Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 415/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 marca 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Iwona Koper (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Kazimierz Zawada
Protokolant Anna Matura
w sprawie z powództwa Spółdzielni Mieszkaniowej "P."
przeciwko Spółdzielni B. i Miastu W.
o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 26 marca 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 13 lutego 2008 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powodowej Spółdzielni
na rzecz każdego z pozwanych kwoty po 3. 600 zł (trzy tysiące
sześćset ) tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Spółdzielnia Mieszkaniowa „P.”, w toku procesu głównego z powództwa
Spółdzielni B. (S.B.) przeciwko W. o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli,
wniosła interwencję główną dochodząc pozwem skierowanym przeciwko S.B. i m.
W.:
- zobowiązania m. W. do złożenia w formie aktu notarialnego oświadczenia
woli w przedmiocie zawarcia z interwenientem głównym umowy oddania na
okres 99 lat w użytkowanie wieczyste gruntu o pow. 5.312 m2
,
stanowiącego cześć działki ewidencyjnej 4/5 z obrębu [...] położonej w W.
przy ul G. i P. za cenę 2.486.016 zł, bez obowiązku wniesienia opłaty z tytułu
użytkowania wieczystego, ewentualnie
- złożenia przez m. W. oświadczenia ustanawiającego na rzecz interwenienta
głównego użytkowania wieczystego na 99 lat 0,13267 części gruntu o pow.
40.039 m2
, położonego w W., stanowiącego część działek ewidencyjnych o
nr 4/4 i 4/5 z obrębu [...], dla której Sąd Rejonowy w W. prowadzi księgę
wieczystą KW Nr 1[...], bez obowiązku wniesienia opłaty z tytułu użytkowania
wieczystego.
Postępowanie z pozwu głównego zostało zawieszone do czasu rozpoznania
powództwa interwencyjnego.
Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dnia 18 lipca 2006 r. oddalił powództwo w
zakresie obu jego żądań w oparciu o poniższy stan faktyczny.
W dniu 28 grudnia 1993 r., pomiędzy ówczesną Gminą […] a S.B. została
zawarta umowa przedwstępna. Zgodnie z jej § 4 Gmina zobowiązała się do
oddania w użytkowanie wieczyste terenu objętego uchwałą 93 Rady Gminy z dnia
15 grudnia 1993 r., wyrażającej zgodę na oddanie S.B. w użytkowanie wieczyste
gruntu o pow. 0,94 ha, położonego w W. przy ul G. róg trasy A., nie później niż do 1
kwietnia 1994 r. w trybie bezprzetargowym na rzecz Spółdzielni, na co ta wyraziła
zgodę. Spółdzielnia zobowiązała się dokonać do dnia 29 grudnia 1993 r. wpłaty
zaliczek w wysokości 4.725.000.000 zł (przed denominacją). Wpłata została w
3
wymienionym dniu dokonana. Pismem z dnia 20 czerwca 1995 r. Zarząd dzielnicy,
ówczesnej Gminy […] odstąpił od zawarcia umowy oddania działek o nr 4,10,11 z
obrębu [...] i nr 40 z obrębu [...] w użytkowanie wieczyste S.B. Między stronami
prowadzone były negocjacje, jednak ostatecznie do zawarcia umowy przyrzeczonej
nie doszło. W dniu 21 grudnia 1995 r. S.B. wystąpiła z powództwem o nakazanie
Gminie […] złożenia oświadczenia woli o oddaniu jej w użytkowanie wieczyste w
trybie bezprzetargowym nieruchomości położonej w W. w obrębie [...], oznaczonej
jako działki nr 4,10,11 oraz o przeniesienie własności znajdującego się na tych
nieruchomościach budynku i zasądzenie odsetek od kwoty wpłaconej na rachunek
ówczesnej Dzielnicy – Gminy. W sprawie tej pozwana Gmina wystąpiła z
powództwem wzajemnym. Rozpoznający po raz trzeci sprawę (sygn. [...]) Sąd
Okręgowy w W., postanowieniem z dnia 17 stycznia 2006 r., zawiesił
postępowanie, a zgłoszona w niej interwencja główna Spółdzielni Mieszkaniowej
„P.” jest przedmiotem rozpoznania w sprawie niniejszej.
Spółdzielnia Mieszkaniowa „P.” powstała w wyniku realizacji uchwały
Zebrania Przedstawicieli S.B. z dnia 1 grudnia 2001 r. w sprawie podziału S.B. i
utworzeniu z jej jednostek organizacyjnych i części majątku dziewięciu nowych
spółdzielni. Na mocy tej uchwały Spółdzielnia ta wstąpiła w prawa i obowiązki S.B.
jako użytkownika wieczystego gruntu położonego przy ul. G. i P. o pow. 5.312 m2
,
stanowiącego część działki nr 4/5 z obrębu. [...], objętego sporem sądowym z
Gminą W.) toczącym się ówcześnie pod sygn. [...], na którym wybudowany jest
parking, wstępując tym samym w prawa i obowiązki wynikające z dzierżawy gruntu
pow. 1900 m2
części działki nr 4/5. Na mocy tej samej uchwały przejęła własność
budynku nr 4 przy ul. P. oraz wszystkie składniki majątku trwałego, obrotowego
oraz zobowiązania związane z działalnością eksploatacyjną osiedla „P.”. W
październiku 2005 r. Spółdzielnia Mieszkaniowa „P.” wybudowała na terenie działki
4/5 parking, dokonała ogrodzenia terenu, zamontowała bramę wjazdową i wykonała
miejsca postojowe na ok. 117 stanowisk. Decyzją z dnia 22 maja 2006 r.
Powiatowy Inspektor Nadzoru Budowlanego nakazał Spółdzielni rozbiórkę tych
naniesień, jako wykonanych bez pozwolenia budowlanego.
Sąd Okręgowy wskazał następujące motywy prawne rozstrzygnięcia.
4
Kwestie wyodrębnienia nieruchomości uregulowane są w przepisach ustawy z dnia
17 maja 1989r. prawo geodezyjne i kartograficzne (tekst jedn. Dz. U. z 2005 r. Nr
240, poz. 2027) i są bezpośrednio związane ze sposobem ewidencjonowania
gruntów. Wyodrębnienie nieruchomości w celu umożliwienia samodzielnego obrotu
wymaga uprzedniego dokładnego określenia granic, co następuje przez
zaewidencjonowanie. Zgodnie z § 5 pkt 1 w zw. z § 9 ust. 1 rozporządzenia
Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dnia 29 marca 2001 r. w sprawie
ewidencji gruntów i budynków (Dz. U. Nr 38, poz. 454) działkę ewidencyjną stanowi
ciągły obszar gruntu położony w granicach jednego obrębu, jednorodny pod
względem prawnym, wydzielony z otoczenia za pomocą linii granicznych.
W ramach podstawowego żądania powód domagał się złożenia oświadczenia
o oddaniu w wieczyste użytkowanie gruntu stanowiącego cześć działki
ewidencyjnej nr 4/5 z obrębu [...]. Obszar ten nie stanowił wyodrębnionego
z otoczenia za pomocą linii granicznych obszaru gruntu, a określony jedynie jako
obszar o powierzchni 5312 m2
nie może być samodzielnym przedmiotem obrotu,
w szczególności nie może być przedmiotem oddania w użytkowanie wieczyste.
Powód nie złożył wniosku o dokonanie w postępowaniu administracyjnym lub
sądowym wniosku o dokonanie podziału nieruchomości i wyodrębnienia działki.
Wyrok uwzględniający to powództwo nie nadawałby się więc do wykonania.
W ramach żądania ewentualnego nie zostały wykazane przez powoda
przesłanki roszczenia z art. 204, 207 lub 208 u.g.n. ani z umowy przedwstępnej
z dnia 1 grudnia 2001 r. Ponadto nie zostałyby zrealizowane cele przewidziane
w ustawie. Żądanie zmierzało bowiem do uzyskania przez powodową Spółdzielnię
udziału we współużytkowaniu wieczystym działek o nr 4/4 i 4/5, przy czym wielkość
udziału stanowił iloraz 5.312 m2
i całkowitej powierzchni tych działek. Zgłaszając
żądanie ewentualne powód domagał się ustanowienia udziału nie przekraczającego
13,5%. Ewentualne oddanie nieruchomości w takim udziale we współużytkowanie
wieczyste stworzy jedynie konieczność zniesienia takiego współużytkowania, przy
czym z uwagi na wielkość udziału powodowa Spółdzielnia straciłaby swój udział za
spłatą. Niezależnie od tego treść uchwały podziałowej, a przede wszystkim treść
pkt 4 załącznika nr 12 do tej uchwały wskazuje, iż wolą S.B. było przeniesienie na
rzecz Spółdzielni Mieszkaniowej „P.” roszczenia o ustanowienie użytkowania
5
wieczystego niesprecyzowanej części działki ewidencyjnej nr 4/5 o pow. 5.312 m2
.
Umowa przedwstępna została zawarta w związku z roszczeniem Spółdzielni
wynikającym z art. 88 a ówcześnie obowiązującej ustawy o gospodarce gruntami i
wywłaszczaniu nieruchomości. Cesja obejmująca tylko cześć udziału
w użytkowaniu wieczystym nie może być skuteczna, a to z uwagi na właściwość
zobowiązania. Ponadto brak wyodrębnienia owych 5.312 m2
w samodzielną
nieruchomość oznacza, że nie sposób ustalić przedmiotu takiego przelewu.
Dla skuteczności dokonania podmiotowej modyfikacji umowy dwustronnie
zobowiązującej konieczne byłoby jednoczesne zastosowanie przepisów o zmianie
wierzyciela i dłużnika, zatem konieczne jest uzyskanie zgody m. W. jako
wierzyciela, a takiej zgody nie było.
Zaskarżonym obecnie wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację strony
powodowej od wyroku Sądu Okręgowego.
Sąd Apelacyjny skorygował ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji
przyjmując, że podstawą podziału S.B. była uchwała z dnia 29 czerwca 2003 r.
o identycznej treści jak uchwała z dnia 1 grudnia 2001 r wskazując przy tym,
że stwierdzony błąd nie ma znaczenia w zakresie następstwa prawnego strony
powodowej odnośnie do przedmiotu sprawy. Podzielił stanowisko Sądu
Okręgowego, że przedłożona mapa sytuacyjno - wysokościowa dla celów
projektowych terenu położonego w rejonie Spółdzielni Mieszkaniowej „P.” nie jest
wystarczająca, nie tylko jako projekt podziału geodezyjnego nieruchomości
polegającego na wydzieleniu wchodzących w jej skład działek gruntu, odrębnie
oznaczonych w katastrze nieruchomości, bądź jako podstawa określenia w wyroku
prawno-kształtujacym nieruchomości mającej być przedmiotem ustanawianego
prawa użytkowania wieczystego (art. 64 k.c.), ale nawet dla jej identyfikacji. Ma to
znaczenie z uwagi na podniesiony przez pozwaną S.B. zarzut, że chodzi o różne
grunty, tj. w uchwale o podziale spółdzielni o grunt z urządzonym parkingiem, a w
powództwie dodatkowo o grunt, na którym powodowa Spółdzielnia dokonała
samowoli budowlanej w postaci wykonania parkingu. Wątpliwości pogłębia fakt, że
pierwotne żądanie pozwu dotyczyło tylko części działki nr 4/5, a żądanie
ewentualne części działek 4/4 i 4/5, a ponadto działka 4/5 uległa dalszemu
podziałowi na działki 4/6, 4/7 i 4/8 i była przedmiotem dalszego obrotu (zbycia) na
6
rzecz osób trzecich, co wyklucza możliwość ustanowienia użytkowania
wieczystego. Powódka nie przedstawiła nadto dowodów świadczących o sposobie
załatwienia wniosku byłych właścicieli nieruchomości działki nr 4 (przed podziałem)
o jej zwrot oraz wyniku ich działań kwestionujących prawidłowość nabycia
nieruchomości przez samorząd terytorialny, które wyłączałyby możliwość tzw.
uwłaszczenia spółdzielni.
W ocenie Sądu Apelacyjnego znaczna cześć zarzutów apelacyjnych jest
wynikiem błędnego odczytania motywów wyroku Sądu Okręgowego. Apelujący
nietrafnie przypisał temu Sądowi stwierdzenie, że uchwała o podziale spółdzielni
nie stanowi podstawy sukcesji materialno-prawnej, a w następstwie tego roszczenia
o ustanowienie praw rzeczowych. Sąd przyjął bowiem, że jest to zdarzenie prawne
mogące być źródłem zobowiązania. Za chybiony uznał zarzut, utożsamienia przez
Sąd Okręgowy uchwały o podziale spółdzielni z umową o przelewie wierzytelności
oraz przejęciu długu i zastosowania w związku z tym, niewłaściwych przepisów
prawa materialnego. Ta część wywodów Sądu Okręgowego dotyczy bowiem
w sposób oczywisty umowy przedwstępnej powołanej w powództwie jako
równoległa, samodzielna podstawa zobowiązania. Nie negując charakteru
prawnego tego kontraktu, nie będącego umowa wzajemną, trafnie - zdaniem Sądu
Apelacyjnego – Sąd ten wskazał, że umowa z dnia 28 grudnia 1993 r. zawarta
między S.B. a poprzednikiem prawnym m. st. m. Warszawa, zobowiązująca do
zawarcia w terminie do dnia 1 kwietnia 1994 r. (omyłkowo określonego
w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku jako 1 kwietnia 1983 r.) umowy o oddanie
w użytkowanie wieczyste gruntów obejmujących działkę - wówczas nr 4 związana
była z obowiązkiem spełnienia świadczenia pieniężnego (zrealizowanym), nadto
w pewnym zakresie (m. innymi na podstawie wyroku częściowego w sprawie [...])
wygasła, co wymagałoby poczynienia dalszych ustaleń niezbędnych dla
rozstrzygnięcia w oparciu o dowody, których nie przedstawiono. Bezpodstawnie też
w ocenie Sądu Apelacyjnego zarzucał skarżący w apelacji, że Sąd Okręgowy
wykluczył dopuszczalność przekazania udziału w wieczystym użytkowaniu
nieruchomości. Przeciwnie, podzielając co do zasady dopuszczalność
przenoszenia udziału w takim prawie, wskazał dlaczego powyższe żądanie powódki
w danym stanie faktycznym nie może być uwzględnione. Podkreślił, że powódka
7
w trakcie procesu wykazała całkowitą bierność w zakresie wykazywania swoich
twierdzeń, a zasada równości i kontradyktoryjności stały na przeszkodzie podjęciu
przez Sąd z urzędu inicjatywy dowodowej w oparciu o art. 232 k.p.c., zwłaszcza
wobec zastąpienia powódki przez profesjonalnego pełnomocnika i braku
szczególnych przesłanek. Konsekwencją tego było niewskazanie przesłanek
uzasadniających udzielenie jej ochrony prawnej.
W skardze kasacyjnej powódka zarzuciła naruszenie:
1) art. 75 w zw. z art. 177 § 1 pkt 2 k.p.c. w zw. z art. 232 oraz art. 233 § 1
k.p.c. przez pominięcie w postępowaniu apelacyjnym materiału dowodowego
zgromadzonego w sprawie w której została wniesiona interwencja główna,
zawieszonej na skutek wniesienia interwencji głównej,
2) art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. przez nieodniesienie się do
zarzutów podniesionych w apelacji
3) art. 382 k.p.c. przez wydanie wyroku z pominięciem materiału
dowodowego, na podstawie którego orzekał sąd pierwszej instancji,
4) art. 386 § 6 przez niezastosowanie się do wskazań Sądu Apelacyjnego
w wyroku z dnia 2 lutego 2005 r. (I Aca …/04) w zakresie obowiązku oceny
ważności umowy przedwstępnej i oceny czy po stronie powódki powstało
roszczenie o zawarcie umowy i czy m.st. Warszawa skutecznie od umowy
odstąpiło,
5) naruszenie art. 192 pkt 3 przez uznanie, że w sprawie istotne jest
dokonanie podziału działki 4/5 i zbycie jej części na rzecz osób trzecich, podczas
gdy nie ma to wpływu na dalszy bieg sprawy,
6) art. 208 przez błędną wykładnię polegająca na przyjęciu,
że niedopuszczalne jest domaganie się ustanowienia wieczystego użytkowania co
do udziału w nieruchomości,
7) art. 509 § 1 i 519 § 2 pkt 2 k.c. przez ich niewłaściwe zastosowanie
(zamiast art. 111 Prawa Spółdzielczego.) i przyjęcie, że właściwość zobowiązania
(roszczenia o zawarcie umowy ustanowienia użytkowania wieczystego) nie
8
pozwalała na podjecie przez pozwaną S.B. uchwały podziałowej obejmującej
roszczenie o zawarcie umowy o ustanowienie użytkowania wieczystego.
Wnosiła o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia przez sąd drugiej instancji art. 328 § 2 k.p.c. nie stanowi
usprawiedliwionej podstawy kasacyjnej, jeżeli zaskarżony wyrok – tak jak
w przedmiotowej sprawie - wskazuje podstawę faktyczna rozstrzygnięcia oraz
zawiera, dostateczne dla dokonania jego kontroli kasacyjnej, omówienie podstawy
prawnej rozstrzygnięcia. Sąd apelacyjny nie ma przy tym obowiązku wyrażania
szczegółowego stanowiska co do wszystkich poglądów prezentowanych przez
skarżącego, o ile nie miały one istotnego znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy.
Nie stanowi naruszenia art. 328 § 2 k.p.c., podnoszone przez skarżącą w ramach
tego zarzutu, nierozważnie przez Sąd Apelacyjny zarzutów zgłoszonych przez
stronę skarżącą w apelacji, które może uzasadniać zarzut naruszenia art. 378 § 1
zd. pierwsze k.p.c. Wniesiona skarga zarzutu takiego jednakże nie formułuje.
Najdalej idącą przyczyną oddalenia obu żądań powódki była stwierdzona
przez Sądy orzekające niemożność wydania orzeczenia prawno - kształtującego
w sytuacji, gdy przedmiot czynności, której wykonania domagała się powodowa
Spółdzielnia nie został przez nią dostatecznie określony. W szczególności, jak
trafnie wskazał Sąd Apelacyjny, nie było w tym względzie wystarczające posłużenie
się przez powódką mapą sytuacyjno - wysokościową dla celów projektowych
terenu, jako podstawą określenia w wyroku nieruchomości, mającej być
przedmiotem ustanowionego prawa użytkowania wieczystego, a co więcej nawet jej
identyfikacji dla celów rozstrzygnięcia o zgłoszonych przez powódkę żądaniach.
Z tej przyczyny powództwo nie mogło być uwzględnione niezależnie od innych
przesłanek jego negatywnej oceny, które brał pod uwagę Sąd Apelacyjny.
Powódka, nie przecząc co do zasady temu stanowisku, podniosła
w skardze, że dla usunięcia tej przeszkody Sąd Apelacyjny powinien był sięgnąć
z urzędu do dowodów (map) znajdujących się w aktach sprawy [...], w której
wniesiona została interwencja główna, a nie czyniąc tego pominął przy orzekaniu
9
zgromadzony w sprawie materiał dowody, czym naruszył wskazane w skardze
przepisy postępowania. Twierdziła, że Sąd Okręgowy był uprawniony do wszczęcia
postępowania administracyjnego mającego na celu dokonanie podziału
nieruchomości na podstawie art. 36 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. – Prawo
geodezyjne i kartograficzne (tekst. jedn. Dz. U. z 2005 r., Nr 240, poz. 2027) prawa
geodezyjnego i kartograficznego, dotyczącego ustalenia przebiegu granic
koniecznego do rozstrzygnięcia o własności. Kwestia ta nie była przedmiotem
wniosków powódki inicjujących takie postępowanie w postępowaniu przed sądami
orzekającymi, a obecnie nie znajduje także odbicia w stosownym zarzucie
kasacyjnym naruszenia tego przepisu.
Interwencja główna jest powództwem, które inicjuje nowy proces.
Związek istniejący między powództwem już toczącym się a powództwem
interwencyjnym przejawia się w płaszczyźnie podmiotowej i przedmiotowej i polega
na tym, że powództwo interwencyjne toczy się w ramach podmiotów
wcześniejszego powództwa, które zajmują tu rolę pozwanych, zaś przedmiot
powództwa interwencyjnego nie może przekraczać granic toczącej się już sprawy.
Po wytoczeniu powództwa interwencyjnego mamy jednak do czynienia
z dwiema różnymi sprawami, które mogą być połączone do wspólnego rozpoznania
(art. 219 k.p.c.) lub być rozpoznane oddzielnie, lecz kolejno po uprzednim
zawieszeniu pierwszej toczącej się już sprawy, co pozwala uniknąć sprzeczności
w zapadających w nich rozstrzygnięciach.
W obowiązującym stanie prawnym, przy dominującej w procesie cywilnym
zasadzie kontradyktoryjności, sąd orzekający nie jest odpowiedzialny za wynik
postępowania dowodowego, którego dysponentem są strony. Przewidziana w art.
232 k.p.c. możliwość przeprowadzenia dowodu niewskazanego przez strony nie
jest obecnie obowiązkiem lecz uprawnieniem sądu, z którego powinien on
korzystać jedynie w z sytuacjach procesowych o szczególnym, wyjątkowych
charakterze. Działanie sądu z urzędu z naruszeniem tej zasady może bowiem
prowadzić do naruszenia prawa do bezstronnego sadu i odpowiadającego mu
obowiązku przestrzegania zasady równego traktowania stron (art. 32 ust. 1 i art. 45
ust. 1 Konstytucji). Tylko więc w zupełnie szczególnych przypadkach skuteczny
10
może być zarzut naruszenia art. 232 k.p.c. z powodu nie skorzystania przez sąd
z tego uprawnienia. Taki szczególny przypadek z reguły nie zachodzi, gdy strona,
w postępowaniu przed sądami niższych instancji była reprezentowana przez
adwokata (post. SN z dnia 21 marca 2003 r. II CK 1267/00, IC 2003 r., nr 12, s. 44).
Z tych względów, nie ma też innych powodów niż wyjątkowość przypadku,
które mogłyby uzasadniać obowiązek sądu rozstrzygającego sprawę z powództwa
interwencyjnego do posłużenia się w niej z urzędu dowodami już zgromadzonymi
w sprawie toczącej się uprzednio z pozwu głównego. Okoliczności uzasadniających
ocenę, że przypadek taki zachodzi w rozpoznawanej sprawie skarżąca nie
przytacza w skardze kasacyjnej.
W tym stanie rzeczy, gdy dalsze zarzuty wniesionej skargi kasacyjnej
pozbawione są doniosłości prawnej, albowiem sposób ich rozstrzygnięcia nie może
prowadzić do zmiany zaskarżonego wyroku zgodnie z wnioskami skarżącego,
Sąd Najwyższy orzekł o jej oddaleniu oraz rozstrzygnął o kosztach postępowania
kasacyjnego stosownie do jego wyniku (art. 39814
k.p.c. i art. 98 § 1 i 2 , w zw. z art.
391 § 1 i art. 398 21
k.p.c.).