Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 27 sierpnia 2009 r.
II UK 404/08
Okresy czasowego pozostawania bez pracy z powodu niemożności jej
otrzymania lub niemożności podjęcia szkolenia zawodowego w rozumieniu art.
6 ust. 2 pkt 6 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fundu-
szu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227
ze zm.) to okresy zarejestrowania się w urzędzie zatrudnienia jako osoba po-
szukująca pracy lub jako bezrobotny.
Przewodniczący SSN Zbigniew Hajn, Sędziowie SN: Zbigniew Korzeniowski,
Romualda Spyt (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 27 sierpnia
2009 r. sprawy z wniosku Zdzisława R. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w T. o emeryturę, na skutek skargi kasacyjnej wnioskodawcy od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 16 czerwca 2008 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 16 czerwca 2008 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Gdańsku, w wyniku apelacji pozwanego Zakładu Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddziału w T., zmienił wyrok Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Toruniu z dnia 19 czerwca 2007 r. i oddalił odwołanie ubezpieczone-
go Zdzisława R. od decyzji organu rentowego z dnia 26 kwietnia 2007 r. odmawiają-
cej prawa do emerytury.
W pisemnych motywach rozstrzygnięcia Sąd Apelacyjny stwierdził, że przy-
znanie ubezpieczonemu przez Sąd Okręgowy prawa do tego świadczenia narusza
art. 6 ust. 2 pkt 6 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fundu-
szu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze
zm., powoływanej dalej jako ustawa emerytalna z 1998 r.). Zdaniem Sądu Apelacyj-
2
nego, Sąd Okręgowy dokonał niewłaściwej interpretacji tego przepisu, skutkiem
czego zaliczył ubezpieczonemu do okresu uprawniającego do emerytury - jako
okresy składkowe - sporne okresy: od 15 lipca 1990 r. do 15 września 1990 r., od 26
listopada 1990 r. do 9 kwietnia 1991 r. oraz od 17 października 1991 r. do 14 listopa-
da 1991 r. Mianowicie, błędne jest stanowisko Sądu Okręgowego, że do okresów
wymienionych w powołanym przepisie zalicza się każdy okres czasowego pozosta-
wania bez pracy na obszarze Państwa Polskiego z powodu niemożności jej otrzyma-
nia lub niemożności podjęcia szkolenia zawodowego, niezależnie od tego, czy był to
jednocześnie okres pobierania zasiłków z funduszu aktywizacji zawodowej, zasiłków
dla bezrobotnych oraz zasiłków szkoleniowych wypłaconych z Funduszu Pracy.
Stwierdził, że zarówno przed 15 listopada 1991 r. (data wejścia w życie ustawy z
dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania
emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw, Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm., dalej
jako ustawa rewaloryzacyjna), jak i po tej dacie, okres czasowego pozostawania bez
pracy z powodu niemożności jej uzyskania nie był uznawany ani za okres równo-
rzędny z okresem zatrudnienia, ani za okres składkowy. W spornym okresie obowią-
zywała ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i
ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm., powoływana dalej jako ustawa emerytalna z
1982 r.). Z gramatycznej wykładni art. 11 ust. 2 pkt 14 tej ustawy wynika, że za
okresy równorzędne z okresami zatrudnienia można uznać te okresy, w których
ubezpieczony pozostawał bez pracy, bezrobocie to spowodowane było niemożnością
uzyskania pracy lub niemożnością podjęcia szkolenia zawodowego, niemożność ta
została udowodniona dokumentami. Podkreślił, że nie podzielił ustalenia Sądu Okrę-
gowego, że w tych okresach ubezpieczony poszukiwał pracy, bowiem okoliczność ta
nie została przez stronę wykazana. Zaznaczył także, że od 18 września 1989 r. do 6
kwietnia 1994 r. ubezpieczony przebywał na urlopie bezpłatnym udzielonym mu
przez jego pracodawcę PPPH „D.” SA w G., nie miał zatem w spornych okresach
statusu bezrobotnego. Nie można więc przyjąć, że pozostawał bez pracy z powodu
niemożności jej znalezienia. Dlatego też ubezpieczony nie legitymuje się wymaga-
nym okresem składkowym i nieskładkowym - w wymiarze 25 lat, o którym mowa w
art. 32 ustawy emerytalnej.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku ubezpieczony zarzucił narusze-
nie prawa materialnego przez niewłaściwą wykładnię art. 6 ust. 2 pkt 6 ustawy eme-
rytalnej z 1998 r. oraz przez jego niezastosowanie i zastosowanie w to miejsce art.
3
11 ust. 2 pkt 14 ustawy emerytalnej z 1982 r., a w wypadku nieuwzględnienia tego
zarzutu, wskazał na naruszenie tego ostatnio przywołanego przepisu poprzez przyję-
cie, że stan ustalony w niniejszej sprawie nie podlega hipotezie tej normy prawnej.
Wskazując na powyższe skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przeka-
zanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, ewentualnie o
orzeczenie co do istoty sprawy poprzez oddalenie apelacji.
W uzasadnieniu wniosku o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania skar-
żący powołał się na potrzebę wykładni art. 6 ust. 2 pkt 6 ustawy emerytalnej z 1998
r., a mianowicie konieczność wyjaśnienia, czy skoro okres bezrobocia bez prawa do
zasiłku po 15 listopada 1991 r. nie jest okresem składkowym, to czy taki okres przed
tą datą należy traktować jako okres składkowy. Wskazał także na konieczność usta-
lenia, czy przebywanie na urlopie bezpłatnym udzielonym w celu wykonywania za-
trudnienia u innego pracodawcy - w szczególności przed wejściem w życie art. 1741
k.p. - w czasie którego zaszły przerwy w wykonywaniu pracy spowodowane niemoż-
nością jej uzyskania, stanowi okres składkowy w rozumieniu art. 6 ust. 2 pkt 6 ustawy
emerytalnej z 1998 r. albo też okres równorzędny z okresem zatrudnienia w rozu-
mieniu art. 11 ust. 2 pkt 14 ustawy emerytalnej z 1982 r.
W uzasadnieniu skargi wywiedziono, że skarżący nie zgadza się z wykładnią
art. 6 ust. 2 pkt 6 ustawy emerytalnej z 1998 r. dokonaną przez Sąd Apelacyjny, jak
też ze stanowiskiem, że sam fakt przebywania na urlopie bezpłatnym wyklucza
przyjęcie statusu bezrobotnego. Zdaniem skarżącego Sąd Apelacyjny nie wziął pod
uwagę specyfiki pracy ubezpieczonego - rybaka dalekomorskiego, który w świetle
obowiązujących wówczas przepisów, aby podjąć pracę za granicą, musiał być do niej
skierowany przez macierzystego pracodawcę, a na czas wykonywania pracy u za-
granicznego pracodawcy udzielany był urlop bezpłatny. Właśnie w czasie urlopu
udzielonego na tych warunkach zaszła przerwa w świadczeniu pracy spowodowana
niemożnością jej uzyskania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z brzmieniem art. 6 ust. 2 ustawy emerytalnej z 1998 r. za okresy
składkowe uważa się również przypadające przed dniem 15 listopada 1991 r., wy-
mienione w punktach 1 -17 okresy, za które została opłacona składka na ubezpie-
czenie społeczne albo za które nie było obowiązku opłacania składek na ubezpie-
4
czenie społeczne. W pkt 6 wskazano okresy czasowego pozostawania bez pracy na
obszarze Państwa Polskiego z powodu niemożności jej otrzymania lub niemożności
podjęcia szkolenia zawodowego, w tym okresy pobierania zasiłków z funduszu akty-
wizacji zawodowej, zasiłków dla bezrobotnych oraz zasiłków szkoleniowych wypła-
conych z Funduszu Pracy. Językowa wykładnia tego przepisu wskazuje, że zakres
pojęciowy „osoby czasowo pozostającej bez pracy z powodu niemożności jej otrzy-
mania lub niemożności podjęcia szkolenia zawodowego” zawiera także pojęcie
„osoby pobierającej zasiłki”. Zatem to pierwsze pojęcie ma szerszy zakres niż drugie.
W konsekwencji, uznać należy, że mowa w tym przepisie o wszystkich okresach po-
zostawania bez pracy, niezależnie od tego, czy pokrywają się one z okresami pobie-
rania wymienionych zasiłków. Przemawia za tym także przekonanie o racjonalności
ustawodawcy, który, mając zamiar objąć działaniem tego przepisu wyłącznie osoby
pobierające zasiłki, nie wprowadziłby do niego odrębnej kategorii osób pozostających
bez pracy na obszarze Państwa Polskiego z powodu niemożności jej otrzymania lub
niemożności podjęcia szkolenia zawodowego. Takiemu rozumieniu przepisu nie
sprzeciwia się także wykładnia historyczna.
Zbliżone uregulowanie pojawiło się wraz z wejściem z życie ustawy emerytal-
nej z 1982 r. Wcześniej, ustawa z dnia 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopa-
trzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm.) w art. 10
ust. 1 pkt 13 za okresy zaliczalne do okresów zatrudnienia uznała „okresy bezrobocia
przed Wyzwoleniem udowodnionego dokumentami”. Pierwotne brzmienie art. 11 ust.
2 pkt 14 ustawy emerytalnej z 1982 r. stanowiło, że za okresy równorzędne z okre-
sami zatrudnienia uważa się okresy czasowego pozostawania bez pracy z powodu
niemożności jej otrzymania lub niemożności podjęcia szkolenia zawodowego, udo-
wodnionej dokumentami, oraz pobierania zasiłków z funduszu aktywizacji zawodo-
wej. Brzmienie tego przepisu nie budzi wątpliwości, że nie chodziło w nim wyłącznie
o okresy pobierania zasiłku, ale o wszystkie okresy pozostawania bez pracy, pod
warunkiem oczywiście, że spowodowane to było niemożnością jej otrzymania lub
niemożnością podjęcia szkolenia zawodowego - udowodnionego dokumentami.
Ustawa z dnia 24 maja 1990 r. o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu eme-
rytalnym (Dz.U. Nr 36, poz. 206) z dniem 1 stycznia 1990 r. wprowadziła nowe
brzmienie tego przepisu, zgodnie z którym za okresy równorzędne z okresami za-
trudnienia uważa się okresy czasowego pozostawania bez pracy z powodu niemoż-
ności jej otrzymania lub niemożności podjęcia szkolenia zawodowego udowodnionej
5
dokumentami, w tym okresy pobierania zasiłków z funduszu aktywizacji zawodowej,
zasiłków dla bezrobotnych oraz zasiłków szkoleniowych z Funduszu Pracy. Powyż-
sza zmiana wynikała z wejścia w życie - od dnia 31 grudnia 1989 r. - ustawy z dnia
29 grudnia 1989 r. o zatrudnieniu (Dz.U. Nr 75, poz. 446 ze zm.), uchylającej ustawę
z dnia 29 grudnia 1983 r. o Państwowym Funduszu Aktywizacji Zawodowej. Wpro-
wadzenie przez ustawę o zatrudnieniu prawa do zasiłku szkoleniowego (art.12) i za-
siłku dla bezrobotnych (art. 15) stanowiło o konieczności dostosowania przepisów
emerytalnych tak, aby uwzględniały tę nową formę pomocy bezrobotnym. Jednocze-
śnie należy zwrócić uwagę, że dokonano również korekty gramatycznej i słowo;
„oraz” zastąpiono zwrotem „w tym”. Jednakże brak jakichkolwiek racjonalnych prze-
słanek, aby uznać że była to jednocześnie zmiana normatywna prowadząca do odej-
ścia od dotychczasowej zasady i uznania za okresy równorzędne z okresami zatrud-
nienia wyłącznie okresów pobierania wymienionych w tym przepisie zasiłków. Po
pierwsze, taka konstrukcja przepisu, jak wskazano wyżej, powoduje, że jego dosłow-
ne brzmienie wskazuje na szerszy zakres pojęciowy kategorii „osoby czasowo pozo-
stającej bez pracy„ niż kategoria „osoby pobierającej zasiłki”. Po drugie, w związku z
uregulowaniami ustawy o zatrudnieniu z 1989 r. sam status bezrobotnego nie był
wystarczającą przesłanką nabycia praw do zasiłku, gdyż zgodnie z treścią art. 15
ust.1 pkt 2 ustawy wymagane było także pozostawanie w okresie 12 miesięcy po-
przedzających dzień zarejestrowania w stosunku pracy co najmniej 180 dni lub pod-
leganie ubezpieczeniu społecznemu z tytułu innej działalności przez okres co naj-
mniej 180 dni. Od wejścia w życie tej ustawy nie każdy bezrobotny, chociaż poszu-
kujący pracy i gotowy do jej podjęcia, miał uprawnienie do zasiłku. Istniała zatem
kategoria osoby czasowo pozostającej bez pracy z powodu niemożności jej otrzyma-
nia lub niemożności podjęcia szkolenia zawodowego, niebędąca jednocześnie osobą
pobierającą zasiłek. Wejście w życie, z dniem 15 listopada 1991 r., ustawy rewalory-
zacyjnej spowodowało utratę mocy obowiązującej art. 11 ustawy emerytalnej. Zgod-
nie z art. 45 ust. 1 tej ustawy od dnia jej wejścia w życie przepisy ustawy o zaopa-
trzeniu emerytalnym pracowników stosuje się o ile nie są sprzeczne z postanowie-
niami ustawy. Oznacza to utratę mocy obowiązującej przepisów sprzecznych z ure-
gulowaniami ustawy rewaloryzacyjnej. Do takich należą przepisy rozdziału 3 ustawy
emerytalnej z 1982 r. (art. 9-15), dotyczące okresów zatrudnienia, bowiem ta kwestia
została uregulowana odmiennie w sposób całościowy w ustawie. Zgodnie z art. 2 ust.
2 pkt 6 za okresy składkowe uważa się również przypadające przed dniem wejścia w
6
życie niniejszej ustawy okresy, za które została opłacona składka na ubezpieczenie
społeczne albo za które nie było obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie
społeczne, w tym okresy czasowego pozostawania bez pracy na obszarze Państwa
Polskiego z powodu niemożności jej otrzymania lub niemożności podjęcia szkolenia
zawodowego, w tym okresy pobierania zasiłków z funduszu aktywizacji zawodowej,
zasiłków dla bezrobotnych oraz zasiłków szkoleniowych z Funduszu Pracy (pkt 6).
Wyraźne zaznaczenie cezury czasowej w tym przepisie i jednoczesne powielenie
dotychczasowej treści art. 11 ust. 2 pkt 14 ustawy emerytalnej z 1982 r. wskazuje na
zamiar ustawodawcy, aby zachowane zostały dotychczasowe zasady do stanów
faktycznych istniejących do dnia wejścia w życie ustawy, a więc, żeby dotychcza-
sowe okresy - pozostawania bez pracy z powodu niemożności jej otrzymania lub
niemożności podjęcia szkolenia zawodowego udowodnionej dokumentami, w tym
okresy pobierania zasiłków z funduszu aktywizacji zawodowej, zasiłków dla bezro-
botnych oraz zasiłków szkoleniowych z Funduszu Pracy - uznawane za okresy rów-
norzędne z okresami zatrudnienia - stały się okresami składkowymi w rozumieniu
ustawy rewaloryzacyjnej. Zabieg ten powtórzony został w przepisie art. 6 ust. 2 pkt 6
ustawy emerytalnej z 1998 r., gdzie wyraźnie postawiono granicę czasową - 15 listo-
pada 1991 r. Z powyższych względów uznać należy, że art. 6 ust. 2 pkt 6 ustawy
emerytalnej z 1998 r. obejmuje także okresy czasowego pozostawania bez pracy z
powodu niemożności jej otrzymania lub niemożności podjęcia szkolenia zawodowe-
go przed 15 listopada 1991 r., niezależnie od tego, czy w tych okresach pobierane
były wymienione w nim zasiłki.
Dla prawidłowego stosowania tej normy prawnej istotne jest także ustalenie
pojęcia „okresu czasowego pozostawania bez pracy z powodu niemożności jej
otrzymania lub niemożności podjęcia szkolenia zawodowego”. Nie ma wątpliwości,
że okresy te są równoznaczne z okresami poszukiwania pracy. Zgodnie z § 1 rozpo-
rządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 24 września 1945 r. o pośred-
nictwie pracy i pośrednictwie przy zawieraniu umów o naukę zawodu (Dz.U. Nr 41,
poz. 231), wydanym na podstawie art. 2, 4 i 11 dekretu z dnia 2 sierpnia 1945 r. o
urzędach zatrudnienia (Dz.U. Nr 30, poz. 182) kierownicy zakładów pracy obowią-
zani są w terminie 3-dniowym zawiadomić właściwy urząd zatrudnienia, jego oddział
lub instytucję wykonywającą zastępczo czynności urzędu zatrudnienia zarówno o
każdym wolnym jak i nowoobsadzonym miejscu pracy lub miejscu nauki zawodu”. Z
drugiej zaś strony, każdy poszukujący pracy lub miejsca nauki zawodu, zgłaszający
7
się do właściwego urzędu zatrudnienia w godzinach urzędowych, powinien być za-
rejestrowany (§ 7). Na użytek tego rozporządzenia osoba pozostająca bez pracy,
zgłaszająca gotowość jej podjęcia, określana była jako „poszukująca pracy”. Obowią-
zująca od 31 grudnia 1989 r. ustawa o zatrudnieniu wprowadziła, w miejsce pojęcia
„poszukujący pracy” pojęcie „bezrobotny”. Zgodnie z definicją zawartą w jej art. 2 ust.
1 pkt 8, bezrobotny to osoba zdolna do pracy i gotowa do jej podjęcia w ramach sto-
sunku pracy, pozostająca bez pracy i zarejestrowana we właściwym dla miejsca za-
mieszkania organie zatrudnienia stopnia podstawowego, z zastrzeżeniem dalszych
warunków. Te same przesłanki, na jakich opierają się oba pojęcia - „poszukujący
pracy” i „bezrobotny” - są także niezbędne dla uznania konkretnej osoby za „czasowo
pozostającą bez pracy z powodu niemożności jej uzyskania lub niemożności podję-
cia szkolenia zawodowego”. Chodzi tu mianowicie o pozostawanie bez pracy, jej po-
szukiwanie oraz gotowość jej podjęcia. Te wspólne cechy uprawniają do przyjęcia,
że okresy czasowego pozostawania bez pracy z powodu niemożności jej uzyskania
lub niemożności podjęcia szkolenia zawodowego to okresy uprzednio poszukiwania
pracy w rozumieniu rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 24
września 1945 r., a następnie okresy bezrobocia w rozumieniu ustawy o zatrudnieniu
z 1989 r. Z kolei o niemożności podjęcia pracy stanowi negatywny wynik jej poszuki-
wania. O takim negatywnym wyniku nie sposób mówić w przypadku, kiedy „poszu-
kujący pracy” lub „bezrobotny” nie skorzystał z możliwości zarejestrowania się
uprzednio w urzędzie zatrudnienia - w rozumieniu dekretu z dnia 2 sierpnia 1945 r. o
urzędach zatrudnienia, później, we właściwym dla miejsca zamieszkania organie za-
trudnienia stopnia podstawowego - w rozumieniu ustawy z 1989 r. o zatrudnieniu.
Stąd też nie należy przypisywać prawnej doniosłości rezygnacji (w art. 2 ust. 2 pkt 6
ustawy rewaloryzacyjnej) z konieczności udowadniania dokumentami okresu w niej
wymienionego. Nie można również wykluczyć, że rezygnacja ta związana była z tym,
że zachowujące moc rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w spra-
wie postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe i zasad wypłaty tych świadczeń
(Dz.U. Nr 10, poz. 49 ze zm.) w § 22 ust. 1 przewidywało, że środkiem dowodowym
stwierdzającym okresy równorzędne z okresami zatrudnienia są zaświadczenia za-
kładów pracy, właściwych organów, urzędów i organizacji lub inne dokumenty. Stąd
zawarcie w przepisie ustawowym zwrotu „udowodnione dokumentami” uznano za
zbędne. Zatem wykładnia systemowa upoważnia do przyjęcia, że okresy czasowego
pozostawania bez pracy z powodu niemożności jej uzyskania i niemożności podjęcia
8
szkolenia zawodowego w rozumieniu art. 6 ust. 2 pkt 6 ustawy emerytalnej z 1998 r.,
to okresy równoznaczne z okresami zarejestrowania się, pierwotnie, w urzędzie
zatrudnienia jako osoba poszukująca pracy (rozporządzenie z 1945 r.), następnie, w
organie zatrudnienia, jako osoba bezrobotna (ustawa o zatrudnieniu z 1989 r.).
Przyjęte stanowisko rozwiązuje kwestię pozostawania ubezpieczonego na
urlopie bezpłatnym. Niezależnie od tego, podkreślić należy, że w świetle cytowanej
wyżej definicji bezrobotnego zawartej w art. 2 ust. 1 pkt 8 ustawy z 1989 r. o zatrud-
nieniu - obowiązującej w okresie, kiedy ubezpieczony na takim urlopie przebywał -
osoba z niego korzystająca nie była osobą bezrobotną. Generalnie zaś podkreślić
należy, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem judykatury i poglądami doktryny
urlop bezpłatny jest okresem, w którym mimo zawieszenia wzajemnych obowiązków i
uprawnień stron, stosunek pracy trwa nadal. Nie ma zatem podstaw, aby uznać, że
osoba pozostająca na urlopie bezpłatnym jest osobą pozostającą bez pracy.
Skoro okolicznością, której skarżący nie kwestionuje, jest z jednej strony to, że
w spornych okresach nie był on zarejestrowany jako osoba bezrobotna we właści-
wym dla miejsca zamieszkania organie zatrudnienia stopnia podstawowego, z dru-
giej zaś strony okresy te pokrywały się z udzielonym mu przez pracodawcę urlopem
bezpłatnym, nie ma podstaw do ich zaliczenia przy ustaleniu prawa do emerytury -
jako okresów składkowych.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił skargę
kasacyjną jako nieuzasadnioną.
========================================