Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 9/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 lipca 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Hajn (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
SSN Andrzej Wróbel
w sprawie z wniosku L. P.
przeciwko Bankowi PEKAO Spółka Akcyjna z siedzibą w W. oraz Skarbowi
Państwa reprezentowanemu przez Ministra Skarbu Państwa
o odszkodowanie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 16 lipca 2009 r.,
skargi kasacyjnej Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa od wyroku Sądu
Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w W.
z dnia 9 września 2008 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w pkt II w części zasądzającej od
pozwanego Skarbu Państwa - Ministra Skarbu Państwa na rzecz
powódki 82 940 zł z ustawowymi odsetkami od 1 lipca 1998 r. do
dnia zapłaty tytułem odszkodowania za akcje, w pkt IV w części
oddalającej apelację pozwanego Skarbu Państwa - Ministra
Skarbu Państwa oraz w pkt V i w tym zakresie przekazuje
2
sprawę Sądowi Okręgowemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w W. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Pozwem z 31 maja 1998 r. powódka L. P. wystąpiła do Sądu Rejonowego
dla W. w W. przeciwko Bankowi Polska Kasa Opieki S.A. w W. (powoływanego
dalej, jako „Bank Pekao S.A.”) z żądaniem przywrócenia uprawnień pracowniczych,
które w toku postępowania sprecyzowała jako żądanie ustalenia prawa do
nieodpłatnego nabycia akcji Banku. Jako podstawę tego żądania powódka
wskazała pozostawanie w stosunku zatrudnienia z Bankiem w okresie od 30
sierpnia 1955 r. do 31 maja 1974 r. oraz rozwiązanie stosunku pracy za
porozumieniem stron z przyczyn dotyczących zakładu pracy: zmiany organizacyjne
i wyodrębnienie Przedsiębiorstwa Eksportu Wewnętrznego „PEWEX”. W toku
postępowania do udziału w sprawie został wezwany Skarb Państwa
reprezentowany przez Ministra Skarbu Państwa. Pozwani wnieśli o oddalenie
powództwa: Bank Pekao S.A. ze względu na brak swej legitymacji procesowej
biernej, a Skarb Państwa z powodu braku podstaw prawnych uzasadniających
nabycie przez powódkę prawa do ww. akcji.
Sąd Rejonowy w W. wyrokiem z 21 czerwca 2002 r. oddalił powództwo L. P.,
a Sąd Okręgowy w W. oddalił jej apelację od tego wyroku wyrokiem z 23 maja 2003
r., od którego powódka wniosła kasację do Sądu Najwyższego. Wyrokiem z 23
września 2004 r. (sygn. akt I PK 644/03) Sąd Najwyższy uchylił wyrok Sądu
Okręgowego z 23 maja 2003 r. oraz poprzedzający go wyrok Sądu Rejonowego z
21 czerwca 2002 r. i sprawę przekazał Sądowi Rejonowemu do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego. Sąd Najwyższy
uznał za zasadny zarzut naruszenia art. 38 ust. 2 ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r.
o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 118, poz.
561 ze zm.). Sąd Najwyższy uznał również za zasadny zarzut naruszenia art. 2 pkt
5 lit c. tej ustawy, wskazując, że przepis ten ma zastosowanie szersze tj. dotyczy
3
sytuacji gdy rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło z przyczyn określonych w art. 1
ust. 1 z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracow-
nikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy (jednolity tekst:
Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 980 ze zm.), a nie na podstawie tego przepisu, co
oznacza że przepis ten może być zastosowany także, gdy rozwiązanie stosunku
pracy nastąpiło przed wejściem w życie ustawy. Sąd Najwyższy stwierdził, że
wykładnia art. 2 pkt 5 lit. c ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przyjęta przez
Sąd Rejonowy i Sąd Okręgowy była błędna, a w wyniku tego błędu Sąd pierwszej
instancji nie dokonał ustaleń w zakresie przyczyn rozwiązania stosunku pracy
pomiędzy powódką a Bankiem Pekao S.A.
Pismem z 4 marca 2005 r. powódka sprecyzowała żądanie pozwu,
domagając się zasądzenia od pozwanych solidarnie 223.184,00 zł tytułem
równowartości liczby akcji z odsetkami ustawowymi od 10 marca 2005 r. do dnia
zapłaty, zasądzenia od pozwanych solidarnie 89.273,60 zł tytułem podatku
dochodowego od osób fizycznych z odsetkami ustawowymi od 10 marca 2005 r. do
dnia zapłaty oraz odszkodowania z tytułu niewypłaconej dywidendy za lata 2001,
2002, 2003 i 2004. Pismem z 23 marca 2006 r. powódka ponownie sprecyzowała
powództwo, wyjaśniając, że dochodzi zapłaty odszkodowania z tytułu bezprawnego
i zawinionego pozbawienia jej należnych uprawnień w wysokości równowartości
akcji.
Wyrokiem z 25 kwietnia 2007 r. Sąd Rejonowy w pkt I zasądził od
pozwanego Skarbu Państwa na rzecz powódki 59 150 zł tytułem odszkodowania, i
w pkt II powództwo w pozostałym zakresie oddalił.
Sąd Rejonowy ustalił, że powódka była zatrudniona w Centrali Banku Pekao
S.A. w W. od 30 sierpnia 1955 r. do 31 maja 1974 r. W związku z utworzeniem
Przedsiębiorstwa Eksportu Wewnętrznego „Pewex", powódka została zatrudniona
w tym przedsiębiorstwie od 1 czerwca 1974 r. i pracowała w nim do 30 czerwca
1990 r., tj. do przejścia na emeryturę. 30 kwietnia 1997 r. pomiędzy Skarbem
Państwa reprezentowanym przez Ministra Skarbu Państwa a Bankiem Polska Kasa
Opieki S.A. - Grupa Pekao S.A. została zawarta umowa, w której pozwanemu
bankowi zlecono wykonanie czynności technicznych związanych z nieodpłatnym
udostępnieniem uprawnionym pracownikom akcji należących do Skarbu Państwa. 1
4
lipca 1997 r. nastąpiła konsolidacja sprawozdań finansowych banków wchodzących
do Grupy Pekao S.A. 28 sierpnia 1997 r. powódka złożyła w pozwanym banku
oświadczenie o zamiarze nieodpłatnego nabycia akcji Skarbu Państwa, jednakże
na liście osób uprawnionych do nabycia akcji, ogłoszonej przez pozwany bank 16
stycznia 1998 r., powódka się nie znalazła. Wobec powyższego, pismem z 29
stycznia 1998 r., wniosła reklamację, która nie została przez pozwany bank
uwzględniona.
Sąd Rejonowy uznał, że roszczenie powódki w zakresie odszkodowania z
tytułu bezprawnego i zawinionego uniemożliwienia nabycia akcji na zasadach
preferencyjnych jest co do zasady uzasadnione i zasługuje na uwzględnienie. Sąd
wskazał, że art. 19 ust. 2 ustawy z dnia 14 czerwca 1996 r. o łączeniu i grupowaniu
niektórych banków w formie spółki akcyjnej (Dz.U. 1996 r. Nr 90, poz. 406 ze zm.),
przyznaje pracownikom zatrudnionym w bankach należących do grupy w dniu ich
przekształcenia z banku państwowego w spółkę akcyjną prawo do nabycia akcji
banku dominującego na zasadach określonych w ustawie o prywatyzacji
przedsiębiorstw państwowych, zastąpionej następnie ustawą z 30 sierpnia 1996 r. o
komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. Ta druga ustawa
rozszerzyła krąg uprawnionych do nieodpłatnego nabycia akcji, co potwierdziła
umowa z 30 kwietnia 1997 r. zawarta pomiędzy Skarbem Państwa
reprezentowanym przez Ministra Skarbu Państwa a Bankiem Polska Kasa Opieki
S.A. - Grupa Pekao S.A. oraz regulamin nieodpłatnego nabycia akcji wyżej
wymienionego banku. Sąd Rejonowy wskazał, że stosownie do art. 2 pkt 5 lit. c tej
ustawy, przesłankami uznania pracownika za uprawnionego do nabycia akcji są:
minimum 10-letni staż pracy w komercjalizowanym przedsiębiorstwie państwowym
lub w przedsiębiorstwie, które zostało sprywatyzowane poprzez wniesienie do
spółki oraz rozwiązanie stosunku pracy wskutek przejścia na emeryturę lub rentę
albo z przyczyn określonych w art. 1 ust. 1 ustawy z 28 grudnia 1989 r. o
szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z
przyczyn dotyczących zakładu pracy. Sąd Rejonowy uznał za bezsporny fakt, że
powódka była zatrudniona w Banku Pekao S.A. 19 lat, a rozwiązanie z nią stosunku
pracy nastąpiło w 1974 r., a zatem przed wejściem w życie ustawy o szczególnych
zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących
5
zakładu pracy. Jednakże, w ocenie Sądu Rejonowego, jeżeli rozwiązanie umowy o
pracę nastąpiło z przyczyn określonych w art. 1 ust. 1 tej ustawy, tj. z powodu
zmniejszenia zatrudnienia spowodowanego zmianami organizacyjnymi,
produkcyjnymi lub technologicznymi albo ze względów ekonomicznych, pracownik
posiadający wymagany staż pracy nabywa uprawnienie do nabycia akcji, bez
względu na to, czy rozwiązanie umowy o pracę nastąpiło przed wejściem w życie
wyżej wymienionej ustawy, czy też w okresie jej obowiązywania. W konsekwencji,
Sąd Rejonowy ustalił, że powódka należała do grona osób uprawnionych do
nieodpłatnego nabycia akcji Banku Pekao S.A. i otrzymałaby 1.300 akcji. Powódka
spełniła więc wymagania wynikające z art. 38 ust. 1 ustawy o komercjalizacji i
prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, nabywając tym samym prawo do akcji.
Skoro jednak pozwany bank nie ma już tych akcji, to powódka zasadnie domagała
się zasądzenia odszkodowania z tytułu bezprawnego i zawinionego
uniemożliwienia nabycia akcji na zasadach preferencyjnych. Uznając, że Skarb
Państwa miał obowiązek udostępnienia akcji uprawnionym pracownikom spółek,
Sąd wskazał, że niewykonanie tego obowiązku rodzi po stronie uprawnionych, po
upływie czasu udostępniania akcji, roszczenie odszkodowawcze Skarbu Państwa
za niewykonanie zobowiązania polegające na uchylaniu się od nieodpłatnego
wydania akcji uprawnionym pracownikom. Uznając roszczenie powódki o
odszkodowanie za utracone akcje za uzasadnione Sąd Rejonowy nie podzielił
jednak jej stanowiska odnośnie do jego wysokości. W ocenie Sądu wysokość
odszkodowania należnego powódce należało określić według ceny akcji ustalonej
dla osób fizycznych, obywateli polskich, oferowanej w pierwszym dniu sprzedaży
tych akcji, tj. na dzień 30 czerwca 1999 r., w którym kurs wynosił 45 zł, co
przesądziło o zasądzeniu na rzecz powódki 59.150 zł (45 zł x 1.300 akcji).
Roszczenie powódki w zakresie odszkodowania z tytułu niewypłaconej dywidendy
za lata 2001, 2002, 2003 i 2004, Sąd Rejonowy uznał za niezasadne, wskazując,
że w nie zostało ono należycie udowodnione. Za niezasadne Sąd uznał także
żądanie zapłaty 89.273 zł, ponieważ stosownie do art. 21 ust. 1 pkt 3b ustawy z
dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych, odszkodowania
otrzymane na podstawie wyroku lub ugody sądowej, do wysokości określonej w tym
wyroku lub ugodzie, są wolne od podatku, z wyjątkiem odszkodowań otrzymanych
6
w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą lub dotyczących korzyści,
które podatnik mógł osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Z tych względów
Sąd Rejonowy uznał żądanie powódki za uzasadnione wyłącznie w zakresie
odszkodowania z tytułu bezprawnego i zawinionego uniemożliwienia nabycia akcji
co do 59.150 zł., w pozostałym zaś zakresie powództwo oddalił.
Apelację od wyroku Sądu Rejonowego wnieśli: pozwany Skarb Państwa
reprezentowany przez Ministra Skarbu Państwa, zaskarżając wyrok Sądu
Rejonowego w części dotyczącej pkt I sentencji, pozwany Bank Pekao S.A.
zaskarżając wyrok Sądu Rejonowego w części dotyczącej pkt I sentencji oraz
powódka, zaskarżając wyrok Sądu Rejonowego w części dotyczącej pkt II
sentencji. Powódka wniosła o zasądzenie od pozwanych in solidum na jej rzecz
393.588 zł z ustawowymi odsetkami od 25 kwietnia 2007 r. do dnia zapłaty, tytułem
odszkodowania liczonego według kursu akcji w dniu wyrokowania, względnie
223.184 zł z ustawowymi odsetkami od 10 marca 2005 r. do dnia zapłaty, tytułem
odszkodowania liczonego według kursu akcji w dacie sprecyzowania powództwa,
względnie 202.826 zł z ustawowymi odsetkami od 25 kwietnia 2005 r. do dnia
zapłaty, tytułem odszkodowania liczonego według kursu średniego akcji oraz o
zasądzenie od pozwanych in solidum na jej rzecz 28.471,04 zł z ustawowymi
odsetkami od 10 marca 2005 r. do dnia zapłaty, jako odszkodowanie z tytułu
niewypłaconej dywidendy.
Zaskarżonym rozpoznawaną skargą wyrokiem Sąd Okręgowy: (I) uchylił
wyrok Sądu Rejonowego w punkcie II w zakresie odszkodowania z tytułu
niewypłaconej dywidendy i w tym zakresie sprawę przekazał do ponownego
rozpoznania temu Sądowi, pozostawiając mu rozstrzygnięcie o kosztach w instancji
odwoławczej w tym zakresie; (II) zmienił wyrok Sądu Rejonowego w punkcie l w ten
sposób, że zasądził od pozwanego Skarbu Państwa na rzecz powódki 82.940 zł z
ustawowymi odsetkami od 1 lipca 1998 r. do dnia zapłaty tytułem odszkodowania
za akcje i w pozostałym zakresie powództwo oddalił; (III) oddalił apelację powódki
w pozostałym zakresie; (IV) oddalił apelacje obu pozwanych; (V) zniósł wzajemnie
między stronami koszty zastępstwa procesowego w instancji odwoławczej.
Odnośnie do apelacji Skarbu Państwa Sąd Okręgowy stwierdził, że w
wydanym w niniejszej sprawie wyroku z 23 września 2004 r. (I PK 644/03),
7
wiążącym Sąd pierwszej i drugiej instancji, Sąd Najwyższy uznał, wbrew
twierdzeniom apelującego, że warunkiem uznania byłych pracowników za
uprawnionych do nabycia akcji jest rozwiązanie umowy o pracę z przyczyn
określonych w art. 1 ust. 1 ustawy o szczególnych zasadach rozwiązywania z
pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy, a nie, jak
twierdzi apelujący, na podstawie tego przepisu. W konsekwencji, o ile tylko
rozwiązanie umowy o pracę nastąpiło z powodu zmniejszenia zatrudnienia
spowodowanego zmianami organizacyjnymi, produkcyjnymi lub technologicznymi
albo ze względów ekonomicznych, uznać należy, że przedmiotowy warunek
nabycia akcji został spełniony, pomimo że rozwiązanie umowy o pracę nastąpiło
przed wejściem w życie tej ustawy. Wobec tego do Sądu pierwszej instancji
należało jedynie ustalenie, jakie przyczyny spowodowały rozwiązanie umowy o
pracę z powódką, co też uczynił. Prawidłowo również Sąd Rejonowy ustalił, że
rozwiązanie umowy o pracę z powódką nastąpiło z przyczyn organizacyjnych, o
których mowa w art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych
zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących
zakładu pracy. Dlatego apelację Skarbu Państwa należało oddalić. Z kolei apelacja
pozwanego Banku Pekao S.A. nie zasługiwała na uwzględnienie, ponieważ
powództwo w odniesieniu do niego zostało w całości oddalone. Nie było więc
możliwe uznanie, że wyrok Sądu Rejonowego narusza jego prawa, co jest
warunkiem dopuszczalności środków odwoławczych.
Natomiast apelacja powódki zasługiwała, zdaniem Sądu drugiej instancji, na
uwzględnienie w części, tj. w zakresie zarzutu naruszenia przez Sąd Rejonowy art.
363 § 2 k.c., przez określenie wysokości należnego powódce odszkodowania
według ceny akcji ustalonej dla osób fizycznych, obywateli polskich, oferowanej w
dniu 30 czerwca 1999 r., podczas gdy pierwszym dniem sprzedaży akcji na
zasadach ogólnych był 30 czerwca 1998 r., zarzutu naruszenia przez Sąd
Rejonowy art. 481 k.c., przez oddalenie powództwa o zasądzenie odsetek
ustawowych w całości bez jakiegokolwiek uzasadnienia tego rozstrzygnięcia i
zarzutu sprzeczności ustaleń Sądu Rejonowego z treścią zgromadzonego w
sprawie materiału dowodowego, przez uznanie, że powódka uprawniona była do
otrzymania jedynie 1300 akcji Banku Pekao S.A., podczas gdy powódce
8
przysługiwałoby 1508 akcji tego przedsiębiorstwa. W szczególności, biorąc pod
uwagę fakt, że pierwszym dniem sprzedaży był 30 czerwca 1998 r., kiedy wartość
akcji wynosiła 55 zł., Sąd Okręgowy zmienił zaskarżony wyrok przez zasądzenie
82.940 zł (1.508 x 55 zł.) z odsetkami w wysokości ustawowej od 1 lipca 1998 r. do
dnia zapłaty, w pozostałym zakresie oddalając apelację jako bezzasadną. Za
zasadne Sąd Okręgowy uznał także zarzuty naruszenia przepisów postępowania
związane z oddaleniem przez Sąd Rejonowy powództwa w części dotyczącej
żądania powódki wypłaty dywidendy za lata 2001, 2002, 2003, 2004.
W skardze kasacyjnej pozwany Skarb Państwa - Minister Skarbu Państwa
zaskarżył powyższy wyrok w części, tj. w punkcie II, w zakresie w jakim Sąd
Okręgowy zasądził od niego na rzecz powódki 82.940 zł z ustawowymi odsetkami
od 1 lipca 1998 r. do dnia zapłaty, w punkcie IV, w zakresie w jakim Sąd Okręgowy
oddalił jego apelację od wyroku Sądu Rejonowego i w punkcie V, w zakresie w
jakim Sąd Okręgowy zniósł między stronami koszty zastępstwa procesowego w
instancji odwoławczej i nie uwzględnił jego wniosku o zasądzenie od powódki na
jego rzecz kosztów zastępstwa procesowego w instancji odwoławczej. Skarżący
zarzucił wyrokowi Sądu Okręgowego naruszenie przepisów postępowania, które
miało wpływ na wynik postępowania, tj. art. 378 § 1 k.p.c., a także naruszenie art.
321 § 1 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c., polegające na przekroczeniu granic
apelacji oraz wyrokowaniu co do przedmiotu i jego zakresu nieobjętego żądaniem
strony powodowej. Ponadto skarżący zarzucił naruszenie prawa materialnego,
przez:
1) błędną wykładnię art. 19 ust. 2 ustawy z 14 czerwca 1996 r. o łączeniu i
grupowaniu niektórych banków w formie spółki akcyjnej, polegającą na uznaniu, że
przepis ten nie wskazuje w sposób zupełny kręgu osób uprawnionych do
nieodpłatnego nabycia akcji Banku Pekao S.A. w W.;
2) niewłaściwe zastosowanie art. 2 pkt 5 lit. c w związku z art. 63 ust. 2
ustawy z 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji oraz art. 19 ust. 2 i art.
20 ust. 2 ustawy o łączeniu i grupowaniu niektórych banków w formie spółki
akcyjnej, polegające na uznaniu, że art. 2 pkt 5 lit c stanowi uzupełnienie art. 19
ust. 2 ustawy o łączeniu i grupowaniu niektórych banków w formie spółki akcyjnej w
zakresie ustalania kręgu osób uprawnionych do nieodpłatnego nabycia akcji Banku
9
Pekao S.A. i daje dodatkową podstawę ustalania kręgu osób uprawnionych do
nieodpłatnego nabycia akcji tego Banku;
3) niewłaściwe zastosowanie art. 2 pkt 5 lit. c ustawy o komercjalizacji i
prywatyzacji, polegające na uznaniu, że rozwiązanie stosunku pracy powódki z
Bankiem Pekao S.A. nastąpiło z przyczyn określonych w art. 1 ust. 1 ustawy z 28
grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami
stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie niektórych
ustaw;
4) niewłaściwe zastosowanie art. 471 k.c., polegające na uznaniu, że Skarb
Państwa był zobowiązany względem powódki do nieodpłatnego udostępnienia jej
1.508 akcji Banku Pekao S.A., nie wykonał tego zobowiązania, za co ponosi
odpowiedzialność, wskutek czego poniosła ona szkodę w wysokości 82.940 zł;
5) niewłaściwe zastosowanie art. 455 k.c. w związku z art. 481 § 1 k.c.,
polegające na uznaniu, że powódce należą się odsetki ustawowe od 1 lipca 1998 r.,
a nie od wezwania Skarbu Państwa do spełnienia świadczenia polegającego za
zapłacie odszkodowania.
W oparciu o te zarzuty skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w
części, tj. w punktach II, IV, i V i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania lub o uchylenie i zmianę wyroku Sądu Okręgowego w
części, tj. w punktach II i IV, przez uwzględnienie apelacji Skarbu Państwa od
wyroku Sądu Rejonowego z 25 kwietnia 2007 r. i zmianę tego wyroku przez
oddalenie powództwa L. P. wobec Skarbu Państwa w całości i w punkcie V, przez
zasądzenie od powódki na rzecz Skarbu Państwa kosztów zastępstwa
procesowego w instancji odwoławczej, a ponadto, orzeczenie na podstawie art.
39815
§ 1 k.p.c. lub art. 39816
k.p.c. w związku z art. 415 k.p.c. o zwrocie
spełnionego świadczenia i w każdym przypadku o zasądzenie od powódki na rzecz
Skarbu Państwa kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego,
za wszystkie instancje według norm przepisanych z uwzględnieniem wielokrotnego
rozstrzygania w każdej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
10
Skarga kasacyjna jest uzasadniona. Przyjęte w niniejszej sprawie ustalenia
faktyczne powinny zostać poddane ocenie z punktu widzenia podstawy prawnej
domagania się przez powódkę nieodpłatnego udostępnienia jej akcji Banku Polska
Kasa Opieki S.A. – Grupa Pekao SA (stanowiącego przesłankę dochodzonego
odszkodowania z tytułu pozbawienia jej tego prawa) w sytuacji, gdy powódka była
zatrudniona w tym Banku od 30 sierpnia 1955 r. do 31 maja 1974 r., a następnie w
związku z utworzeniem Przedsiębiorstwa Eksportu Wewnętrznego „Pewex",
umowa o pracę z powódką została rozwiązana z przyczyn, o których mowa w art. 1
ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z
pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy i została ona
zatrudniona w tym przedsiębiorstwie od 1 czerwca 1974 r. i pracowała w nim do 30
czerwca 1990 r., tj. do przejścia na emeryturę.
W pierwszej kolejności należy wskazać na przepisy powołanej wcześniej
ustawy z dnia 14 czerwca 1996 r. o łączeniu i grupowaniu niektórych banków w
formie spółki akcyjnej. Bank Polska Kasa Opieki SA od początku swego istnienia
prowadził działalność w formie spółki akcyjnej, nigdy nie działał w formie
przedsiębiorstwa państwowego ani banku państwowego. Nie podlegał więc
komercjalizacji, czyli przekształceniu z przedsiębiorstwa państwowego w spółkę
prawa handlowego na podstawie ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji
i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. Z tej przyczyny uprawnienia
pracowników tego Banku oraz pracowników banków, które weszły w skład Grupy
Pekao SA, do nabycia akcji Banku Polska Kasa Opieki SA powinny być ocenione
przede wszystkim w kontekście regulacji wynikającej z art. 19 ust. 2 ustawy o
łączeniu i grupowaniu niektórych banków w formie spółki akcyjnej, zgodnie z którym
pracownikom banku należącego do grupy bankowej, zatrudnionym w tym banku w
dniu konsolidacji sprawozdań finansowych albo zatrudnionym w bankach
należących do grupy w dniu ich przekształcenia z banku państwowego w spółkę
akcyjną, przysługuje prawo nabycia wyłącznie akcji banku dominującego, na
zasadach określonych w ustawie z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji
przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 51, poz. 298 ze zm.), a liczba nabywanych
w ten sposób akcji ustalana jest łącznie dla pracowników banków danej grupy
bankowej. Z chwilą wejścia w życie ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji
11
przedsiębiorstw państwowych, udostępnianie akcji miało się odbywać według
zasad określonych w tej ustawie (zgodnie z art. 75 ustawy o komercjalizacji i
prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, który stanowi, że jeżeli obowiązujące
przepisy powołują się na ustawę o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych lub
odsyłają ogólnie do przepisów o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych,
stosuje się w tym zakresie odpowiednio przepisy ustawy o komercjalizacji i
prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych).
Ocena uprawnień powódki do nabycia akcji banku dominującego według art.
19 ust. 2 ustawy o łączeniu i grupowaniu niektórych banków w formie spółki
akcyjnej prowadzi do wniosku, że nie spełnia ona przesłanek przewidzianych w tym
przepisie, ponieważ ani nie była zatrudniona w banku należącym do grupy
bankowej w dniu konsolidacji sprawozdań finansowych (co w przypadku banków
należących do grupy Pekao S.A. miało miejsce 1 lipca 1997 r.), ani nie była
zatrudniona w banku należącym do grupy w dniu jego przekształcenia z banku
państwowego w spółkę akcyjną.
Wobec powyższego należy poddać ocenie roszczenia powódki dotyczące
przyznania jej akcji Banku Polska Kasa Opieki S.A. – Grupa Pekao SA według
przepisów ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych.
Zgodnie z art. 36 ust. 1 tej ustawy, uprawnionym pracownikom przysługuje prawo
do nieodpłatnego nabycia do 15% akcji spółki należących do Skarbu Państwa
według stanu sprzed zbycia pierwszych akcji na zasadach ogólnych, zaś zgodnie z
art. 36 ust. 4, akcje zbywa się nieodpłatnie w grupach wyodrębnionych ze względu
na okresy zatrudnienia uprawnionych pracowników w komercjalizowanym
przedsiębiorstwie państwowym i w spółce powstałej w wyniku komercjalizacji tego
przedsiębiorstwa państwowego. Definicję legalną pojęcia „uprawniony pracownik”
zawiera art. 2 pkt 5 tej ustawy. Zgodnie z tym przepisem, uprawnionymi
pracownikami są, między innymi, osoby będące w dniu wykreślenia z rejestru
komercjalizowanego przedsiębiorstwa państwowego pracownikami tego
przedsiębiorstwa lub osoby będące pracownikami przedsiębiorstwa państwowego
w dniu zawarcia umowy rozporządzającej przedsiębiorstwem poprzez jego
wniesienie do spółki (pkt a), osoby, które przepracowały co najmniej dziesięć lat w
komercjalizowanym przedsiębiorstwie państwowym lub w przedsiębiorstwie, które
12
zostało sprywatyzowane poprzez wniesienie do spółki, a rozwiązanie stosunku
pracy nastąpiło wskutek przejścia na emeryturę lub rentę albo z przyczyn
określonych w art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych
zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących
zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 1990 r. Nr 4, poz. 19 ze
zm.) (pkt c), osoby, które po przepracowaniu dziesięciu lat w przedsiębiorstwie
państwowym podlegającym prywatyzacji zostały przejęte przez inne zakłady pracy
w trybie art. 231
Kodeksu pracy (pkt d). Sytuacja powódki jest najbliższa temu, o
czym stanowi art. 2 pkt 5 lit. c. Nie można jednak przyjąć, że powódka spełniła
wymagania przewidziane tym przepisem. Zaliczenie do grupy osób wymienionych
w tym przepisie wymagałoby łącznego spełnienia dwóch przesłanek – po pierwsze,
przepracowania co najmniej 10 lat w komercjalizowanym przedsiębiorstwie
państwowym (komercjalizowanym banku państwowym), po drugie – rozwiązania
stosunku pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy. Powódka spełnia drugą z
tych przesłanek, nie spełnia natomiast pierwszej. Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy o
komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, przez
komercjalizowane przedsiębiorstwo należy rozumieć wyłącznie przedsiębiorstwo
państwowe podlegające przekształceniu w spółkę Skarbu Państwa (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 1998 r., I PKN 198/98, OSNAP 1999 nr 13,
poz. 426, a także wyrok z 19 kwietnia 2001 r., I PKN 362/00, OSNP 2003 nr 4, poz.
97 i 19 kwietnia 2001, I PKN 365/00, OSNP 2003 nr 4, poz. 98 oraz z 26 września
2001 r., I PKN 640/00). W rozpoznawanej sprawie Bank Polska Kasa Opieki SA od
początku swego istnienia prowadził działalność w formie spółki akcyjnej, nigdy nie
działał w formie przedsiębiorstwa państwowego ani banku państwowego, a więc nie
podlegał komercjalizacji. Nie było więc ustawowych podstaw do zaliczenia okresu
zatrudnienia powódki w tym Banku od 30 sierpnia 1955 r. do 31 maja 1974 r. do
okresu branego pod uwagę przy kwalifikowaniu jej do grupy osób uprawnionych do
nieodpłatnego nabycia akcji Banku Polska Kasa Opieki SA. Na podstawie art. 36
ust. 4 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych oraz § 1
ust. 1 rozporządzenia Ministra Skarbu Państwa z dnia 3 kwietnia 1997 r. w sprawie
szczegółowych zasad podziału uprawnionych pracowników na grupy, ustalania
liczby akcji przypadających na każdą z tych grup oraz trybu nabywania akcji przez
13
uprawnionych pracowników (Dz.U. Nr 33, poz. 200) możliwe byłoby uwzględnienie
jedynie okresu zatrudnienia powódki w komercjalizowanym banku państwowym, co
w niniejszej sprawie nie miało miejsca. Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w
dwóch powołanych wyżej wyrokach z 19 kwietnia 2001 r. (I PKN 362/00 oraz I PKN
365/00), stwierdzając, że z przepisu art. 36 ust. 4 wynika, że przy ustalaniu stażu
pracy (okresu zatrudnienia), od którego zależy liczba przysługujących
uprawnionemu pracownikowi akcji uwzględnia się tylko okres zatrudnienia w
komercjalizowanym przedsiębiorstwie państwowym i w spółce powstałej w wyniku
jego komercjalizacji. W przepisie tym nie wymienia się innych okresów zatrudnienia
(u innych pracodawców). Oznacza to, że powódka nie może być zakwalifikowana
do kręgu osób uprawnionych, wskazanego w art. 2 pkt 5 ustawy o komercjalizacji i
prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. W konsekwencji analiza przepisów art.
19 ust. 2 ustawy z dnia 14 czerwca 1996 r. o łączeniu i grupowaniu niektórych
banków w formie spółki akcyjnej oraz art. 2 pkt 5 lit c i art. 36 ust. 4 ustawy z dnia
30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych
prowadzi do wniosku, że powódka nie spełnia wymogów ustawowych
przewidzianych w tych przepisach pozwalających na zaliczenie jej do grona osób
uprawnionych do nabycia akcji w ich świetle.
Powyższy wywód opiera się na argumentacji przedstawionej przez Sąd
Najwyższy w wyroku z 7 sierpnia 2002 r., I PKN 561/01, OSNP-wkł. 2003 nr 5, poz.
7 (potwierdzonej następnie w uchwale składu siedmiu sędziów z 26 czerwca 2003
r., III PZP 22/01, OSNP 2003 nr 21, poz. 511 oraz w wyroku z 23 października 2003
r., I PK 242/02), którą Sąd Najwyższy w obecnym składzie w pełni akceptuje.
Przedstawione stanowisko znajduje także uzasadnienie w podkreślanym w
orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego wymaganiu ścisłej
wykładni przepisów uprawniających do preferencyjnego lub nieodpłatnego
nabywania akcji prywatyzowanych przedsiębiorstw. W szczególności Trybunał
Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku z 28 maja 2002 r., P 10/01, OTK 2002 r. nr
3a, poz. 35) stwierdził, że wprowadzenie preferencji pracowniczych w ustawie z
dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych oraz późniejsze
nadanie mocą ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji
przedsiębiorstw państwowych określonym grupom osób prawa do nieodpłatnego
14
nabycia akcji spółek powstałych w wyniku komercjalizacji przedsiębiorstw,
pozostawało w ścisłym związku z podstawowym celem tych ustaw, tj.
przekształceniem własności państwowej przedsiębiorstw we własność prywatną.
Preferencyjne zasady nabywania akcji przez pracowników zostały wprowadzone
nie jako forma rekompensaty lub dodatkowego wynagrodzenia za wkład pracy, czy
też za wytworzenie majątku prywatyzowanych przedsiębiorstw, ani tym bardziej
jako forma powszechnego uwłaszczenia obywateli, ale jako zachęta dla załóg
służąca przyśpieszeniu prywatyzacji. Prawo do nieodpłatnego nabycia akcji
prywatyzowanego przedsiębiorstwa państwowego było też pomyślane jako środek
urzeczywistnienia idei akcjonariatu pracowniczego. Akcje przyznawane
pracownikom nieodpłatnie miały na celu powiązanie ich dochodów z finansowymi
wynikami spółki oraz włączenie w procesy decyzyjne w sprywatyzowanych
spółkach. Przedstawione cele ustawodawcze uzasadniają przyznanie tego prawa
wyłącznie ściśle oznaczonej grupie osób, spełniającej określone przesłanki (zob.
też, uzasadnienia powołanej wyżej uchwały składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z 26 czerwca 2003 r., III PZP 22/01 oraz wyroku Sądu Najwyższego z
4 grudnia 2003 r., I PK 111/03, OSNP 2004 nr 21, poz. 368).
W rezultacie powyższych rozważań należy uznać, że posiadanie co najmniej
dziesięcioletniego okresu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę w banku, który
nie podlegał komercjalizacji (jak Bank Polska Kasa Opieki SA – Grupa Pekao S.A.)
nie daje podstawy do uznania pracownika za uprawnionego pracownika w
rozumieniu art. 2 pkt 5 lit. c w związku z art. 36 ust. 4 ustawy z dnia 30 sierpnia
1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych i w związku z
art. 19 ust. 2 ustawy o łączeniu i grupowaniu niektórych banków w formie spółki
akcyjnej. Odmienne stanowisko przyjęte w tej kwestii przez Sąd Okręgowy okazało
się więc nieuzasadnione. Wbrew przekonaniu Sądu Okręgowego nie ma ono
usprawiedliwienia w związaniu wykładnią prawa dokonaną w niniejszej sprawie w
wyroku Sądu Najwyższego z 23 września 2004 r. (sygn. akt I PK 644/03). W
orzeczeniu tym Sąd Najwyższy przyjął, że pracownik prywatyzowanego
przedsiębiorstwa państwowego posiadający wymagany staż pracy, z którym
rozwiązano stosunek pracy z przyczyn określonych w art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 28
grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami
15
stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy (jednolity tekst: Dz.U. z
2002 r. Nr 112, poz. 980 ze zm.) przed wejściem w życie tej ustawy, jest
uprawniony do nieodpłatnego nabycia akcji (art. 2 pkt 5 lit. c ustawy z dnia 30
sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji, jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr
171, poz. 1397 ze zm.). Następnie Sąd Najwyższy stwierdził, że wykładnia art. 2
pkt 5 lit. c ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przyjęta przez Sąd Rejonowy i
Sąd Okręgowy była błędna, a w wyniku tego błędu Sąd pierwszej instancji nie
dokonał ustaleń w zakresie przyczyn rozwiązania stosunku pracy pomiędzy
powódką a Bankiem Pekao S.A.
Stosując wymieniony art. 2 pkt 5 lit. c Sąd Okręgowy nie wziął jednak pod
uwagę, że Sąd Najwyższy, wydając powyższe orzeczenie, był związany podstawą
kasacji, która w zakresie naruszenia przepisów prawa materialnego opierała się na
zarzucie błędnej wykładni i niewłaściwego zastosowania tego przepisu (oraz art. 38
ust. 2) ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji
przedsiębiorstw państwowych. W związku z tym Sąd Najwyższy, uznając trafność
zarzutu skarżącej odnośnie do wykładni art. 2 pkt 5 lit. c tej ustawy, wskazał na
prawidłowe w jego ocenie znaczenie jego treści, nie wypowiadając się co do jego
relacji do art. 19 ust. 2 ustawy o łączeniu i grupowaniu niektórych banków w formie
spółki akcyjnej, którego błędna wykładnia została wytknięta dopiero w obecnie
rozpoznawanej skardze kasacyjnej strony pozwanej. Trafnie więc skarżący
podkreślił, że „Sąd Najwyższy rozpoznający sprawę w dniu 23 września 2004 r. nie
zajmował się przepisem art. 19 ust. 2 ustawy o łączeniu i grupowaniu banków, zajął
się jedynie art. 2 pkt 5 lit. c ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji, przy czym nie
dokonał analizy, czy przepisy te konkurują między sobą jako lex specialis i lex
generalis czy też się uzupełniają, a nadto, nie odniósł się do kwestii zastosowania
art. 2 pkt 5 lit c ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji do podmiotu nie
podlegającego komercjalizacji.”
Uwzględnienie powyższego stanu rzeczy prowadzi do wniosku, że
rozpoznawana skarga nie stoi w sprzeczności z art. 39820
k.p.c., zgodnie z którym
sąd, któremu sprawa została przekazana, związany jest wykładnią prawa dokonaną
w tej sprawie przez Sąd Najwyższy, a skargi kasacyjnej od orzeczenia wydanego
po ponownym rozpoznaniu sprawy nie można oprzeć na podstawach sprzecznych
16
z wykładnią prawa dokonaną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy. Należy bowiem
stwierdzić, że w świetle art. 39820
k.p.c. dokonanie przez Sąd Najwyższy wykładni
przepisu prawa, którego błędną wykładnię zarzucono w kasacji (skardze
kasacyjnej) nie zobowiązuje sądu orzekającego w sprawie przekazanej do
ponownego rozpoznania do zastosowania tego przepisu, jeżeli z jej okoliczności
wynika, że jej prawidłowe rozstrzygnięcie wymaga zastosowania innego przepisu,
którego niezastosowanie podniesiono w kolejnej skardze kasacyjnej. W
rozpatrywanej skardze pozwany Skarb Państwa nie zakwestionował wykładni art. 2
pkt 5 lit. c ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji dokonanej w wyroku z 23
września 2004 r., lecz oparł zaskarżenie na trafnym, jak wynika z wcześniejszych
rozważań, zarzucie jego błędnego zastosowania w sytuacji, gdy przy ocenie
roszczeń powódki uwzględni się także art. 19 ust. 2 ustawy o łączeniu i grupowaniu
niektórych banków w formie spółki akcyjnej.
W rezultacie, podstawowe w konstrukcji rozpatrywanej skargi zarzuty
naruszenia art. 2 pkt 5 lit. c ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji oraz art. 19 ust.
2 ustawy o łączeniu i grupowaniu niektórych banków w formie spółki akcyjnej,
okazały się uzasadnione. W tej sytuacji, zważywszy na niezasadność zaliczenia
powódki do kręgu pracowników uprawnionych do nabycia akcji pozwanej, za trafny
należy również uznać zarzut naruszenia art. 471 k.c.
Ponadto, tylko dla porządku, należy dodać, że usprawiedliwione są także
zarzuty naruszenia art. 378 § 1 i 321 § 1 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c.,
polegającego na przekroczeniu granic apelacji oraz wyrokowaniu co do przedmiotu
i jego zakresu nieobjętego żądaniem strony powodowej. Istotnie, zasądzając w pkt
II wyroku odsetki ustawowe od 1 lipca 1998 r., Sąd Okręgowy nie wziął pod uwagę,
że powódka nie żądała ich zasądzenia od tej daty. W szczególności w apelacji
wskazała ona jako daty ich wymagalności alternatywnie dni: 25 kwietnia 2007 r., 10
marca 2005 r. i 25 kwietnia 2005 r. Tym samym trafne są też zarzuty naruszenia
art. 455 związku z art. 481 § 1 k.c.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego - na podstawie art.
108 § 2 k.p.c. w związku z 39821
k.p.c.
17
/tp/