Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 355/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 marca 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Jan Górowski (sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
w sprawie z powództwa J.J.
przeciwko Wojskowej Agencji Mieszkaniowej
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 11 marca 2009 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 19 marca 2008 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
J.J. wniósł o zasądzenie od Wojskowej Agencji Mieszkaniowej kwoty 151
426,86 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 16 grudnia 2005 r., podnosząc, że
strona pozwana wypłaciła mu zaniżony ekwiwalent pieniężny w zamian za
rezygnację z kwatery stałej.
Wyrokiem z dnia 8 lutego 2007 r. Sąd Okręgowy w W. oddalił powództwo i
obciążył powoda kosztami postępowania. Ustalił, że wyrokiem z dnia 27 stycznia
2005 r. Sąd Okręgowy w W. zobowiązał pozwaną Agencję do zawarcia z powodem
umowy o wypłatę ekwiwalentu pieniężnego w zamian za rezygnację z kwatery w
wysokości ustalonej na podstawie art. 47 ustawy z dnia 22 czerwca 1995 r. o
zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej (jedn. tekst: Dz.U. z 2002
r. Nr 42, poz. 368, ze zm., dalej: „ustawy”) w wersji obowiązującej na dzień 30
czerwca 2004 r., wyliczonej na datę uprawomocnienia się wyroku.
Apelacja powoda od wyroku z dnia 27 stycznia 2005 r. została oddalona
przez Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 16 grudnia 2005 r., który w uzasadnieniu
wskazał, że art. 19 ust. 3 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o
zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 116, poz. 1203, dalej: „ustawy zmieniającej”) nie pozostawia
wątpliwości jakie prawo materialne stosować w sprawach dotyczących spornego
świadczenia.
W wykonaniu tych wyroków strona pozwana realizując wniosek J. J z dnia 31
grudnia 1998 r. wypłaciła powodowi kwotę 145 665 zł, przyjmując jako podstawę
obliczenia ekwiwalentu średnią cenę rynkową metra kwadratowego powierzchni
użytkowej podstawowej w kwocie 2700 zł za m2
ustaloną na dzień 1 lipca 2004 r.,
tj. wejścia w życie ustawy zmieniającej, przez dyrektora warszawskiego oddziału
regionalnego Wojskowej Agencji Mieszkaniowej.
W rozpoznawanej sprawie Sąd Okręgowy, oceniając – w świetle tych
niespornych faktów – dochodzone roszczenie uznał je za nieuzasadnione. Wskazał
na związanie wyrokiem Sądu Okręgowego z dnia 27 stycznia 2005 r. Zauważył,
3
że zgodnie z art. 19 ust. 3 ustawy zmieniającej, który Trybunał Konstytucyjny
wyrokiem z dnia 27 czerwca 2006 r., K 16/05 (OTK 2006, nr 6, poz. 69) ocenił za
zgodny z Konstytucją, w sprawach o wypłatę ekwiwalentu wszczętych do dnia
30 czerwca 2004 r i niezakończonych do tej daty ustawodawca nakazał stosowanie
„starych” przepisów z wyjątkiem co do ceny jednego metra kwadratowego
powierzchni użytkowej podstawowej mieszkania, ustalonej na dzień 1 lipca 2004 r.
jednolicie dla regionu przez dyrektora oddziału regionalnego WAM, gdyż w ten
sposób zastąpione zostało dotychczasowe kryterium średnich cen rynkowych
zakupu lokalu w garnizonie. W związku z tym stwierdził, że pozwana trafnie
wyliczyła dla powoda sporne świadczenie. Zauważył, że nawet gdyby kierować się
tokiem rozumowania powoda, to możnaby mówić o średniej cenie rynkowej zakupu
lokaju mieszkalnego w garnizonie W., co nie jest tożsame z taką ceną w mieście
W., skoro obejmuje on także miejscowości podmiejskie. Powód tymczasem nie
złożył wniosku o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego na okoliczność ustalenia
ceny rynkowej zakupu lokalu mieszkalnego w garnizonie W., a przedstawiony przez
niego operat szacunkowy nie mógł być miarodajny w sprawie.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 19 marca 2008 r. oddalił apelację powoda,
podzielając ustalenia i argumentację prawną Sądu pierwszej instancji. W
kontekście podnoszonego przez powoda zarzutu naruszenia zasady równości
obywatela wobec prawa stwierdził, że nie ma żadnych podstaw do twierdzenia, że
średnia cena metra kwadratowego ustalona przez dyrektora oddziału regionalnego
Wojskowej Agencji Mieszkaniowej może odbiegać od rynkowej i być ustalona w
dowolny sposób. Za całkowicie chybiony uznał zarzut nie zasądzenia dodatkowej
kwoty z tytułu dodatkowej normy zdrowotnej i pominięcia dowodu z opinii biegłego
celem ustalenia ceny metra kwadratowego powierzchni użytkowej kwatery.
Powód w skardze kasacyjnej opartej na naruszeniu prawa materialnego,
tj. art. 47, art. 24 ust 1 i art. 26 ust 4 ustawy, art. 19 ust. 3 ustawy zmieniającej,
oraz na mającym wpływ na wynik sprawy naruszeniu prawa procesowego, a to:
art. 378 k.p.c. w zw. z art. 379 pkt 4 k.p.c. i art. 77 § 1 oraz art. 46 ustawy z dnia 27
lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz.1070, ze
zm.), art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c., art. 227 k.p.c., art. 278 k.p.c. i art. 386 § 4 k.p.c.
4
wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na wstępie należało odnieść się do najdalej idącego zarzutu procesowego,
tj. nieważności postępowania pierwszoinstacyjnego. Orzekanie przez sędziego
delegowanego przez Podsekretarza Stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości nie jest
uchybieniem procesowym skutkującym nieważnością postępowania, co ostatecznie
wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale pełnego składu z dnia 14 listopada 2007 r.,
BSA I-4110-5/07 (OSNC 2008, nr 4 poz. 42). W rezultacie okazał się chybiony
zarzut naruszenia art. 378 k.p.c. w zw. z art. 379 pkt 4 k.p.c. i art. 77 § 1 oraz
art. 46 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sadów powszechnych (Dz.U.
Nr 98, poz. 1070 ze zm.).
Orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał lecz
także miedzy innymi inne sądy (art. 365 § 1 k.p.c.). Aby określić zakres tego
związania należało odpowiedzieć jaką rzeczywistą treść ma prawomocny wyrok
Sadu Okręgowego w W. z dnia 27 stycznia 2005 r., skoro wyrokiem Sądu
Apelacyjnego została oddalona od niego apelacja powoda. Aby jednak rozwiązać tę
kwestię należało wpierw zasygnalizować jakie stany prawne mógł mieć on na
uwadze.
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o zakwaterowaniu Sił
Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, która weszła w życie w dniu 1 lipca tego roku,
zmieniła zasady realizacji służącego żołnierzom służby stałej prawa do kwatery.
Według stanu prawnego sprzed tej nowelizacji, żołnierzowi powołanemu do czynnej
służby wojskowej pełnionej jako służba stała i żołnierzowi zawodowemu
przeniesionemu w stan nieczynny przysługiwało prawo do kwatery (art. 22 ust. 1
ustawy). Realizowało się ono na wniosek uprawnionego albo przez przydział, albo
wypłacenie ekwiwalentu pieniężnego w zamian za rezygnację z kwatery. Zasady
wypłacania ekwiwalentu określał art. 4 ustawy. Był on wypłacany na podstawie
umowy zawartej między osobą uprawnioną a dyrektorem oddziału rejonowego
WAM. Wysokość ekwiwalentu wynosiła 3 % wartości przysługującej kwatery za
każdy rok podlegający zaliczeniu do wysługi lat, od której jest uzależniona
5
wysokość uposażenia według stopnia wojskowego i nie mogła być niższa niż 65%,
a wyższa niż 80 % wartości przysługującej kwoty. Wartość kwatery odpowiadała
iloczynowi wynikającemu z pomnożenia maksymalnej powierzchni mieszkalnej
należnej osobie uprawnionej w dniu przyznania ekwiwalentu, przez wskaźnik 1,66
i cenę jednego metra kwadratowego powierzchni użytkowej kwatery ustalonej
według średnich cen rynkowych zakupu lokalu mieszkalnego w danym garnizonie
w dniu przyznania ekwiwalentu.
Stan prawny ukształtowany ustawą nowelizującą nie przewiduje „prawa do
kwatery”; natomiast żołnierzowi służby stałej od dnia wyznaczenia go na pierwsze
stanowisko służbowe do dnia zwolnienia z zawodowej służby wojskowej
przysługuje „prawo zamieszkania w lokalu mieszkalnym będącym w dyspozycji
WAM” (art. 21 ust 1 ustawy). Przy ustalaniu powierzchni użytkowej podstawowej
tego lokalu uwzględnia się zajmowane przez żołnierza służby stałej stanowisko
służbowe oraz stan rodzinny. Dla określenia przysługującej powierzchni
podstawowej lokalu uwzględnia się małżonka oraz wspólnie zamieszkałe
z uprawnionym dzieci do czasu zawarcia przez nie małżeństwa, nie dłużej niż do
25 roku życia.
Według stanu po nowelizacji, żołnierzowi służby stałej zwolnionemu
z zawodowej służby wojskowej, zamieszkałemu w kwaterze, jeżeli nabył on prawo
emerytury wojskowej lub renty inwalidzkiej albo został zwolniony przez
wypowiedzenie stosunku służbowego przed upływem okresu wymaganego do
nabycia uprawnień emerytalnych albo takiemu, który do dnia zwolnienia ze służby
nie otrzymał decyzji o prawie zamieszkania w lokalu mieszkalnym przysługuje
odprawa mieszkaniowa (art. 23 ust. 1 ustawy), przy czym nowe przepisy określają
także w sposób szczegółowy zasady jej ustalania. Istotna z tego punktu widzenia
jest wartość przysługującego lokalu, którą stanowi iloczyn maksymalnej
powierzchni użytkowej podstawowej, ilość norm należnych żołnierzowi w dniu
zawierania umowy o wypłatę odprawy, wskaźnik 1,45 i wartość jednego metra
kwadratowego powierzchni lokalu ogłoszona przez Prezesa Agencji, a kalkulowana
jako średnia arytmetyczna kosztu odtworzenia ustalonego przez wojewodów dla
poszczególnych powiatów (art. 47 ust. 1 pkt 3 i 4 ustawy).
6
Do sytuacji powoda, czyli do spraw wszczętych do dnia wejścia w życie
ustawy nowelizującej i nie zakończonych do dnia 1 lipca 2004 r., mają
zastosowanie przepisy ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych w nowym brzmieniu
(art. 19 ust. 1 ustawy nowelizującej). Jednym z wyjątków od tej zasady jest art. 19
ust. 3 ustawy nowelizującej, który stanowi, że w sprawach ekwiwalentu za
rezygnację z kwatery dyrektor oddziału regionalnego Wojskowej Agencji
Mieszkaniowej rozpatrując wniosek osoby uprawnionej złożony przed omawianą
nowelizacją, a nie zakończony zawarciem umowy stosuje przepisy ustawy
obowiązujące do dnia 30 czerwca 2004 r., z zastrzeżeniem jednak uwzględnienia
uprawnienia tylko do powierzchni użytkowej podstawowej lokalu przysługującej
wnioskodawcy w dniu wypłaty ekwiwalentu, przyjmując jako podstawę obliczenia
należnego żołnierzowi świadczenia średnią cenę metra kwadratowego tej
powierzchni ustaloną przez dyrektora oddziału regionalnego WAM w dniu wejścia w
życie ustawy nowelizującej.
Aby ustalić znaczenie wyroku Sądu Okręgowego z dnia 27 stycznia 2005 r.
należało jego treść odnieść do powyższych rozwiązań ustawowych. Sentencja tego
orzeczenia z dnia 27 stycznia 2005 r., zgodnie z przedstawionym przepisem
przejściowym art. 19 ust. 3 ustawy nowelizującej, zobowiązała pozwaną do
zawarcia z powodem umowy na podstawie ustawy starej (obowiązującej w dniu
30 czerwca 2004 r.), z wyliczeniem jednak ekwiwalentu według norm stanu
poprzedniego obowiązujących z chwili uprawomocnienia się tego wyroku. Do
takiego rozumienia sentencji daje podstawę jej fragment „wyliczonej na datę
uprawomocnienia się wyroku”.
Zgodnie z art. 316 k.p.c. Sąd wydaje wyrok według stanu faktycznego
i prawnego z chwili zamknięcia rozprawy, co w praktyce oznacza oparcie się na
przepisach obowiązujących w chwili wyrokowania, chyba, że przepisy przejściowe
przewidują stosowanie przepisów poprzednio obowiązujących i wtedy sąd stosuje
przepisy wskazane w normach przejściowych.
Granice prawomocności materialnej wyroku wyznacza jego sentencja,
niemniej nie budzi wątpliwości w literaturze i judykaturze pogląd, że gdy było
sporządzone uzasadnienie można posłużyć się jego motywami dla dokładniejszego
7
określenia treści rozstrzygnięcia (por. np. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia
25 września 1962 r., I CR 61/61, PiP 1964, nr 10, s. 608). Z uzasadnienia wyroku
Sądu Okręgowego z dnia 27 stycznia 2005 r. i wyroku Sadu Apelacyjnego z dnia 16
grudnia 2005 r. niewątpliwie wynika, że powód uzyskał tymi orzeczeniami ochronę
prawną w zakresie ustanowionym przez prawodawcę w art. 19 ust 3 ustawy
nowelizującej. Z tych względów nieuzasadniony był zarzut obrazy art. 365 k.p.c.
W judykaturze nie został jak do tej pory zakwestionowany pogląd, że sąd
cywilny nie jest uprawniony do kontroli treści decyzji dyrektorów regionalnych WAM
w przedmiocie ustalenia wartości jednego metra kwadratowego powierzchni
użytkowej lokalu mieszkalnego i w związku z tym nie można prowadzić dowodu
z opinii biegłego na okoliczność prawidłowości ustalenia w takiej decyzji tej ceny
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 2006 r., I CSK 279/06,
LEX nr 398373 i z dnia 5 listopada 2008 r., I CSK 157/08 niepubl.).
Wprawdzie w orzecznictwie Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego
wyrażono pogląd, że decyzja dyrektora oddziału rejonowego WAM w sprawie
ustalenia średniej ceny jednego metra kwadratowego powierzchni lokalu, skoro nie
ma charakteru indywidualnego, to nie jest aktem administracyjnym w rozumieniu
kodeksu postępowania administracyjnego i związku z tym stanowi czynność
materialno-techniczną (por. wyroki tego sądu z dnia 5 marca 2008 r. II S.A./Wa
1876/07 i z dnia 31 marca 2008 r., II S.A./Wa 135/08), niemniej dla rozpoznania
skargi zbędnym było przesądzenie tej kontrowersyjnej kwestii.
Dołączona przez powoda do pozwu prywatna ekspertyza nie jest dowodem
z opinii biegłego, a więc za jej pomocą powód nie mógł wykazać okoliczności
w niej zawartych (por. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8 czerwca 2001 r.,
I PKN 468/00, OSNP 2003, nr 8, poz. 197, z dnia 12 kwietnia 2002 r., I CKN 92/00,
LEX nr 53912 i z dnia 11 czerwca 1974, II CR 260/74, LEX nr 7517). Skarżący
w toku postępowania przed Sądem pierwszej instancji nie zgłosił wniosku
dowodowego o przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego na okoliczność ustalenia
średniej ceny metra kwadratowego powierzchni lokalu, a wnioskując ten środek
dowodowy w apelacji nie wskazał, dlaczego dopiero w tym środku odwoławczym go
powołał (por. art. 381 k.p.c.). W dodatku teza dowodowa, na którą zgłosił ten
8
środek, tj. ustalenia średniej ceny rynkowej jednego metra kwadratowego
powierzchni użytkowej lokalu w miejscowości pełnienia służby, lub zamieszkania,
nie była istotna dla rozstrzygnięcia sprawy, jak bowiem już wynika z powyższych
uwag, co najwyżej mogłaby to być okoliczność zaniżonego ustalenia przez
dyrektora oddziału regionalnego WAM średniej ceny metra kwadratowego
powierzchni użytkowej podstawowej lokalu w dniu wejścia w życie ustawy
zmieniającej (art. 227 k.p.c.). W tym stanie rzeczy trafnie więc Sąd Apelacyjny
przyjął, że nie było podstaw do dopuszczenia dowodu z opinii biegłego w
postępowaniu drugoinstancyjnym, gdyż wniosek był zgłoszony na tezę dowodową
nie mającą znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy oraz był spóźniony, a więc
chybione były zarzuty naruszenia art. 278 k.p.c. i art. 227 k.p.c. w zw. z art. 386 § 4
k.p.c.
Wprawdzie Sąd Apelacyjny przyjął także pogląd o związaniu sądu decyzją
dyrektora oddziału regionalnego WAM co do spornego parametru, niemniej uczynił
to tylko na marginesie wskazując inny rzeczywisty powód pominięcia dowodu
z opinii biegłego. Z tego więc też względu nie mógł być uznany za trafny zarzut
obrazy art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c.
Przystępując do oceny zarzutów materialnych, już na wstępie trzeba
wyraźnie stwierdzić, że o ich niezasadności w dużej mierze przesądził Trybunał
Konstytucyjny w wyroku z dnia 27 czerwca 2006 r., K 16/05, w którym orzekł, że
art. 19 ust. 3 ustawy nowelizującej jest zgodny z Konstytucją. Nakaz ochrony praw
nabytych nie ma charakteru bezwzględnego i tym samym nie oznacza
nienaruszalności uprawnień. W orzecznictwie utrwalony jest pogląd, że
bezwzględna ochrona praw nabytych prowadziłaby do petryfikacji systemu
prawnego, uniemożliwiając wprowadzenie niezbędnych zmian w obowiązujących
regulacjach prawnych. Złożenie wniosku przez uprawnionego nie dawało pewności,
że wskazane świadczenie zostanie wypłacone, skoro jego źródłem była umowa
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 2003 r., II CKN 1338/00 i z dnia
9 lipca 2003 r., IV CKN 320/1 niepublikowane). Uprawnionemu przysługiwało
jedynie roszczenie o zawarcie umowy, a nie o wypłatę ekwiwalentu w ściśle
określonej wysokości. Ustawodawca mając na uwadze konkretne uwarunkowania
społeczne i gospodarcze może dokonać modyfikacji uprawnień na niekorzyść
9
podmiotów którym służyły, a zakazane jest tylko ich arbitralne znoszenie lub
ograniczenie.
Celem ustawy nowelizującej było wprowadzenie mechanizmów mobilnego
działania Sił Zbrojnych. Z tego właśnie względu prawodawca w tym akcie prawnym
odstąpił od prawa do kwatery także w formie ekwiwalentu. Wprowadzona regulacja
przejściowa umożliwiła jednak realizację wcześniej złożonych wniosków, choć
niewątpliwie pogorszyła sytuację uprawnionych po pierwsze przez to, że za
podstawę wyliczenia przedmiotowego świadczenia uczyniła powierzchnię
podstawową lokalu, a więc wyłączyła tzw. normę zdrowotną, a po wtóre – co
wynika także już z powyższych uwag – iż wprowadziła jako element wyliczenia tego
świadczenia cenę metra kwadratowego powierzchni ustaloną przez dyrektora
regionalnego WAM z chwili wejścia noweli w życie. Pomimo zastrzeżeń Rzecznika
Praw Obywatelskich Trybunał uznał tę zmianę za zgodną z Konstytucją, ze
względu na to, że nie zniosła spornego uprawnienia, lecz ograniczyła je
w dopuszczalnym zakresie.
Niewątpliwie ograniczenie powierzchni użytkowej lokalu celem wyliczenia
ekwiwalentu, do powierzchni podstawowej z wyłączeniem tzw. normy zdrowotnej
nie doprowadziło do naruszenia norm konstytucyjnych, skoro ten element kalkulacji
nie wpłynął w zasadniczy sposób na wysokość świadczenia. Odstąpienie z kolei od
zasady obliczenia ekwiwalentu w oparciu o średnie ceny rynkowe w danym
garnizonie w czasie przyznawania ekwiwalentu i oparcie jego wyliczenia na
jednolicie ustalonej dla regionu cenie metra kwadratowego lokalu na dzień 1 lipca
2004 r. także nie było pozbawieniem, czy też arbitralnym ograniczeniem
ekwiwalentu. Miało to na celu przede wszystkim dać możliwość należytego
prognozowania kwot obciążających budżet z tego tytułu.
Wprawdzie należy zgodzić się ze skarżącym – na co zwrócił uwagę Trybunał
– że gdyby wypłata ekwiwalentów wyliczanych na podstawie art. 19 ust 3 ustawy
nowelizującej przeciągała się i w tym czasie nastąpił szybki realny wzrost cen
nieruchomości, to należałoby rozważyć, czy w takich warunkach taki stan rzeczy
nie doprowadził do nadmiernego ograniczenia tego świadczenia. Nie dotyczy to
jednak powoda jeśli zauważyć, że strona pozwana wypłaciła powodowi ekwiwalent
10
w ciągu czterech miesięcy od uprawomocnienia się wyroku, a lata 2004 – 2005
były okresem pełnej równowagi rynkowej i stabilności cen.
Przede wszystkim trzeba podkreślić, że powód zgoła nietrafnie chciałby
uzyskać świadczenie według cen rynkowych mieszkań w Warszawie. Tymczasem
podstawą wyliczenia należnego mu ekwiwalentu mogła być tylko średnia cena
jednego metra kwadratowego dla całego regionu warszawskiego na dzień 1 lipca
2004 r.
Z powyższych względów nietrafione okazały się zarzuty naruszenia art. 47
i art. 24 ust 1 ustawy oraz art. 30 i art. 19 ust 1 i 3 ustawy nowelizującej.
W tym stanie rzeczy, na podstawie art. 39814
, skarga kasacyjna uległa
oddaleniu.