Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 419/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 września 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (przewodniczący)
SSN Jerzy Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Jaśkowski
w sprawie z wniosku G. M. (dawniej P.)
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o ubezpieczenie społeczne z tytułu umowy zlecenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 15 września 2009 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 5 lutego 2008 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Decyzją z dnia 4 maja 2006 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych uznał, że G.
P. od dnia 1 stycznia 2003 r. nie podlega ubezpieczeniom społecznym z tytułu
zatrudnienia na podstawie umowy zlecenia w firmie R. N. W uzasadnieniu decyzji
organ rentowy stwierdził, że przedmiot umowy zlecenia zawartej pomiędzy G. P. a
R. N. jest taki sam jak przedmiot prowadzonej przez nią działalności gospodarczej i
2
wobec tego nie może ona podlegać ubezpieczeniom z tytułu wykonywania umowy
zlecenia.
Wyrokiem z dnia 6 listopada 2006 r. Sąd Okręgowy – Sąd Ubezpieczeń
Społecznych oddalił odwołanie G. P. od powyższej decyzji organu rentowego.
Sąd Okręgowy ustalił, że odwołująca się od 20 listopada 2000 r. prowadzi
jednoosobowo działalność gospodarczą pod nazwą GP C. G. P. W ramach tej
działalności zajmuje się pośrednictwem kredytowym w obsłudze firm. Działalność
prowadzona jest w Domu […] przy ul. R, 6, a siedziba firmy znajduje się przy ul. K .
R. N. prowadzi również pozarolniczą działalność gospodarczą, w ramach której
zajmuje się pośrednictwem kredytowym i prowadzeniem szkoleń. Działalność ta
była prowadzona również w Domu […], a siedziba firmy znajdowała się przy ul. K.
Przez pewien czas wyżej wymienione osoby wspólnie mieszkały, według zeznań
G. P. przed organem rentowym spodziewały się wspólnego dziecka.
W dniu 1 stycznia 2003 r. G. P. i R. N. zawarli ze sobą umowy zlecenia, na
podstawie których zobowiązali się wzajemnie do wykonywania czynności w
zakresie pozyskiwania nowych klientów oraz reklamy swoich firm. Każda ze
wskazanych wyżej osób za czynności wykonywane na podstawie umowy zlecenia
miała otrzymywać wynagrodzenie w kwocie 50 zł. miesięcznie. Po zawarciu umowy
zlecenia G. P. zgłosiła chęć podlegania ubezpieczeniom społecznym z tego tytułu i
dokonała wyrejestrowania z ubezpieczeń społecznych z tytułu prowadzenia
działalności gospodarczej. Umowy zlecenia miały obowiązywać do 31 stycznia
2006 r.
W oparciu o dokonane ustalenia faktyczne Sąd Okręgowy powołując się na
przepisy art. 6 ust. 1 pkt 4 i 5, art. 9 ust. 2, art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 137, poz. 887
ze zm.) uznał, że działania ubezpieczonej i zainteresowanego Roberta N.
zmierzały do obejścia przepisów ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i
miały na celu uchylenie się od opłacania składek na ubezpieczenia społeczne z
tytułu prowadzonej działalności gospodarczej.
Powyższy wyrok Sądu Okręgowego zaskarżyli apelacją G. P. i R. N.
Wyrokiem z dnia 5 lutego 2008 r. Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił apelację.
3
Sąd drugiej instancji podkreślił, że art. 58 § 1 k.c. i art. 83 § 1 k.c. stanowią
odrębne, samodzielne i wykluczające się wzajemnie podstawy nieważności
czynności prawnej. Wobec tego nie może być prawidłowa subsumcja tego samego
stanu faktycznego do norm prawnych, regulujących instytucje prawne, które jak
obejście prawa i pozorność czynności prawnej, nie mogą w tym samym stanie
faktycznym jednocześnie występować. Sąd podobnie jaki organ rentowy uznał, że
wysokość wynagrodzenia ustalonego w umowach zlecenia na kwoty po 50 zł.
miesięcznie świadczy o tym, że umowy te nie były zawierane w celach
zarobkowych, a ich motywem było zgłoszenie do ubezpieczeń społecznych
zleceniobiorcy i opłacanie składek w znacznie niższej wysokości niż składki na
ubezpieczenie społeczne z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności
gospodarczej. Sąd ustalił, że strony przy zawieraniu umów zlecenia miały
świadomość, że ubezpieczona nie będzie świadczyła wynikającej z tych umów
pracy. Umowy zlecenia zostały zawarte dla pozoru, a jedynym celem ich zawarcia
było skorzystanie z możliwości opłacania składek na ubezpieczenie społeczne w
znacznie niższej wysokości. Osoby zawierające przedmiotowe umowy zlecenia nie
czyniły tego z faktycznych potrzeb na prace nimi objęte, lecz zawierające pozorne
umowy zmierzały do obniżenia kwot składek na obowiązkowe ubezpieczenie
społeczne.
W skardze kasacyjnej wniesionej od powyższego wyroku Sądu Apelacyjnego
skarżąca G. P. wniosła o zmianę w całości zaskarżonego wyroku przez
uwzględnienie „powództwa” w całości, ewentualnie o uchylenie w całości
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
drugiej instancji przy uwzględnieniu kosztów postępowania kasacyjnego.
Skarga kasacyjna ma dwie podstawy. W ramach podstawy naruszenia
przepisów prawa materialnego zarzucono:
1) błędną wykładnię art. 9 ust. 2 ustawy z dnia 3 października 1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych w brzmieniu sprzed 1
listopada 2005 r. i przyjęcie, że przepis ten nie dotyczy
przypadków, w których zmiana tytułu ubezpieczenia prowadziłaby
do obniżenia pierwotnej podstawy wymiaru składki na
ubezpieczenia społeczne a tym samym wymiaru samej składki;
4
2) niewłaściwe zastosowanie art. 83 § 1 k.c.
Podstawa naruszenia przepisów postępowania zawiera zarzuty naruszenia:
a) art. 382 k.p.c. przez dokonanie przez Sąd drugiej instancji
własnych ustaleń, sprzecznie z materiałem dowodowym sprawy i
przyjęcie, że umowa zlecenia nie była przez powódkę
wykonywana;
b) art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 k.p.c. przez niewskazanie
podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, w szczególności dowodów
na których Sąd drugiej instancji oparł twierdzenie o
niewykonywaniu przez powódkę umowy zlecenia;
c) art. 229 k.p.c. w związku z art. 391 k.p.c. przez „nieuwzględnienie
faktów przyznanych przez stronę przeciwną bez wskazania
przyczyn, skutkiem czego przeciwne okoliczności stały się
podstawą dla zaskarżonego orzeczenia”.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że Sąd drugiej instancji
naruszył w sposób rażący art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 k.p.c. przez
niewskazanie podstaw faktycznych rozstrzygnięcia, w szczególności dowodów na
których oparł twierdzenie o niewykonywaniu przez powódkę umowy zlecenia. Sąd
drugiej instancji nie podzielił stanowiska Sądu pierwszej instancji co do oceny
zawartej przez powódkę umowy zlecenia w kategoriach obejścia prawa. Nie
wskazał jednak, w oparciu o jaką podstawę faktyczną nie podzielił stanowiska
sądu pierwszej instancji.
Według skarżącej Sąd drugiej instancji naruszył również art. 229 k.p.c. w
związku z art. 391 k.p.c., przez nie uwzględnienie faktów przyznanych przez stronę
przeciwną. Strona skarżąca podniosła, że na rozprawie w dniu 18 października
2006 r. zostały cofnięte wnioski o przesłuchanie świadków na okoliczność
wykonywania czynności objętych zleceniem przez powódkę z uwagi na treść
oświadczenia złożonego przez pełnomocnika pozwanego, który przyznał, że fakt
wykonywania przez powódkę umowy zlecenia nie jest sporny.
Według skarżącej Sąd drugiej instancji w sposób oczywisty naruszył art. 9
5
ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w brzmieniu sprzed 1 listopada
2005 r. przyjmując, że przepis ten nie dotyczy przypadków, w których zmiana
tytułu ubezpieczenia prowadziłaby do obniżenia pierwotnej podstawy wymiaru
składki na ubezpieczenia społeczne.
Zdaniem skarżącej bezsporny w sprawie był fakt zawarcia i wykonywania
przez G. P. na rzecz R. N. umowy zlecenia. Skutkiem uzyskania przez powódkę
statusu zleceniobiorcy było powstanie tytułu ubezpieczenia, który w związku z
przedmiotem zlecenia innym niż przedmiot działalności mógł zostać przez
powódkę wybrany w miejsce wcześniej zgłoszonego tytułu tj. prowadzonej
pozarolniczej działalności gospodarczej. Skutek ten wynikał z systemu prawnego
obowiązującego w spornym okresie. Skutek ten nie został wywołany działaniem
podstępnym czy niezgodnym z przepisami obowiązującego prawa, ale wynikał z
obowiązującego systemu prawnego. Z tego, że dokonane przez powodów
czynności prawne doprowadziły w konsekwencji do obniżenia składki w stosunku
do opłacanej przed zmianą tytułu ubezpieczenia nie może stanowić podstawy
odmowy objęcia ubezpieczeniem z tytułu wskazanego przez powódkę.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną organ rentowy wniósł o wydanie
postanowienia o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania oraz o
zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pierwszy z zarzutów materialnoprawnej podstawy skargi kasacyjnej – zarzut
błędnej wykładni art. 9 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (w
brzmieniu przed nowelizacją wynikającą z ustawy z dnia 1 lipca 2005 r. – Dz. U. Nr
169, poz. 1412), polega na krytycznej ocenie stanowiska, jakoby przyjętego w
zaskarżonym wyroku, że wskazany przepis uniemożliwia zmianę tytułu
ubezpieczenia nierolniczej działalności gospodarczej na ubezpieczenie z tytułu
umowy zlecenia jeżeli prowadziłoby to do obniżenia składki na ubezpieczenie
społeczne.
Zarzut powyższy jest bezzasadny gdyż kwestionuje stanowisko
interpretacyjne wskazanego przepisu, którego w zaskarżonym wyroku nie ma. Z
6
uzasadnienia wyroku jasno wynika, że jego podstawę stanowi ustalenie, że nie
zachodziły warunki zastosowania wskazanego przepisu bo nie zaistniała określona
w nim sytuacja spełnienia przez ubezpieczoną warunków do objęcia obowiązkowo
ubezpieczeniami emerytalnymi i rentowymi z kilku tytułów. Sąd ustalił, że
ubezpieczona podlegała wyłącznie ubezpieczeniu z tytułu prowadzonej nierolniczej
działalności gospodarczej natomiast powoływane przez nią podlegania
ubezpieczeniu z tytułu umowy zlecenia nie wchodziło w rachubę bo – jak to zostało
w sprawie wyjaśnione – umowa zlecenia tylko pozorowała wykonywanie z tego
tytułu zatrudnienia i z mocy art. 83 § 1 k.c. jako nieważna nie wywołała żadnych
skutków prawnych w zakresie stosunku ubezpieczenia społecznego.
Drugi z zarzutów materialnoprawnej podstawy skargi został określony jako:
„naruszenie art. 83 § 1 k.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie”. Na takim
powtórzeniu abstrakcyjnie ujętej formuły podstawy skargi kasacyjnej (por. art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.) skarga poprzestała. W uzasadnieniu podstawy skargi kasacyjnej
nie ma bowiem jakiegokolwiek rozwinięcia postawionego zarzutu w odniesieniu do
art. 83 § 1 k.c. W tej sytuacji należy uznać, że pozbawiony określenia
(skonkretyzowania) zarzut naruszenia przepisu prawa materialnego – nie wiadomo
na czym polegający – nie jest możliwy do rozpoznania w granicach zaskarżenia w
rozumieniu art. 39813
§ 1 k.p.c.
Bezzasadne są zarzuty procesowej podstawy skargi kasacyjnej (art. 3983
§
1 pkt 2 k.p.c.).
Pierwszy z zarzutów tej podstawy skargi dotyczy art. 382 k.p.c.
określającego zasadę sądu apelacyjnego, który orzeka na podstawie całego
materiału sprawy, także tej jego części, która została zebrana w postępowaniu w
pierwszej instancji. Nie wiadomo więc dlaczego, z powołaniem się na przepis
nakazujący uwzględnienie przez Sąd Apelacyjny całego materiału sprawy
zarzucono w skardze to, że Sąd Apelacyjny w swej ocenie prawnej „nie podzielił
stanowiska Sądu Okręgowego w przedmiocie oceny zawartej przez powódkę
umowy zlecenia w kategorii obejścia prawa”. We wskazanym w skardze przepisie w
żaden sposób nie można znaleźć ograniczenia Sądu Apelacyjnego w dokonywaniu
oceny prawnej ustalonego stanu faktycznego sprawy. Nie ma także – wbrew
ogólnikowo wyrażonej w skardze sugestii – sprzecznych z ustaleniami Sądu
7
pierwszej instancji ustaleń faktycznych, które miał według ogólnikowego zarzutu,
podjąć Sąd Apelacyjny. Różnice podstaw obu wyroków dotyczą kwestii prawnych, a
nie faktycznych.
Bezzasadnie zarzucono w skardze naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. (w
związku z art. 391 k.p.c.) poprzez niewskazanie podstaw rozstrzygnięcia. Wbrew
temu zarzutowi, który miałby wymagany walor kasacyjny przez wykazanie nie tylko
naruszenia ale i jego istotnego wpływu na wynik sprawy (por. art. 3983
§ 1 pkt 2
k.p.c.) uzasadnienie wyroku w wystarczającym stopniu przedstawia podstawy
rozstrzygnięcia, podstawę faktyczną która jest taka sama jak ta, którą zrelacjonował
Sąd Apelacyjny przedstawiając stanowiska Sądu pierwszej instancji oraz podstawę
prawną – opartą o interpretację i zastosowanie art. 83 § 1 k.c. w odniesieniu do
twierdzenia ubezpieczonej, że wykonywała zatrudnienie na podstawie umowy
zlecenia. Nie ma także racji skarżąca o tym, że Sąd Apelacyjny naruszył wskazany
przepis przez niewskazanie: „dowodów na których oparł twierdzenie o
wykonywaniu przez powódkę umowy”. Tymczasem z uzasadnienia zaskarżonego
wyroku wynika, że w analizie ustalonych okoliczności faktycznych Sąd
Apelacyjny uznał że faktyczne wykonywanie czynności w firmie R. N., to jest na
podstawie przedmiotowej umowy zlecenia, nie miało znaczenia prawnego, wobec
symbolicznego tylko, ograniczonego do wartości 50 zł przedmiotu tej umowy i bez
rzeczywistego zamiaru świadczenia umówionej pracy. Strony tej umowy
pozostawały ze sobą w związku osobistym i umówiły się w rzeczywistości nie o
wzajemne świadczenie usług o charakterze zatrudnienia, ale o wzajemne
zgłoszenie fikcyjnego (z pozornej umowy) zatrudnienia do ubezpieczenia. Nie było
tu celu zarobkowego skoro ewentualne wzajemne usługi wynikały na tle takiego
porozumienia. Umówione kwoty (po 50 zł dla każdej ze stron umowy) wzajemnie
się niwelowały, a strony umowy mogły sobie wzajemnie coś świadczyć – w
granicach umówionej symbolicznej wartości jako formę „rewanżu w zamian za
zgłoszenie do ubezpieczenia społecznego”. Uzasadnienie zaskarżonego wyroku w
sposób dostateczny – wbrew ogólnikowemu uzasadnieniu postawionego zarzutu –
przedstawia podstawy orzeczenia.
Bezzasadny z powyższych przyczyn jest także ostatni z zarzutów
procesowej podstawy skargi kasacyjnej jakoby Sąd Apelacyjny nie uwzględnił faktu,
8
że faktyczne wykonywanie czynności, o których mowa w zleceniu nie było
przedmiotem sporu między stronami. Nie jest też tak, iż nie wiadomo dlaczego Sąd
Apelacyjny ustalił iż strony umowy miały świadomość, że odwołująca się nie będzie
świadczyć pracy. Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku wynika, że ustalenie co do
motywów i zamiaru stron umowy zlecenia Sąd Apelacyjny, zgodnie z ustaleniami
Sądu pierwszej instancji, zrekonstruował na podstawie analizy ustalonych faktów.
Takie ustalenie ma swą podstawę w art. 231 k.p.c., którego naruszenia skarga nie
zarzuciła.
Z powyższych względów wobec bezzasadności podstaw skargi kasacyjnej
Sąd Najwyższy orzekł stosownie do art. 39814
k.p.c.