Pełny tekst orzeczenia

0Sygn. akt I CSK 134/09
POSTANOWIENIE
Dnia 2 grudnia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
SSN Stanisław Dąbrowski
w sprawie z wniosku D.D.
przy uczestnictwie G.D.
o podział majątku dorobkowego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 2 grudnia 2009 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w T.
z dnia 10 września 2008 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w T. postanowieniem z dnia 8 kwietnia 2008 r. dokonał
podziału majątku wspólnego wnioskodawczyni D.D. i uczestnika postępowania
G.D. obejmującego czterdzieści cztery wymienione w postanowieniu przedmioty o
łącznej wartości 339 381,80 zł, ustalił, że uczestnik postępowania po ustaniu
małżeńskiej wspólności majątkowej poniósł ze swojego majątku odrębnego nakład
w kwocie 16 840 zł tytułem spłaty kredytu zaciągniętego przez wnioskodawczynię i
uczestnika postępowania podczas trwania małżeństwa na zakup samochodu
osobowego marki Toyota, oddalił żądanie uczestnika o rozliczenie nakładów na
przedmioty wchodzące w skład majątku wspólnego w pozostałej części, zasądził od
wnioskodawczyni na rzecz uczestnika tytułem dopłaty i wzajemnych rozliczeń z
tytuły spłaty długu za samochód osobowy kwotę 65 219,20 zł, oddalił wniosek w
pozostałej części, żądanie uczestnika o wydanie przez wnioskodawczynię rzeczy
osobistych uczestnika przekazał do rozpoznania w trybie procesowym, nakazał
wnioskodawczyni wydanie uczestnikowi przedmiotów opisanych w punkcie
pierwszym postanowienia pod pozycjami 25 i 41 oraz rozstrzygnął o kosztach
postępowania.
Sąd Rejonowy uznał, że w skład majątku wspólnego byłych małżonków nie
wchodzi wskazany we wniosku garaż nabyty przez uczestnika w drodze surogacji
z majątku osobistego, ani nieruchomości położone w L. i G. Sąd ustalił, że kwotę
uzyskaną ze sprzedaży działek położonych w T. w wysokości 30 000 zł uczestnik
zużył na własne potrzeby i w związku z tym zaliczył ją na jego udział.
Ustalając wartość wchodzącego w skład majątku wspólnego spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego w T., Sąd nie podzielił poglądu
wnioskodawczyni, że cenę mieszkania obniża kredyt i określił ją według cen
rynkowych.
Od powyższego postanowienia oboje uczestnicy wnieśli apelacje. Sąd
Okręgowy w T. postanowieniem z dnia 10 września 2008 r. oddalił apelację
wnioskodawczyni w całości, zaś apelację uczestnika uwzględnił jedynie w części.
3
Sąd drugiej instancji nie podzielił poglądu Sądu Rejonowego, że środki
finansowe uzyskane ze sprzedaży nieruchomości położonych w T. w kwocie 30 000
zł weszły w skład majątku wspólnego z powodu rozdysponowania ich przez
uczestnika na jego potrzeby i ustalił, iż środki te nie weszły w skład majątku
wspólnego. Podstawę przyjęcia takiego wniosku stanowiły wyjaśnienia uczestnika
złożone przed Sądem pierwszej instancji, jakoby środki te, co prawda wpłacone na
rachunek uczestnika, zostały zużyte na potrzeby rodziny. Pełnomocnik
wnioskodawczyni, z uchybieniem terminowi z art. 207 § 3 k.p.c. przedstawił przed
Sądem Rejonowym wydruk komputerowy zawierający historię tegoż rachunku,
który Sąd pierwszej instancji przyjął w poczet materiału dowodowego, a ponadto
uznał, iż treść dokumentu potwierdziła, że to uczestnik z wyłączeniem
wnioskodawczyni dysponował zgromadzonymi na rachunku środkami.
Z uwagi na powyższe Sąd Okręgowy uwzględnił wniosek pełnomocnika
uczestnika i dopuścił dowód z informacji banku Bank S.A. z dnia 4 kwietnia 2008 r.
uznając, iż potrzeba powołania się na ten dowód wynikła po zakończeniu
postępowania przed Sądem pierwszej instancji. Sąd Okręgowy uznał powyższy
dokument za dokument urzędowy i stwierdził, że jego treść potwierdza wyjaśnienia
uczestnika.
Sąd Okręgowy nie uwzględnił żadnego z zarzutów podniesionych przez
wnioskodawczynię. Przychylił się do poglądu Sądu Rejonowego, że spółdzielcze
własnościowe prawo do lokalu użytkowego – garażu położonego w T. stanowi
majątek osobisty uczestnika postępowania. Uznał, że Sąd pierwszej instancji
prawidłowo określił wartość prawa do lokalu mieszkalnego położonego w T.
Zdaniem Sądu Okręgowego, kredyt zaciągnięty na zakup mieszkania nie wpływa
na jego wartość, gdyż obciąża uczestników a nie każdoczesnych właścicieli
nieruchomości. Sąd Okręgowy podzielił również pogląd Sądu Rejonowego co do
przynależności prawa własności nieruchomości położonych w L. oraz G. do
majątku osobistego uczestnika.
Od postanowienia Sądu Okręgowego wnioskodawczyni wniosła skargę
kasacyjną opartą na obu podstawach kasacyjnych.
4
W ramach drugiej podstawy (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.) zarzuciła naruszenie:
1) art. 233 § 1 w zw. z art. 381 oraz 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. z uwagi na
dokonanie jednostronnej oceny dowodów bez należytego rozważenia zebranego
materiału, co doprowadziło do uznania, że środki pieniężne w kwocie 30 000 zł nie
wchodzą w skład majątku wspólnego, a ponadto do przyjęcia, że uczestnik nabył
spółdzielcze własnościowe prawo do garażu położonego w T. do majątku
osobistego; 2) art. 316 § 1 w zw. z art. 381 i 382 w zw. z art. 286 w zw. z art. 13 § 2
k.p.c. poprzez nieuwzględnienie powstałej w toku postępowania
międzyinstancyjnego i właściwego odwoławczego znacznej zmiany wartości
składników majątkowych wchodzących w skład majątku wspólnego; 3) art. 684
w zw. z art. 567 § 1 w zw. z art. 278 § 1 w zw. z art. 285 § 1 i 286 k.p.c. poprzez
niedopuszczenie dowodu z uzupełniającej opinii biegłego w celu ustalenia
rzeczywistej rynkowej wartości spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu
mieszkalnego z uwzględnieniem kredytu; 4) art. 684 w zw. z art. 567 § 3 k.p.c.
poprzez pominięcie w postępowaniu działowym środków pieniężnych w kwocie
30 000 zł; 5) art. 684 w zw. z art. 680 § 2 w zw. z art. 567 § 3 k.p.c. poprzez
oparcie ustaleń faktycznych, co do nabycia przez uczestnika spółdzielczego
własnościowego prawa do garażu na podstawie zaświadczeń i opinii biegłego oraz
zeznań świadków i zainteresowanych; 6) art. 381 § 1 i 368 § 1 pkt 4 w zw. z art. 13
§ 2 k.p.c. poprzez uwzględnienie wniosku pełnomocnika uczestnika o dopuszczenie
dowodu z informacji Banku S.A. z dnia 4 kwietnia 2004 r. podczas gdy uczestnik
nie wykazał, że wcześniejsze powołanie dowodu było niemożliwe lub potrzeba taka
wynikła później.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.)
zarzuciła naruszenie: 1) art. 46 k.r.i o. w zw. z art. 1035 i 212 § 2 k.c. poprzez
ustalenie wartości spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego
położonego w T. bez odliczenia obciążenia wynikającego z kredytu; 2) art. 33 pkt
10 i art. 31 § 1 k.r.io. przez przyjęcie, że uczestnik nabył prawo do garażu na
zasadzie surogacji i uznanie, że z tej przyczyny nie wchodzi ono w skład majątku
wspólnego; 3) art. 31 § 1 w zw. z art. 33 pkt 2 k.r.o. poprzez uznanie, że nie
wchodzą w skład majątku wspólnego nieruchomości położone w L. i G. z uwagi na
to, że uczestnik nabył własność tych nieruchomości w drodze darowizny, podczas
5
gdy dokonanie darowizny łączyło się z zaprzestaniem działalności rolniczej i miało
na celu uzyskanie renty, a więc czynność ta wywierała taki sam skutek jak umowa
przekazania gospodarstwa rolnego na podstawie ustawy o zaopatrzeniu
emerytalnym.
W konkluzji skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia
i przekazanie sprawy właściwemu Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozpoznając w pierwszej kolejności zarzuty zgłoszone w ramach drugiej
podstawy kasacyjnej, należy zwrócić uwagę na następujące kwestie. Zgodnie z art.
3983
§ 3 k.p.c., który poprzez odesłanie z art. 13 § 2 k.p.c. ma odpowiednie
zastosowanie w postępowaniu nieprocesowym, podstawy skargi kasacyjnej nie
mogą stanowić zarzuty dotyczące błędnych ustaleń faktycznych i wadliwej oceny
dowodów. Wszelkie zatem zarzuty naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. poprzez wadliwą
ocenę dowodów oraz zarzuty dokonania wadliwych ustaleń faktycznych,
podnoszone wprost czy też pod pozorem naruszenia prawa materialnego, są
bezprzedmiotowe i gdyby skarga kasacyjna została oparta tylko na nich,
podlegałaby odrzuceniu. Dotyczy to zarzutów błędnego ustalenia, że kwota 30 000
zł uzyskana ze sprzedaży nieruchomości w T. nie została przeznaczona na
potrzeby rodziny i nie wchodzi w skład majątku wspólnego, że środki pieniężne na
zakup garażu pochodziły z majątku osobistego uczestnika postępowania oraz, że
nieruchomości położone w L. i G. zostały darowane jedynie uczestnikowi. Nie jest
zasadny zarzut naruszenia art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c.,
uzasadnienie zaskarżonego wyroku zostało sporządzone bez naruszenia reguł
wskazanych w przytoczonych przepisach, w sposób umożliwiający dokonanie
kontroli kasacyjnej. Nie można podzielić zarzutu naruszenia art. 316 § 1 w związku
z art. 381, 382 i 286 k.p.c. poprzez nieuwzględnienie powstałej w toku
postępowania instancyjnego znacznej zmiany wartości składników majątkowych
wchodzących w skład majątku wspólnego, która zdaniem skarżącej implikowała
konieczność przeprowadzenia z urzędu dowodu z uzupełniającej opinii biegłego.
Należy w związku z tym zarzutem zwrócić uwagę, że wartość majątku wspólnego
6
ustalona została na dzień orzekania Sądu pierwszej instancji, to jest 8 kwietnia
2008 r. Zaskarżone skargą kasacyjną orzeczenie zostało wydane w dniu
10 września 2008 r., a więc po upływie sześciu miesięcy. Skarżąca nie przedstawiła
przekonywającego wywodu na uzasadnienie tezy, że w ciągu tego okresu nastąpiła
znaczna zmiana wartości składników majątkowych, i to w stopniu uzasadniającym
podejmowanie z urzędu inicjatywy dowodowej w celu wyjaśnienia tej kwestii.
Gdy chodzi o wartość mieszkania, trafnie zwrócił Sąd Okręgowy uwagę,
że skarżąca nie zgłaszała wniosku o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego
sądowego w celu ustalenia wartości tego składnika majątkowego z uwzględnieniem
obciążającego go kredytu. Samo twierdzenie, że wartość mieszkania obniża kredyt,
nie jest tożsame ze zgłoszeniem stosownego wniosku procesowego. Skarżąca
również nie zwróciła uwagi – w trybie art. 162 k.p.c. – na uchybienie Sądu, jeśli za
takie uznać nieprzeprowadzenie uzupełniającego dowodu w tym zakresie z urzędu,
tracąc tym samym prawo powoływania tego zarzutu w dalszym toku postępowania.
Nie można też uznać, że obowiązkiem Sądu Okręgowego było prowadzenie
z urzędu dowodów na okoliczność przynależności garażu do majątku wspólnego.
Rzeczą Sądu jest ustalenie składu majątku wspólnego, jednak w ramach środków
dowodowych, jakie przedstawią strony. Uczestnik zgłosił dowody na okoliczność
nabycia prawa do garażu ze środków stanowiących jego majątek odrębny,
skarżąca tego twierdzenia skutecznie nie zakwestionowała. Przedstawienie
odmiennych dowodów dopiero w postępowaniu kasacyjnym nie może odnieść
żadnego skutku, skoro Sąd Najwyższy nie prowadzi postępowania dowodowego
i związany jest ustalonym w sprawie stanem faktycznym. W uzasadnieniu podstaw
kasacyjnych skarżąca kwestionowała także rozstrzygnięcie w części dotyczącej
nakładu w kwocie 16 400 zł na nabycie samochodu marki Toyota oraz nakładu
z majątku wspólnego na majątek osobisty, nie konkretyzując, o jaki nakład chodzi
i nie formułując zarzutów w tej części w podstawach skargi, co zwalnia Sąd
Najwyższy od dokonywania jakichkolwiek ocen w tym zakresie.
Nie są trafne także zarzuty materialnoprawne. Skarżąca zarzucała
naruszenie art. 46 k.r.i.o. w związku z art. 1035 i 212 § 2 k.c. przez ustalenie
wartości spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego bez
odliczenia obciążenia wynikającego z niespłaconego kredytu. W orzecznictwie
7
sądowym zostało wyjaśnione, że przy szacowaniu składników majątku wspólnego
należy uwzględniać obciążenie zmniejszające rzeczywistą wartość tych składników,
a w szczególności obciążenie o charakterze prawnorzeczowym, za które ponosi
odpowiedzialność każdorazowy właściciel nieruchomości, zwłaszcza obciążenie
hipoteką (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 września 2004 r.,
II CK 538/03, niepubl.). Przedmiotowa nieruchomość nie jest jednak obciążona
hipoteką, nie ma też innych obciążeń prawnorzeczowych. Obciążenie z tytułu
obowiązku spłaty reszty długu z tytułu wkładu budowlanego nie ma charakteru
rzeczowego, jednak ze względu na związanie prawa do lokalu z wkładem dzieli
jego los (por. uchwałę z dnia 25 czerwca 2008 r., III CZP 58/08 (OSNC 2009, nr 7-
8, poz. 99). Powinno być zatem uwzględniane przy ustalaniu wartości prawa do
lokalu. Wbrew jednak zarzutom skarżącej, nie oznacza to, że wartość tego prawa
musi być obniżona o nominalną kwotę niespłaconego kredytu. Trzeba zwrócić
uwagę, że tego rodzaju obciążenie realizowane z reguły w niewielkich ratach, nie
musi powodować ubytku wartości prawa, z którym jest związane. Obniżenie
wartości prawa do lokalu powinno być oceniane według kryteriów rynkowych, przy
uwzględnieniu reguł stosowanych w obrocie, w których atrakcyjność tego prawa
może prowadzić do nabycia go z pewnymi ciężarami bez pewnego, a nawet
żadnego odzwierciedlenia tego w cenie. Nie jest zatem tak, jak twierdzi skarżąca,
że w każdym wypadku fakt obciążenia prawa do lokalu kwotą niespłaconego
kredytu musi powodować obniżenie jego wartości rynkowej. Kwestia ta należy do
sfery ustaleń faktycznych, a wadliwością takich ustaleń nie można uzasadniać
zarzutów naruszenia prawa materialnego. Zarzut ten zatem na uwzględnienie nie
zasługuje.
Nie doszło również do naruszenia art. 31 § 1 w związku z art. 33 pkt 2 k.r.i o.
poprzez uznanie, że nieruchomości w L. i G. oraz garaż nie stanowią majątku
wspólnego. Gdy chodzi o nieruchomości rolne, zostały nabyte do majątku
osobistego uczestnika. Skarżąca zarzucała, że zostały one darowane uczestnikowi
jako następcy w celu uzyskania przez darczyńców świadczeń z ubezpieczenia
społecznego. W orzecznictwie Sądu Najwyższego uznawano, że nieruchomości
przejęte w drodze umowy o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy wchodzą
w skład majątku wspólnego, choćby jako następcę wskazano tylko jednego z
8
małżonków. Powołując się na uchwałę z dnia 25 listopada 2005 r., III CZP 59/05
(OSNC 2006 r., nr 5, poz. 79), skarżąca podnosiła, że podobny skutek należy
przypisać umowie darowizny gospodarstwa rolnego na rzecz jednego z małżonków.
Pogląd taki miał uzasadnienie na gruncie ustawy z dnia 27 października 1977 o
zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach na rzecz rolników i ich rodzin
(Dz. U. Nr 32, poz. 140) oraz ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu
społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (tekst jedn. Dz. U. z !989
r., Nr 24, poz. 133), stracił jednak ten walor na gruncie ustawy z dnia 20 grudnia
1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst jedn. Dz. U. z 2008 r., Nr 50,
poz. 291). Ustawa ta nie uzależnia nabycia przez nich uprawnień emerytalno-
rentowych od wyzbycia się gospodarstwa, a tylko od osiągnięcia określonego
wieku. Przyznanie natomiast rolnikowi emerytury przed osiągnięciem tego wieku, a
także pełna wypłata świadczeń z tytułu emerytury lub renty uzależnione zostały od
zaprzestania prowadzenia działalności rolniczej, za które uznaje się między innymi
wyzbycie się własności i posiadania gospodarstwa rolnego. Wybór rodzaju umowy
prowadzącej do wyzbycia się gospodarstwa rolnego należy do stron. Mogą je
stanowić umowy określone w tej ustawie jako umowy z następcą (art. 84 i 85) lub
przewidziane w Kodeksie cywilnym umowy darowizny i dożywocia (por. wyrok SN z
dnia 25 września 2003 r., V CK 207/02 (niepubl.). Ocena skutków prawnych
wybranej umowy następuje z uwzględnieniem reżimu prawnego, w którym została
dokonana. Nieruchomości w L. i G. darowane zostały uczestnikowi postępowania
przez jego dziadków w 1992 r., a więc pod rządem nowej ustawy. Dla przyjęcia, że
weszły do majątku wspólnego, należało wykazać, że darczyńcy postanowili
darować je obojgu małżonkom, pomimo tego, że umowę zawarli tylko z jednym z
nich (art. 33 pkt 2 k.r.io.). Kwestia ta należy jednak do sfery ustaleń faktycznych i
nie podlega ocenie w ramach zarzutu naruszenia prawa materialnego.
Gdy chodzi o zaliczenie do majątku wspólnego garażu, z dokonanych
ustaleń wynika, że ten składnik majątkowy nabyty został przez uczestnika
postępowania ze środków uzyskanych częściowo ze sprzedaży majątku
uzyskanego z tytułu spadkobrania po ojcu i częściowo z darowizny uzyskanej od
matki. W ocenie Sądów, na zasadzie surogacji stanowi on składnik majątku
osobistego uczestnika (art. 33 pkt 2 i 3 k.r.i o.). Zdaniem skarżącej ocena ta jest
9
błędna, ponieważ surogacja polega na zastąpieniu jednego składnika majątku
odrębnego innym składnikiem, przy czym jedno i to samo zdarzenie musi
spowodować wyjście określonego przedmiotu z majątku odrębnego i nabycie
innego przedmiotu majątkowego, a nadto przedmiot nabyty musi być uzyskany
także w sensie ekonomicznym kosztem majątku odrębnego. Taki pogląd można
podzielić, nie wiadomo natomiast, dlaczego skarżąca przyjmuje, że wskazane
przesłanki nie zostały spełnione. Jak ustalono w sprawie, uczestnik miał majątek
odrębny, w skład którego wchodziły m.in. środki pieniężne jakie uzyskał sprzedając
garaż, jaki przypadł mu ze spadku po ojcu, oraz uzyskane w drodze darowizny od
matki. Te środki pieniężne przeznaczył na nabycie prawa do garażu objętego
postępowaniem w niniejszej sprawie. Nastąpiła więc surogacja, o jakiej mowa w art.
33 pkt 3 k.r.i o.
Wobec tego, że zarzuty podnoszone w podstawach skargi okazały się
chybione, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art. 39814
w związku
z art. 13 § 2 k.p.c.