Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 17 listopada 2009 r., III CZP 83/09
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster
Sędzia SA Barbara Trębska
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Teresy Z. przy uczestnictwie Tadeusza
Z. o podział majątku wspólnego, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu
jawnym w dniu 17 listopada 2009 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez
Sąd Okręgowy w Lublinie postanowieniem z dnia 7 maja 2009 r.:
"Czy w przypadku, gdy uczestnik postępowania nieprocesowego, wezwany do
usunięcia braku apelacji polegającego na niezaznaczeniu zakresu żądanej zmiany
we wniosku o zmianę postanowienia sądu pierwszej instancji orzekającego co do
istoty sprawy, wskazuje zakres żądanej zmiany w taki sposób, że zachodzi
rozbieżność pomiędzy zakresem zaskarżenia tego postanowienia wskazanym w
apelacji a zakresem żądanej zmiany, zaznaczonym we wniosku o zmianę
postanowienia, polegająca na tym, że zakres żądanej zmiany jest węższy od
zakresu zaskarżenia, apelacja podlega odrzuceniu na podstawie art. 373 k.p.c. w
związku z art. 13 § 2 k.p.c., jeśli jednocześnie apelacja zawiera, zgłoszony jako
ewentualny, wniosek o uchylenie postanowienia i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania, w którym zakres żądanego uchylenia pokrywa się z
zakresem zaskarżenia postanowienia?"
podjął uchwałę:
Zaznaczenie w apelacji zakresu żądanej zmiany lub uchylenia
zaskarżonego orzeczenia w sposób niezgodny z granicami zaskarżenia nie
stanowi braku uniemożliwiającego nadanie biegu apelacji, jeżeli ze względu
na tzw. integralność zaskarżonego orzeczenia sąd drugiej instancji może
wyjść poza te granice oraz granice wniosków.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 23 grudnia 2008 r. Sąd Rejonowy w Kraśniku dokonał
podziału majątku wspólnego małżonków Teresy Z. i Tadeusza Z., dzieląc, tj.
przyznając na własność uczestnikom, wchodzące w skład tego majątku
nieruchomości (udziały w nich) oraz ruchomości, w tym samochody, maszyny oraz
sprzęt urządzenia domowego, a także zasądzając od uczestnika Tadeusza Z. na
rzecz wnioskodawczyni stosowną dopłatę.
W apelacji od tego postanowienia uczestnik zaznaczył, że zaskarża je w
całości, ale wniósł o jego zmianę tylko w pewnej części, tj. o orzeczenie „według
nowej, rzeczywistej wyceny nieruchomości i nakładów” oraz o „wyliczenie
ewentualnych różnic wartości otrzymanych składników i dopłat”, a także o
rozłożenie należnej od niego dopłaty na raty. „W przeciwnym razie” uczestnik wniósł
o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania.
Zarządzeniem przewodniczącego w Sądzie Okręgowym uczestnik został
wezwany do uzupełnienia – w terminie siedmiu dni pod rygorem odrzucenia apelacji
– braków formalnych apelacji przez dokładne określenie zakresu żądanej zmiany, z
odniesieniem się do konkretnych punktów zaskarżonego postanowienia i
wskazania, w jaki sposób każdy z tych punktów powinien być zmieniony.
W wykonaniu tego zarządzenia uczestnik sprecyzował, w jaki sposób – jego
zdaniem – zaskarżone postanowienie powinno być zmienione, dodając ponownie,
że „w przeciwnym razie”, tzn. gdyby Sąd drugiej instancji uznał żądanie zmiany za
niezasadne, wnosi o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości i
przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu w Kraśniku do ponownego rozpoznania.
Rozpoznając apelację – po stwierdzeniu, że zakres żądanej przez uczestnika
zmiany zaskarżonego postanowienia jest węższy od zakresu zaskarżenia, gdyż
skarżący zaskarżył to postanowienie „w całości” – Sąd Okręgowy przedstawił
Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia, przytoczone na wstępie, zagadnienie
prawne budzące poważne wątpliwości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 368 § 1 k.p.c., apelacja – oprócz innych istotnych elementów
konstrukcyjnych – powinna zawierać oznaczenie orzeczenia, od którego została
wniesiona, ze wskazaniem, czy jest ono zaskarżone w całości, czy w części, a
także wniosek o zmianę lub uchylenie orzeczenia z zaznaczeniem zakresu żądanej
zmiany lub uchylenia. Wymagania te, wprowadzone do kodeksu postępowania
cywilnego ustawą z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania
cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach
sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji
(Dz.U. Nr 48, poz. 554), mają istotne znaczenie, wskazując bowiem zakres
zaskarżenia orzeczenia sądu pierwszej instancji, decydują – z jednej strony – o
granicach prawomocności tego orzeczenia w części niezaskarżonej (art. 363 § 1
k.p.c.) oraz – z drugiej strony – o granicach kognicji sądu drugiej instancji
rozpoznającego sprawę na skutek apelacji.
Z kolei wniosek apelacyjny stanowi urzeczywistnienie zasady
dyspozycyjności, z której wynika m.in., że sąd nie podejmuje żadnych czynności ani
nie wydaje orzeczenia bez lub wbrew zwerbalizowanej woli strony, choćby – jak w
wypadku wniosku apelacyjnego – nie był związany żądaniem.
W tej sytuacji braki, niedokładności lub sprzeczności we wskazaniu granic
zaskarżenia oraz zaznaczeniu zakresu żądanej zmiany lub uchylenia
kwestionowanego orzeczenia stanowią okoliczność uniemożliwiającą nadanie
apelacji właściwego biegu. Innymi słowy, aby apelacja spełniała wymagania
określone w art. 368 § 1 k.p.c., zakres przedmiotowy wniosku apelacyjnego musi w
całości pokrywać granice zaskarżenia (por. postanowienia Sądu Najwyższego z
dnia 30 sierpnia 2006 r., II CZ 53/06, nie publ. i z dnia 4 października 2006 r., II CZ
65/06, nie publ.). Jeżeli zatem zakres przedmiotowy zaskarżenia orzeczenia sądu
pierwszej instancji jest szerszy od zakresu przedmiotowego wniosku apelacyjnego,
apelacja nie spełnia wymagań określonych w art. 368 § 1 pkt 1 i 5 k.p.c. i podlega
odrzuceniu (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 2007 r., III CZP
20/07, OSNC 2008, nr 6, poz. 61).
Rozstrzygając zagadnienie prawne przedstawione przez Sąd Okręgowy,
trzeba jednak wziąć pod rozwagę jeszcze jedną istotną okoliczność, która nie
pozwala na podjęcie uchwały uwzględniającej treść postawionej już tezy. Należy
uwzględnić, że wątpliwość wypełniająca przedstawione do rozstrzygnięcia
zagadnienie prawne powstała w sprawie o podział majątku wspólnego, a więc w
jednej z tzw. spraw działowych, w których orzeczenia in merito są ze swej istoty
niepodzielne (integralne). Opisując charakter spraw działowych, w doktrynie oraz w
orzecznictwie trafnie zauważono, że orzeczenia wydawane w tych sprawach muszą
dotyczyć całości przedmiotu działu, zatem z reguły nie może następować ich
częściowe uprawomocnianie się; stanowią one powiązaną, integralną całość, a
poszczególne rozstrzygnięcia są wzajemnie zależne i uwarunkowane. Taki
nierozerwalny związek zachodzi zwłaszcza pomiędzy rozstrzygnięciem o sposobie
podziału i orzeczeniem o spłatach lub dopłatach lub o obowiązku wydania
przedmiotu działu, a wadliwość jednego z nich skutkuje koniecznością zmiany lub
uchylenia orzeczenia działowego w całości i orzeczenia o całości podziału albo
przekazania sprawy do ponownego rozpoznania (por. np. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 7 listopada 1964 r., III CR 294/64, OSNCP 1965, nr 7-8, poz. 130, oraz
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia 1999 r., III CKN 63/98, nie
publ., i z dnia 9 maja 2008 r., III CZP 26/08, OSNC 2009, nr 6, poz. 90).
Tak więc apelacja w sprawach działowych – niezależnie od tego, czy została
skierowana przeciwko całemu orzeczeniu co do istoty sprawy, czy tylko przeciwko
jego części – jest, pomijając nieliczne wyjątki, apelacją dotyczącą całego
orzeczenia, także w rozumieniu art. 368 § 1 pkt 1 k.p.c., co oznacza, że sąd drugiej
instancji może wyjść poza granice wskazane przez skarżącego oraz poza granice
jego wniosków (por. np. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 1977 r., III
CZP 7/77, OSNCP 1977, nr 11, poz. 205, oraz postanowienie Sądu Najwyższego z
dnia 17 września 1999 r., I CKN 379/98, OSNC 2000, nr 3, poz. 59).
W konsekwencji należy przyjąć, że jeżeli ze względu na integralność
orzeczenia sąd drugiej instancji może wyjść poza granice zaskarżenia oraz granice
wniosków apelacji, zaznaczenie w niej zakresu żądanej zmiany lub uchylenia
zaskarżonego orzeczenia w sposób niezgodny z granicami zaskarżenia nie stanowi
braku uniemożliwiającego nadanie biegu apelacji.
Trzeba jednak wyraźnie zaznaczyć, że niezwiązanie sądu drugiej instancji w
sprawach działowych granicami zaskarżenia i granicami wniosków nie oznacza
rozluźnienia wymagań stawianych w art. 368 § 1 k.p.c. Także zatem w tych
sprawach skarżący jest zobowiązany wskazać, czy orzeczenie sądu pierwszej
instancji jest zaskarżone w całości, czy w części, a także zaznaczyć we wniosku o
zmianę lub uchylenie orzeczenia zakresu żądanej zmiany lub uchylenia. Brak tych
elementów uniemożliwia nadanie biegu apelacji, co – jak wskazano – nie dotyczy
jedynie niespójności między tymi elementami, tj. rozbieżności między zakresem
żądanej zmiany lub uchylenia zaskarżonego orzeczenia a granicami zaskarżenia.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.