim stanie, w jakim przysługiwały sprzedającym, bez
wyłączenia jakiejkolwiek części. Natomiast fragment oświadczenia operujący
ułamkiem znajdujący się w nawiasie nie odpowiada sposobowi ustnego
formułowania myśli, natomiast może być wynikiem niedokładnego ustalania stanu
prawnego nieruchomości przez notariusza i błędu rachunkowego wynikającego
z przyczyny wyżej omówionej. Taki mechanizm powstania sprzeczności między
oświadczeniem woli sprzedających a doprecyzowaniem zawartym w nawiasie
potwierdził notariusz w akcie notarialnym prostującym omyłkę (domyślnie: własną,
ponieważ omyłki stron byłyby prostowane z ich udziałem przez ponowne złożenie
oświadczeń woli). Art. 80 Prawa o notariacie dopuszcza prostowanie
niedokładności, błędów pisarskich, rachunkowych lub innych oczywistych omyłek.
W rozpoznawanej sprawie notariusz określił omyłkę jako pisarską i rachunkową,
mimo braku podstawy do kwalifikowania jej jako pisarskiej. Wspomniana wyżej
przyczyna wynikająca z niedostatecznie wnikliwej analizy postanowień o nabyciu
spadku i nieprzeprowadzenia szczegółowego i prawidłowego rachunku
wykazującego wysokość udziałów każdej zbawczyni nie pozbawia omyłki cechy
oczywistości, wymaganej w ustawie, które to zastrzeżenie ma na celu ochronę
stron przed dowolnym manipulowaniem treścią podpisanego aktu notarialnego.
Błędu zaniechania wyliczenia wysokości udziałów nie uniknęły również strony aktu
notarialnego podpisując jego treść
Konkludując ten wątek należy dojść do wniosku, że wnioskodawczyni
dołączyła do wniosku o wpis dokumenty pozwalające na dokonanie wpisu,
a podniesione przez sąd zastrzeżenia nie wystarczają do oddalenia wniosku.
Odmienne zapatrywanie prowadziłoby do skutków sprzecznych z funkcją ksiąg
wieczystych – przedłużania stanu wieczystoksięgowego niezgodnego ze stanem
rzeczywistym. Zrozumiałe jest, że uczestniczący w czynności prawnej mogą wiązać
7
odmienne oczekiwania ze stwierdzeniem, że udziały sprzedających w chwili
dokonywania czynności wynosiły łącznie ¾ części, a nie 45/64 części jak wynika
z dołączonych dokumentów. Skutków takiego błędu, choćby najdalej idących, nie
rozstrzyga jednak sąd wieczystoksięgowy w postępowaniu o wpis, nawet gdyby
nabycie było chronione rękojmią wiary publicznej ksiąg wieczystych,
co w rozpoznawanej sprawie nie zachodzi.
Przytoczone względy uzasadniały rozstrzygniecie jak w sentencji, zgodnie
z art. 39815
§ 1 k.p.c. O kosztach postępowania orzeczono na podstawie
odpowiednio stosowanego art. 108 § 2 k.p.c., mającego zastosowanie
również w postępowaniu wieczystoksięgowym o wpis, stanowiącym część
postępowania nieprocesowego, w którym unormowanie zawarte w art. 520 § 1 - 3
k.p.c. nie zostało wyłączone.