Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 144/09
POSTANOWIENIE
Dnia 2 grudnia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Stanisław Dąbrowski (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku M.R.
przy uczestnictwie M.R., K.Ł., B.Ł., J.K., J.B., M.B., W.B., R.R. i Gminy K.
o ustanowienie służebności drogi koniecznej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 2 grudnia 2009 r.,
skargi kasacyjnej uczestników J.K., J.B., M.B. i W.B.
od postanowienia Sądu Okręgowego w W.
z dnia 10 kwietnia 2008 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną, zasądza od uczestników: J.K., J.B.,
M.B. i W.B. 120 (sto dwadzieścia) złotych na rzecz
wnioskodawcy tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w W. postanowieniem z dnia 14 lipca 2006 r. w sprawie z
wniosku M.R. ustanowił służebność drogi koniecznej na nieruchomości stanowiącej
działkę Nr 49 będącej własnością K. i B. małżonków Ł. oraz na nieruchomości
stanowiącej działkę Nr 50 będącej współwłasnością M. i W. małżonków B. oraz J.B.
i jej męża Jarosława K. – na całej powierzchni tych działek na rzecz
każdoczesnego właściciela nieruchomości stanowiącej działkę Nr 4 w K. Ponadto
orzekł o wynagrodzeniu za ustanowienie służebności i o kosztach postępowania.
Sąd Rejonowy poczynił następujące ustalenia faktyczne. Od chwili nabycia
przez wnioskodawcę i jego małżonkę M.R. działki Nr 4 w 1983 r. dojazd do niej, jak
również do działek Nr 1 i 3, na których mieszkają uczestnicy prowadził ciągiem
komunikacyjnym przez działki 48., 49 i 50, a wnioskodawca nabył działkę 48 w celu
partycypowania w 1
/3 w tym ciągu komunikacyjnym. Wszyscy właściciele działek
przylegających do tego ciągu komunikacyjnego, tj. wnioskodawca, jego żona i
pozostali uczestnicy postępowania korzystali z przechodu i przejazdu tym ciągiem.
Poczynili też nakłady finansowe celem polepszenia jakości tej drogi (kupno drenów,
zasypanie rowu melioracyjnego, podwyższenie terenu, utwardzenie przejazdu).
Działki 48, 49 i 50 są uzbrojone w media, telefon, studzienki melioracyjne na wody
burzowe, gazociąg. Wszystkie powyższe działki faktycznie nie są użytkowane na
inny cel niż droga. Właściciele działek przylegających do ciągu mają bramy
wjazdowe i zbiorniki szamba od strony tego ciągu komunikacyjnego na którym
projektowana była droga gminna nazwana ul. K. Obecny plan zagospodarowania
przestrzennego nie przewiduje przebiegu ulicy na powyższym ciągu. Do ostrego
konfliktu doszło w 2003 r., kiedy to właściciele działki 49 postawili na granicy z
działką 48 bramę z furtką uniemożliwiając wnioskodawcy i jego małżonce przejście
i przejazd przez ciąg K. do swojej posesji na działce Nr 4.
Istnieje przejazd do działki Nr 4 od strony ulicy B. Przejazd ten jest wąski (3,78 m),
co znacznie utrudnia bądź uniemożliwia dojazd samochodów ciężarowych (straż
pożarna, wóz asenizacyjny), jest nieutwardzony. W ocenie Sądu, przejazd te nie
jest odpowiedni. Inny dojazd do nieruchomości Nr 4 byłby możliwy działką Nr 7
3
przylegającą całą szerokością do działki 48, ale wymagałoby to wycięcia dwóch
choinek i podwyższenia linii telefonicznej. Zdaniem Sądu Rejonowego, skoro
uczestnicy jako właściciele działek 49 i 50 wnieśli odrębny wniosek o ustanowienie
drogi koniecznej na działce 48 stanowiącej własność wnioskodawcy w tej sprawie,
to w istocie wyrażają zgodę, aby przez działki 48, 49 i 50 przebiegała droga.
Apelacje uczestników postępowania od powyższego orzeczenia Sąd
Okręgowy w W. oddalił postanowieniem z dnia 10 kwietnia 2008 r.
Sąd Okręgowy uznał, że postanowienie Sądu pierwszej instancji jest trafne
i zapadło po rozważeniu wszystkich przesłanek określonych w art. 145 k.c.
i analizie zasad współżycia społecznego w świetle doświadczenia życiowego.
Podstawową przesłanką ustanowienia drogi koniecznej jest brak odpowiedniego
dostępu do drogi publicznej, przy czym chodzi nie tylko o sytuację całkowitego
braku dostępu, ale także o taką, gdy nieruchomość ma wprawdzie dostęp do drogi,
ale nieodpowiedni z punktu widzenia zgodnego z przeznaczeniem korzystania z tej
nieruchomości. Nadto wskazał Sąd Okręgowy, że ustanowienie drogi koniecznej na
działkach 48, 49 i 50 pozostaje bez żadnego wpływy na dotychczasowy stan
zagospodarowania i użytkowania wszystkich tych działek, które od dziesiątków lat
użytkowane były jako droga.
Od postanowienia Sądu Okręgowego skargę kasacyjną wnieśli uczestnicy
M. i W.B., J.K. i J.B. Skarżący zarzucili naruszenie przepisów postępowania, które
mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, a mianowicie art. 385 k.p.c. w zw. z art.
321 k.p.c., polegające na uznaniu ich apelacji za bezzasadną, pomimo że Sąd
pierwszej instancji orzekł poza zgłoszone żądanie wniosku, tj. ustalenie służebności
drogi koniecznej na rzecz M. i M. małż. R., poprzez ustanowienie służebności na
rzecz każdoczesnego właściciela nieruchomości władnącej, art. 383 k.p.c.
polegające na uznaniu, iż w toku postępowania apelacyjnego może dojść do
rozszerzenia i zmiany treści żądania poprzez przyjęcie, za stanowiskiem
wyrażonym przez pełnomocnika wnioskodawcy w odpowiedzi na apelację, iż
dorozumianą wolą wnioskodawców było ustanowienie służebności na rzecz
każdoczesnego właściciela działki władnącej.
4
Skarżący podnieśli także zarzut naruszenia prawa materialnego: a) art. 145 §.k.c.
poprzez jego błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, wskutek uznania, iż
odpowiedni dostęp do drogi publicznej, oznacza dostęp lepszy od już istniejącego
dojazdu, bez jednoczesnego wykluczenia modernizacji dostępu istniejącego
dojazdu, a tym samym błędną wykładnię pojęcia „droga konieczna”, art. 145 § 1
w związku z art. 285 § 2 k.c. poprzez jego błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie, wskutek uznania, iż zwiększenie użyteczności nieruchomości
władnącej polega na umożliwieniu dostępu do nieruchomości ciężkim pojazdom
ponadnormatywnym typu strażacki wóz bojowy, tj. na wypadek zdarzenia
przyszłego losowego, art. 145 § 1 k.c. w związku z art. 285 § 1 k.c. poprzez jego
błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie wyrażające się w uznaniu, iż treścią
służebności gruntowej może być także dostęp dla służb porządkowych
i bezpieczeństwa publicznego, pomimo iż służby te dysponują regulacjami
prawnymi oraz sprzętem i urządzeniami niezbędnymi do podjęcia szybkiej
interwencji przeciwdziałającej zagrożeniu życia, zdrowia i mienia właścicieli
nieruchomości władnącej nawet z naruszeniem praw innych osób (stan wyższej
konieczności), art. 145 § 2 k.c. poprzez błędną jego wykładnię, polegającą na
uznaniu, iż ustanowienie drogi koniecznej na całej powierzchni działki obciążonej
wypełnia dyspozycję tego przepisu w zakresie wytyczenia szlaku z najmniejszym
obciążeniem gruntów przez które ma on prowadzić, art. 145 § k.c. w związku
z art. 287 k.c. polegające na błędnej wykładni tych przepisów w zakresie ustalenia
interesu społeczno-gospodarczego i zasad współżycia społecznego
z uwzględnieniem miejscowych zwyczajów, wyrażającej się w pominięciu faktu
bliskiego pokrewieństwa między właścicielami działki władnącej oraz działki
sąsiedniej Nr 17, należącej do R.R., syna właścicieli działki władnącej, przy
jednoczesnym ustaleniu przez Sąd, że przejazd i przechód tą nieruchomością jest
możliwy po wycięciu dwóch choinek i podciągnięciu linii telefonicznej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie jest zasadna. Jeżeli chodzi o zarzut naruszenia
przepisów postępowania, to trzeba zauważyć, że Sąd drugiej instancji nie przyjął
dopuszczalności orzekania ponad żądanie przez Sąd pierwszej instancji
i dopuszczalności rozszerzenia żądania w postępowaniu apelacyjnym.
5
Przytoczone w skardze kasacyjnej stanowisko pełnomocnika wnioskodawcy
wyrażone w odpowiedzi na apelację nie było rozszerzeniem wniosku, lecz polemiką
z poglądem, że Sąd Rejonowy orzekł ponad żądanie. Z pewnością, wniosek został
sformułowany nieprecyzyjnie. Jednakże linia obrony uczestników postępowania
przyjęta od początku tego postępowania nie pozostawia wątpliwości, że należycie
zrozumieli treść żądania wniosku, jako żądania o ustanowienie służebności
gruntowej drogi koniecznej przez działki Nr 49 i 50. Uchylenie przez Sąd Okręgowy
orzeczenia Sądu pierwszej instancji dlatego tylko, że wniosek został nieprecyzyjnie
sformułowany byłoby przejawem nieuzasadnionego formalizmu i wypaczało
zasadę wyrażaną w art. 321 § 1 k.p.c. Trudno więc uznać zarzut naruszenia przez
Sąd Okręgowy art. 385 k.p.c. w zw. z art. 321 k.p.c. i art. 383 k.p.c. za
usprawiedliwiony.
Stosownie do art. 145 § 1 k.c. roszczenie o ustanowienie służebności drogi
koniecznej przysługuje, jeżeli nieruchomość nie ma odpowiedniego dostępu do
drogi publicznej. Nieruchomość wnioskodawcy ma dostęp do drogi publicznej, ale
w ocenie Sądów obu instancji nie jest on odpowiedni, gdyż jest za wąski
i nieutwardzony. Ustalenie czy dostęp jest odpowiedni często nastręcza trudności.
Nie da się określić ogólnych reguł, jest to kwestia stanu faktycznego, który bywa
bardzo różny. Skarżący polemizuje z oceną Sądów, że istniejący dostęp do drogi
publicznej jest nieodpowiedni, wskazując, że niemożność przejazdu samochodu
straży pożarnej nie czyni tego dostępu nieodpowiednim oraz, że wnioskodawca
przede wszystkim powinien zmodernizować dostęp do drogi publicznej, który jego
nieruchomość ma. Zapewne nie można skarżącym odmówić racji w tym, że do
przejazdu straży pożarnej w razie wypadku losowego nie jest potrzebne
ustanowienie służebności drogi koniecznej, gdyż i bez tego straż pożarna w stanie
wyższej konieczności będzie mogła korzystać z drogi. Jednakże z ustaleń
faktycznych Sądów meriti wynika także, że istniejący dostęp nieruchomości do
drogi publicznej jest zbyt wąski, aby korzystać z nieruchomości zgodnie z jej
przeznaczeniem, chociażby nie ma możliwości przejazdu samochodu dla
opróżnienia szamba.
Zgodzić się można ze skarżącymi, że jeżeli dostęp nieruchomości do drogi
publicznej nie jest odpowiedni, właściciel tej nieruchomości powinien ten dostęp
6
zmodernizować, aby uczynić odpowiednim, dopiero w razie niemożliwości lub
nadmiernych trudności w modernizacji istniejącego dostępu w grę wchodzi
ustanowienie drogi koniecznej.
Należy jednak mieć na uwadze szczególne okoliczności niniejszej sprawy.
Otóż, właściciele trzech nieruchomości, to jest wnioskodawca i uczestnicy przed
laty przeznaczyli trzy działki, każdy z właścicieli po jednej działce, na drogę
dojazdową do swoich nieruchomości. Urządzili tę drogę, utwardzając ją i wykonując
urządzenia melioracyjne, odpowiednio do usytuowania drogi wybudowali bramy
wjazdowe do swoich nieruchomości i zbiornika i szamba. Uczestnicy nadal
zamierzają trzy działki, łącznie z działką wnioskodawcy, użytkować jako drogę,
chcą tylko z użytkowania wyłączyć wnioskodawcę. W tym celu postarali się
o sądowne uzyskanie służebności drogi koniecznej na swoją rzecz na działce
wnioskodawcy, jemu zaś zakazali przejazdu po swoich działkach. W tych
szczególnych okolicznościach sprawy Sąd drugiej instancji władny był uznać
orzeczenie Sądu Rejonowego za trafne i zgodne z art. 145 § 1 i 2 k.c.
Stosownie do art. 145 § 2 k.c. przeprowadzenie drogi koniecznej powinno
nastąpić z uwzględnieniem potrzeb nieruchomości nie mającej dostępu do drogi
publicznej oraz z najmniejszym obciążeniem gruntów, przez które droga ma
prowadzić. Wymogom tym odpowiada ustanowienie drogi koniecznej w pasie
gruntu od lat już wyłącznie wykorzystywanym jako droga. Z punktu widzenia
gospodarczego absurdalne byłoby urządzenie kolejnej drogi na nieruchomości syna
wnioskodawcy. Nie ma podstawy prawnej pogląd wyrażony w skardze kasacyjnej,
że droga konieczna w pierwszym rzędzie powinna być ustanowiona na
nieruchomościach osób spokrewnionych z właścicielem nieruchomości, która nie
ma dostępu do drogi publicznej. W myśl art. 145 § 2 k.c. tylko w przypadku, gdy
potrzeba ustanowienia drogi jest następstwem czynności prawnej, należy, o ile to
jest możliwe, przeprowadzić drogę przez grunty, które były przedmiotem tej
czynności prawnej. Ta sytuacja nie dotyczy nieruchomości wnioskodawcy
i nieruchomości jego syna R.R., więc zarzut naruszenia art. 145 § 1 i 2 k.c. w
związku z art. 287 k.p.c. przez zaniechanie ustanowienia drogi koniecznej na
nieruchomości R.R. nie jest zasadny.
7
Zarzut naruszenia art. 145 § 2 k.c. przez ustanowienie drogi koniecznej na
całej powierzchni działki obciążanej także należy uznać za chybiony, gdyż
ze zgodnych ustaleń Sądów obu instancji wynika, że cała działka obciążona
służebnością od wielu lat jest urządzona jako droga i wyłącznie wykorzystywana
w charakterze drogi.
Z powyższych względów na mocy art. 39814
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Sąd
Najwyższy orzekł jak w sentencji postanowienia.