Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 262/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 listopada 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marek Sychowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Wojciech Jan Katner
SSA Barbara Trębska
w sprawie z powództwa M.A.
przeciwko Z.S. i K.K.
o ustalenie nieważności umowy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 25 listopada 2009 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 4 grudnia 2008 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną;
przyznaje radcy prawnemu J.P. od Skarbu Państwa (Sąd
Apelacyjny) kwotę 1.800 (jeden tysiąc osiemset) złotych,
podwyższoną o stawkę podatku od towarów i usług, tytułem
kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powódce z
urzędu w postępowaniu kasacyjnym.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 4 grudnia 2008 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację powódki
od wyroku Sądu Okręgowego w S. z dnia 10 czerwca 2008 r., którym oddalone
zostało powództwo wytoczone przez M.A. przeciwko Z.S. i K.K. o ustalenie
nieważności umowy sprzedaży spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu
mieszkalnego, zawartej w dniu 14 lipca 2006 r. pomiędzy powódką, za którą –
wobec jej ubezwłasnowolnienia całkowitego – działała jako jej opiekun pozwana
Z.S., a pozwaną K.K.
Według ustaleń dokonanych w sprawie powódka (urodzona w 1931 r.),
od około 40 lat chorująca na schizofrenię, była ubezwłasnowolniona całkowicie.
Należało do niej spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego nr 13,
o powierzchni użytkowej 29,14 m2
, położonego w S. przy ul. K., w którym samotnie
zamieszkiwała. Z czasem jej stan zdrowia psychicznego ulegał pogorszeniu. Była
wycieńczona fizycznie. Błąkała się po ulicach, była okradana i bita. Zdarzało się,
że nocowała na wycieraczkach i przy zsypach śmieci. Jednocześnie była
agresywna i wulgarna wobec ludzi. Odmawiała przyjęcia pomocy. Już w 2001 r. jej
siostra Z.L., motywując wniosek niemożnością wykonywania opieki nad powódką,
wystąpiła o zwolnienie jej z obowiązków opiekuna. Żądanie to zostało
uwzględnione postanowieniem Sądu Rejonowego w S. z dnia 14 lutego 2003 r.
Postanowieniem tego Sądu z dnia 21 kwietnia 2004 r. opiekunem powódki została
ustanowiona pozwana Z.S., kurator sądowy. Po krótkim pobycie w zakładzie
opiekuńczo-leczniczym, w dniu 7 lipca 2005 r. powódka została umieszczona w
domu pomocy społecznej. W kwietniu 2006 r. sprawująca opiekę nad powódką
pozwana Z.S. wystąpiła o zezwolenie na sprzedaż spółdzielczego własnościowego
prawa do lokalu należącego do powódki. Do wniosku dołączyła operat szacunkowy
sporządzony przez rzeczoznawcę majątkowego, według którego wartość tego
prawa na dzień 12 kwietnia 2006 r. wynosi 65.000 zł. Sąd Rejonowy w S.
postanowieniem z dnia 19 czerwca 2006 r. zezwolił na sprzedaż prawa do lokalu
należącego do powódki za kwotę nie mniejszą niż 65.000 zł i zobowiązał do
złożenia ceny uzyskanej ze sprzedaży na konto bankowe powódki. W dniu 14 lipca
3
2006 r. pomiędzy powódką, działającą przez pozwaną Z.S., a pozwaną K.K.,
zawarta została notarialna umowa sprzedaży prawa do lokalu należącego do
powódki za kwotę 65.000 zł. Cena sprzedaży została złożona na koncie bankowym
powódki. Od 2006 r. ceny mieszkań w S. zaczęły wzrastać. W czerwcu i sierpniu
2006 r. przeciętna cena za metr kwadratowy wynosiła 2.400–2.700 zł. W czasie
wyrokowania przez Sąd pierwszej instancji cena mieszkania o powierzchni
użytkowej około 30 m2
wynosiła około 150.000 – 160.000 zł. Wobec poprawy stanu
zdrowia powódki Sąd Rejonowy w S. postanowieniem z dnia 1 grudnia 2006 r.
zwolnił z funkcji jej opiekuna pozwaną Z.S. i opiekunem powódki ustanowił Z.L.
Postanowieniem z dnia 3 października 2007 r. Sąd Rejonowy w S. zmienił
ubezwłasnowolnienie całkowite powódki na ubezwłasnowolnienie częściowe.
Kuratorem powódki ustanowiona została Z.L., u której powódka zamieszkała.
Sąd Apelacyjny zaakceptował stanowisko Sądu pierwszej instancji,
że niedopuszczalna jest kontrola celowości i zasadności prawomocnego
postanowienia sądu zezwalającego opiekunce powódki na sprzedaż spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu. Dlatego w sytuacji, gdy czynność ta została
dokonana na podstawie zezwolenia sądu opiekuńczego, wykluczone jest badanie,
czy czynność ta była zgodna z zasadami współżycia społecznego. Niezależnie
od tego Sąd Apelacyjny analizując okoliczności stanu faktycznego sprawy doszedł
do wniosku, że ponieważ pobyt powódki w domu pomocy społecznej miał mieć
charakter stały, rozporządzenie jej mieszkaniem było w interesie powódki; środki
uzyskane ze sprzedaży zostały przeznaczone dla powódki, a nie dla kogo innego;
nie są zasadne twierdzenia powódki, że rzeczywista cena mieszkania w chwili
dokonywania sprzedaży była znacznie wyższa niż cena, za którą mieszkanie
zostało sprzedane. W rezultacie Sąd Apelacyjny podzielił pogląd Sądu pierwszej
instancji co do braku podstaw do stwierdzenia nieważności umowy sprzedaży
przez powódkę spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu ze względu na jej
sprzeczność z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.c.). Odnosząc się
do legitymacji procesowej pozwanych stwierdził, że legitymację taką posiada
pozwana K.K., nie posiada zaś jej pozwana Z.S.
Wymieniony wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżyła w całości skargą
kasacyjną powódka. Podstawą skargi są: naruszenie przepisów postępowania –
4
art. 233 § 1 k.p.c. przez nierozpoznanie wszystkich zarzutów apelacji i wyjście poza
granice swobodnej oceny dowodów, art. 238 § 2 k.p.c. przez niedostateczne
uzasadnienie wyroku oraz art. 365 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. przez niewłaściwą
ocenę skutków prawomocnego postanowienia Sądu zezwalającego opiekunce
powódki na sprzedaż własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu, a także
naruszenie prawa materialnego – art. 58 § 2 k.c. przez jego nie zastosowanie.
Skarżąca wniosła o uchylenie obu wydanych w sprawie wyroków i przekazanie
sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania, ewentualnie
orzeczenie co do istoty sprawy przez uwzględnienie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepis art. 233 § 1 k.p.c. dotyczy oceny dowodów. Nierozpoznanie
wszystkich zarzutów apelacji nie stanowi o jego naruszeniu. Nierozpoznanie
wszystkich zarzutów apelacji może stanowić naruszenie art. 378 § 1 k.p.c.
Podstawą rozpoznawanej skargi kasacyjnej nie jest jednakże zarzut naruszenia
tego przepisu.
Stosownie do art. 3983
§ 3 k.p.c. podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być
zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów. Podstawą skargi
kasacyjnej nie może zatem być zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. „przez wyjście
poza granice swobodnej oceny dowodów”. Zarzut taki, zawarty w skardze
kasacyjnej powódki, uchyla się zatem od rozpoznania.
Naruszenie przepisu art. 328 § 2 k.p.c. stanowi uchybienie mogące mieć
istotny wpływ na wynik sprawy (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.) tylko wówczas,
gdy uzasadnienie wyroku sądu drugiej instancji nie zawiera wszystkich elementów
określonych w tym przepisie (w związku z art. 391 § 1 k.p.c.), co uniemożliwia
kontrolę kasacyjną tego wyroku. Uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego, które
zdaniem skarżącej jest „niedostateczne”, nie jest jednakże dotknięte taką wadą.
Rację ma natomiast skarżąca zarzucając naruszenie art. 365 § 1
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. poprzez niewłaściwą ocenę skutków prawomocnego
postanowienia sądu opiekuńczego zezwalającego opiekunce powódki na sprzedaż
spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu. Postanowienie takie oznacza,
że dopełniony został przewidziany przez art. 156 w zw. z art. 175 k.r.o. warunek
5
uzyskania przez opiekuna osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie zezwolenia sądu
opiekuńczego w ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby lub majątku
ubezwłasnowolnionego. Dlatego nie zachodzi nieważność – ze względu
na naruszenie art. 156 w zw. z art. 175 k.r.o. – czynności prawnej dokonanej
zgodnie z zezwoleniem sądu opiekuńczego (art. 58 § 1 k.c.; uchwała Całej Izby
Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 1961 r., I CO 16/61, OSNCP 1963,
nr 9, poz. 187). Wprawdzie sąd opiekuńczy bada, czy czynność prawna,
na dokonanie której wyraża on zgodę, nie jest sprzeczna z ustawą, nie ma na celu
obejścia ustawy, albo czy nie jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego
i udzielenie zezwolenia na dokonanie takiej czynności świadczy o przekonaniu
sądu o zgodności czynności z prawem, ale nie zawsze dokonana czynność
rzeczywiście jest zgodna z ustawą i zasadami współżycia społecznego. Dzieje się
tak dlatego, że czynność prawna może obejmować elementy pominięte
w zezwoleniu sądu, albo upływ czasu od udzielenia zezwolenia na dokonanie
czynności do faktycznego jej dokonania ze względów faktycznych lub prawnych
dezaktualizuje zezwolenie. Tak więc, pomimo, że formalnie rzecz biorąc dokonanie
czynności prawnej poprzedzone zostało prawomocnym postanowieniem sądu
opiekuńczego, wyrażającym zgodę na jej dokonanie, nie jest wyłączone późniejsze
badanie, czy czynność ta nie jest sprzeczna z ustawą, nie ma na celu obejścia
ustawy, albo nie jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 1 i 2
k.c.). Wyrażenie przez Sąd Apelacyjny błędnego poglądu, że w sytuacji,
gdy sprzedaż spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, należącego
do powódki, dokonana została na podstawie prawomocnego postanowienia sądu
opiekuńczego zezwalającego na dokonanie tej czynności, wykluczone jest badanie,
czy czynność ta nie jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego,
nie uzasadnia jednakże uwzględnienia rozpoznawanej skargi kasacyjnej.
Wbrew wyrażonemu poglądowi Sąd Apelacyjny dokonał bowiem oceny sprzedaży
spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu należącego do powódki z punktu
widzenia zgodności tej czynności z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2
k.c.).
Podstawa skargi kasacyjnej powódki, którą jest naruszenie art. 58 § 2 k.c.
przez jego nie zastosowanie, nie zawiera wymaganego przez art. 3984
§ 1 pkt 2
6
k.p.c. uzasadnienia. Z tego względu podstawa ta w zasadzie nie nadaje się
do rozpoznania przez Sąd Najwyższy. Należy więc jedynie zauważyć, że powódka
wiązała swoje twierdzenie o sprzeczności z zasadami współżycia społecznego
umowy, której ustalenia nieważności domagała się, z naruszeniem przez pozwaną
Z.S. zasad uczciwego i etycznego (lojalnego) postępowania i nadużyciem swych
uprawnień w zakresie umocowania do działania w imieniu podopiecznej, czym
doprowadziła do naruszenia jej usprawiedliwionego interesu, doprowadzając do
transakcji, która była przy tym dokonana na niekorzystnych dla niej warunkach.
Przepis art. 58 § 2 k.c. przewiduje nieważność czynności prawnej tylko ze względu
na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego treści oraz celu czynności
prawnej (uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 12 października 2001 r.,
III CZP 55/01, OSNC 2002, nr 7-8, poz. 87). W świetle ustaleń faktycznych
stanowiących podstawę zaskarżonego wyroku (które stosownie do art. 39813
§ 2
k.p.c. są wiążące w postępowaniu kasacyjnym) ani treść, ani cel umowy sprzedaży
spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu należącego do powódki
nie uzasadniają przekonania skarżącej o sprzeczności tej umowy z zasadami
współżycia społecznego. Oceny w tym zakresie trzeba dokonywać według stanu
rzeczy istniejącego w chwili zawierania umowy. Późniejsza zmiana okoliczności
(tak co do ceny nieruchomości jak i sytuacji życiowej powódki) nie ma znaczenia
dla tej oceny.
Z przytoczonych względów należało uznać, że rozpoznawana skarga
kasacyjna nie ma uzasadnionych podstaw, co powoduje jej oddalenie (art. 39814
k.p.c.).
Należy dodać, że stwierdzenie zasadności podstaw, na których oparta
została skarga kasacyjna powódki i tak nie mogłoby spowodować uwzględnienia tej
skargi w stosunku do pozwanej Z.S. Sąd Apelacyjny uznał mianowicie, że pozwana
ta nie posiada legitymacji procesowej, co stanowi samodzielną podstawę oddalenia
powództwa. Sąd Najwyższy związany jest granicami podstaw kasacyjnych
(art. 39813
§ 1 k.p.c.), a podstawą skargi kasacyjnej powódki nie jest wadliwość
stwierdzenia braku legitymacji procesowej pozwanej Z.S.
7
O kosztach nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powódce
w postępowaniu kasacyjnym przez ustanowionego z urzędu pełnomocnika
będącego radcą prawnym Sąd Najwyższy postanowił na podstawie § 15 ust. 1
w zw. z § 6 pkt 6 i § 2 ust. 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia
28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych
oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej
przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.).