Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 85/09
POSTANOWIENIE
Dnia 17 listopada 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSA Barbara Trębska
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa reprezentowanego przez
Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji
przeciwko „F.” sp. z o.o. w B. i Gminie D.
o ustalenie nieważności umowy sprzedaży,
na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 17 listopada 2009 r.,
na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy w L.
postanowieniem z dnia 18 czerwca 2009 r.,
„Czy w przypadku, gdy Skarb Państwa reprezentowany przez
Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji wytoczył powództwo
o ustalenie nieważności czynności prawnej dotyczącej nabycia
nieruchomości przez cudzoziemca, powołując się na to, że nabycie
nieruchomości przez cudzoziemca nastąpiło wbrew przepisom
ustawy z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez
cudzoziemców (Dz. U. Nr 167 z 2004 r. poz. 1758 tekst jedn. ze zm.),
przesłanką oceny zasadności takiego powództwa jest istnienie
interesu prawnego w żądaniu ustalenia (art. 189 k.p.c.)?"
odmawia podjęcia uchwały.
Uzasadnienie
2
Przedstawione przez Sąd Okręgowy w L. zagadnienie prawne powstało w
sprawie, w której Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Spraw
Wewnętrznych i Administracji wystąpił z powództwem na podstawie art. 6 ust. 2
ustawy z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców
(jedn. tekst: Dz. U. z 2004 r. Nr 167, poz. 1758 ze zm. – dalej: „ustawa z dnia
24 marca 1920 r.”) o ustalenie, że określona w pozwie umowa sprzedaży
nieruchomości rolnej zawarta między Gminą D. a „F.” spółką z .o.o. w B., jest
nieważna, jako zawarta bez wymaganego zezwolenia Ministra Spraw
Wewnętrznych i Administracji.
Pozwani wnosząc o oddalenie powództwa twierdzili, że przedmiotowa
nieruchomość nie jest nieruchomością rolną, wobec czego jej sprzedaż
cudzoziemcowi nie wymagała zezwolenia.
Wyrokiem z dnia 27 października 2008 r. Sąd Rejonowy w C. oddalił
powództwo uznając, że sprzedana nieruchomość nie jest nieruchomością rolną
w rozumieniu art. 8 ust.2 pkt.1 ustawy z dnia 24 marca 1920 r., a tym samym nie
było konieczne uzyskanie przez nabywcę – cudzoziemca zezwolenia ministra
właściwego do spraw administracji.
Przy rozpoznawaniu apelacji strony pozwanej, kwestionującej ocenę Sądu
Rejonowego o nierolniczym charakterze nieruchomości, Sąd Okręgowy przedstawił
do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne: „czy w przypadku,
gdy Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Spraw Wewnętrznych
i Administracji wytoczył powództwo o ustalenie nieważności czynności prawnej
dotyczącej nabycia nieruchomości przez cudzoziemca, powołując się na to, że
nabycie nieruchomości przez cudzoziemca nastąpiło wbrew przepisom ustawy
z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (Dz. U.
Nr 167 z 2004 roku, poz. 1758 – tekst jednolity ze zmianami), przesłanką oceny
zasadności takiego powództwa jest istnienie interesu prawnego w żądaniu
ustalenia (art. 189 k.p.c.)”.
Sąd Okręgowy wskazał, że zagadnienie to powstało na tle stosowania art. 6
ust. 2 ustawy z dnia 24 marca 1920 r. oraz art. 189 k.p.c. i analizując ich treść
stwierdził, że o ustalenie przez sąd nieważności umowy nabycie nieruchomości
3
przez cudzoziemca można wystąpić zarówno na podstawie art. 6 ust. 2 ustawy
z dnia 24 marca 1920 r. jak i art. 189 k.p.c., jednakże zakresy stosowania obu tych
przepisów są różne. Materialnoprawną przesłanką powództwa opartego na art. 189
k.p.c. jest bowiem wykazanie przez powoda interesu prawnego w żądaniu
ustalenia, co nie stanowi przesłanki powództwa opartego na art. 6 ust. 2 ustawy
z dnia 24 marca 1920 r., które mogą wytoczyć tylko podmioty wskazane w tym
przepisie.
Sąd Okręgowy stwierdził, że podmioty te, choć nie mają osobowości prawnej
a są organami osób prawnych: gminy (wójt, burmistrz, prezydent miasta) lub
Skarbu Państwa (wojewoda i minister właściwy do spraw wewnętrznych) albo
członkami organów wykonawczych powiatu lub województwa (starosta powiatu
i marszałek województwa), mogą na podstawie tego przepisu wytoczyć we
własnym imieniu powództwo o ustalenie nieważności umowy. Z przepisu art. 6
ust. 2 ustawy z dnia 24 marca 1920 r. wynika bowiem dla tak określonych
podmiotów nie tylko zdolność sądowa, w zakresie objętym tym przepisem, lecz
również legitymacja procesowa do wytoczenia powództwa. Nie można bowiem
uznać, zdaniem Sądu, że chodzi tylko o „skrót myślowy” i że w istocie powodem
jest Skarb Państwa lub gmina, reprezentowane przez te jednostki, skoro nie zostało
to wyraźnie wskazane i nie chodzi w tym wypadku o działanie Skarbu Państwa jako
osoby prawnej w stosunkach cywilnoprawnych, o których mowa w art. 34 k.c., lecz
o działanie wyraźnie określonych jednostek, podejmowane w interesie publicznym.
Sąd wskazał, że przepisy k.p.c. i ustaw szczególnych przewidują liczne sytuacje,
w których zdolność sądowa, zdolność procesowa a nawet legitymacja procesowa
w postępowaniu cywilnym została przyznana nie Skarbowi Państwa lub jednostkom
samorządu terytorialnego, mającym zdolność sądową, lecz funkcjonariuszom
publicznym, jednostkom organizacyjnym, organom czy urzędom, które jako takie
nie mają samodzielnej zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych.
A zatem ustawodawca mógł w art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 24 marca 1920 r.
przyznać wskazanym tam podmiotom samodzielną legitymację procesową do
wystąpienia z żądaniem ustalenia przez sąd nieważności umowy sprzedaży
nieruchomości cudzoziemcowi bez wymaganego zezwolenia. Ponieważ podmioty
4
te występują w ochronie interesu publicznego, w przepisie pominięto, jako
przesłankę roszczenia, konieczność wykazania istnienia interesu prawnego.
Sąd Okręgowy stwierdził zatem, że art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 24 marca
1920 r. jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 189 k.p.c., z żądaniem
opartym na art. 6 ust. 2 mogą wystąpić tylko podmioty w nim wskazane, bez
potrzeby wykazania interesu prawnego, natomiast z roszczeniem na podstawie
art. 189 k.p.c. o ustalenie nieważności umowy sprzedaży nieruchomości
cudzoziemcowi może wystąpić każdy, pod warunkiem wykazania istnienia interesu
prawnego.
Sąd Okręgowy wskazał, że w rozpoznawanej sprawie ma miejsce sytuacja
specyficzna, bowiem stroną powodową jest Skarb Państwa jako osoba prawna,
a nie Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji, który tylko reprezentuje Skarb
Państwa. Z ogólnych zasad stosowania art. 189 k.p.c. wynika, że Skarb Państwa
może domagać się na podstawie tego przepisu ustalenia nieważności umowy
sprzedaży nieruchomości cudzoziemcowi zawartej z naruszeniem wymagań ustawy
z dnia 24 marca 1920 r., jeśli wykaże, że ma w tym interes prawny. W takim
procesie powodem jest Skarb Państwa reprezentowany przez odpowiednią
jednostkę organizacyjną, którą może być także Minister Spraw Wewnętrznych
i Administracji, a interes prawny Skarbu Państwa może wynikać na przykład z faktu,
że był stroną umowy sprzedaży, ustanowiono na jego rzecz hipotekę na
przedmiotowej nieruchomości lub wszczęto wobec tej nieruchomości postępowanie
wywłaszczeniowe.
W ocenie Sądu Okręgowego przedstawione zagadnienie prawne nie tylko
budzi poważne wątpliwości, wiążące się z potrzebą udzielenia odpowiedzi na
pytanie, czy istnienie interesu prawnego w żądaniu ustalenia nieważności umowy
stanowi przesłankę oceny zasadności powództwa o ustalenie, lecz ponadto jego
rozstrzygnięcie jest konieczne do rozpoznania apelacji bowiem udzielenie
odpowiedzi pozytywnej może przesądzić o braku potrzeby wypowiadania się, czy
kwestionowana umowa sprzedaży nieruchomości została zawarta z naruszeniem
przepisów ustawy z dnia 24 marca 1920 r., a stanie się tak w wypadku uznania, że
Skarb Państwa nie wykazał interesu prawnego w żądaniu ustalenia.
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z powszechnym stanowiskiem doktryny i orzecznictwa, zagadnienie
prawne stanowiące przedmiot pytania sądu drugiej instancji może dotyczyć jedynie
takich problemów prawnych, które budzą poważne wątpliwości oraz pozostają
w związku z rozstrzygnięciem sprawy. O dopuszczalności wystąpienia z pytaniem
prawnym nie decyduje ani praktyczna doniosłość podniesionego w nim problemu
ani rozbieżności w jego rozwiązywaniu istniejące w doktrynie lub orzecznictwie,
lecz to czy sąd II instancji sam ma rzeczywiście wątpliwości co do sposobu
rozstrzygnięcia tego zagadnienia (porównaj między innymi orzeczenia Sądu
Najwyższego z dnia 23 lipca 1998 r. III CZP 24/98 i z dnia 20 września 2005 r.
III SZP 2/05, OSNP z 2006 r., nr 19-20, poz. 312) oraz to, czy ma ono związek
z rozpoznawaną sprawą a jego rozstrzygnięcie jest konieczne do rozpoznania
środka odwoławczego (porównaj miedzy innymi postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 6 marca 1998 r. III CZP 73/97 i z 26 lutego 1975r. I PR 31/75, OSNCP
z 1975r., nr 12, poz. 176).
Analiza stanu sprawy oraz przedstawionego zagadnienia prawnego prowadzi
do wniosku, że nie spełnia ono powyższych wymagań.
Przede wszystkim nie ulega wątpliwości, że w rozpoznawanej sprawie strona
powodowa, którą jest Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Spraw
Wewnętrznych i Administracji, wystąpiła z powództwem przewidzianym w art. 6
ust. 2 ustawy z dnia 24 marca 1920 r., a nie z powództwem na podstawie art. 189
k.p.c. Wynika to zarówno z treści uzasadnienia pozwu, jak i jednoznacznie
wskazane zostało w uzasadnienie apelacji. Nie wiąże się zatem z rozpoznawaną
sprawą wskazana w zagadnieniu prawnym kwestia, czy Skarb Państwa
występujący o ustalenie nieważności umowy nabycia nieruchomości przez
cudzoziemca z naruszeniem przepisów ustawy z dnia 24 marca 1920 r., powinien
wykazać istnienie interesu prawnego w żądaniu ustalenia, zgodnie z wymaganiami
art. 189 k.p.c. Skarb Państwa bowiem nie wystąpił z roszczeniem na podstawie
tego przepisu. Niezależnie od tego trzeba też stwierdzić, że konieczność wykazania
istnienia interesu prawnego przez każdego powoda występującego z powództwem
na podstawie art. 189 k.p.c. nie budzi żadnych wątpliwości i nie ma ich także Sąd
6
Okręgowy stwierdzający wprost, że przesłanką materialnoprawną tego roszczenia
jest istnienie interesu prawnego powoda.
Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Spraw Wewnętrznych
i Administracji wystąpił, jak wskazano wyżej, z powództwem przewidzianym w art. 6
ust. 2 ustawy z dnia 24 marca 1920 r. Z uzasadnienie przedstawionego
zagadnienia prawnego wynika, że Sąd Okręgowy nie ma wątpliwości, iż przepis ten
jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 189 k.p.c. i wystąpienie na jego
podstawie nie wymaga wykazania istnienia interesu prawnego. Sąd Okręgowy nie
ma też wątpliwości, że art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 24 marca 1920 r. kreuje
samodzielną, szczególną zdolność sądową i legitymację procesową podmiotów
w nim wymienionych, nie mających osobowości prawnej ani zdolności sądowej
w innych sytuacjach oraz że w związku z tym z powództwem z art. 6 ust. 2 mogą
wystąpić tylko podmioty w nim wskazane, w tym między innymi Minister Spraw
Wewnętrznych i Administracji, a nie osoby prawne, takie jak Skarb Państwa czy
gmina, których organami lub jednostkami organizacyjnymi są te podmioty.
W konsekwencji Sąd Okręgowy stwierdza, że powodem w sprawie wytoczonej na
podstawie art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 24 marca 1920 r. o ustalenie nieważności
nabycia przez cudzoziemca nieruchomości z naruszeniem przepisów tej ustawy,
może być tylko podmiot wymieniony w tym przepisie, a więc w rozpoznawanej
sprawie Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji a nie Skarb Państwa
reprezentowany przez tego Ministra oraz że występując z takim powództwem
Minister nie musi wykazywać istnienia interesu prawnego. Natomiast Skarb
Państwa reprezentowany przez odpowiednią jednostkę organizacyjną, w tym także
Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji, może wystąpić na zasadach
ogólnych art. 189 k.p.c. o ustalenie nieważności umowy nabycia przez
cudzoziemca nieruchomości z naruszeniem przepisów ustawy z dnia 24 marca
1920 r., co wiąże się z koniecznością wykazania interesu prawnego.
W świetle tak przedstawionego stanowiska Sądu Okręgowego trzeba
stwierdzić, że nie występuje w sprawie zagadnienie prawne opisana w pytaniu, jak
również nie można na podstawie uzasadnienia postanowienia określić, czy i jaką
wątpliwość prawną ma Sąd drugiej instancji w związku z rozpoznaniem apelacji.
7
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy odmówił podjęcia uchwały.