Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 4 grudnia 2009 r., III CZP 105/09
Sędzia SN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Katarzyna Tyczka-Rote
Sędzia SN Kazimierz Zawada
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa syndyka masy upadłości – Artur O. -
Przedsiębiorstwo Handlowo-Usługowe "O." w M. przeciwko Adamowi W. o
ustalenie i zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w
dniu 4 grudnia 2009 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd
Apelacyjny w Warszawie postanowieniem z dnia 15 lipca 2009 r.:
„Czy przepis art. 132 § 2 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe
i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535) stanowiący, że syndyk, nadzorca sądowy albo
zarządca nie ponosi opłat sądowych, ma również zastosowanie do roszczeń
przewidzianych w art. 134 tej ustawy?”
podjął uchwałę:
Nie podlega opłacie sądowej wniesiony przez syndyka masy upadłości
pozew o zasądzenie pieniężnej równowartości nieruchomości sprzedanej
przez upadłego na podstawie umowy bezskutecznej w stosunku do masy
upadłości (art. 132 ust. 2 w związku z art. 134 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. –
Prawo upadłościowe i naprawcze, jedn. tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz.
1361).
Uzasadnienie
Zarządzeniem z dnia 30 kwietnia 2009 r. przewodniczący w Sądzie Okręgowym
w Płocku zwrócił syndykowi masy upadłości – na podstawie art. 1302
§ 1 k.p.c. –
pozew w części dotyczącej żądania zasądzenia kwoty 296 700 zł z tytułu
równowartości nieruchomości, zbytych przez dłużnika na podstawie umowy
sprzedaży bezskutecznej w stosunku do masy upadłości z powodu spełnienia
przesłanek przewidzianych w art. 128 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo
upadłościowe i naprawcze (jedn. tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 – dalej:
"Pr.u.n."). Przewodniczący nie podzielił stanowiska syndyka, że zgodnie z art. 132
ust. 2 Pr.u.n. pozew nie podlega opłacie sądowej. Uznał, że przewidziane w
przytoczonym przez syndyka przepisie zwolnienie od opłat sądowych nie dotyczy
powództwa opartego na art. 134 Pr.u.n.
Sąd Apelacyjny w Warszawie, rozpoznając zażalenie powoda, przedstawił – na
podstawie art. 390 § 1 w związku z art. 397 § 2 i art. 13 § 1 k.p.c. – przytoczone na
wstępie zagadnienie prawne.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przestawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne dotyczy zakresu
zwolnienia od opłat sądowych przewidzianego w art. 132 ust. 2 Pr.u.n. i sprowadza
się – ze względu na konieczność wyjaśnienia stanowiącej przedmiot zagadnienia
prawnego wątpliwości dla rozpoznania sprawy – do pytania, czy wniesiony przez
syndyka masy upadłości pozew, oparty na art. 134 Pr.u.n., o zasądzenie pieniężnej
równowartości nieruchomości sprzedanej przez upadłego na podstawie
bezskutecznej w stosunku do masy upadłości umowy, jest objęty przewidzianym w
art. 132 ust. 2 Pr.u.n. zwolnieniem od opłat sądowych.
W orzecznictwie Sąd Najwyższego problem ten nie był przedmiotem rozważań
zarówno w okresie obowiązywania rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z
dnia 24 października 1934 r. – Prawo upadłościowe (jedn. tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr
118, poz. 512 ze zm. – dalej: „Pr.upadł.”), jak i po wejściu w życie Prawa
upadłościowego i naprawczego. Warto dodać, że przewidziane w art. 132 ust. 2
Pr.u.n. zwolnienie syndyka masy upadłości od opłat sądowych jest powtórzeniem
regulacji zawartej w art. 57 § 1 Pr.upadł., wprowadzonej ustawą z dnia 31 lipca
1997 r. o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24
października 1934 r. – Prawo upadłościowe i niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr
117, poz. 751). W literaturze podkreśla się, że celem tego ustawowego zwolnienia
od opłaty sądowej jest ułatwienie syndykowi zaskarżania czynności upadłego,
zdarza się bowiem, że w masie upadłości nie ma środków na uiszczenie opłat
sądowych.
Stanowiąca przedmiot rozstrzyganego zagadnienia kwestia nie wzbudziła
szerszego zainteresowania w piśmiennictwie, a podejmujący ją autorzy wyrazili
odmienne poglądy. Podniesiono, że przewidziane w art. 132 ust. 2 Pr.u.n.
zwolnienie od opłat sądowych dotyczy każdego powództwa syndyka związanego z
czynnościami dokonanymi przez upadłego z pokrzywdzeniem wierzycieli, a nie tylko
powództwa o ustalenie albo uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną.
Wskazano także – podkreślając jedynie, że z art. 132 ust 2 Pr.u.n. nie wynika
wprost, o jakie powództwa w nim chodzi – iż omawiane zwolnienie od opłat
sądowych nie dotyczy powództwa opartego na art. 134 Pr.u.n.
W literaturze i orzecznictwie przyjmuje się, że art. 134 Pr.u.n. reguluje
konsekwencje bezskuteczności czynności upadłego w sytuacji, w której na
podstawie takiej czynności składniki majątkowe wyszły z jego majątku, np. wskutek
zbycia rzeczy lub prawa, albo do niego nie weszły, np. w wyniku zwolnienia z długu.
Dotyczy to zarówno wypadku, w którym zachodzi bezskuteczność z mocy prawa
(art. 127-128 Pr.u.n.), jak i bezskuteczność wynikająca z wyroku sądu (art. 527 k.c.
w związku z art. 131 Pr.u.n.) lub postanowienia sędziego-komisarza (art. 129-130
Pr.u.n.). Zgodnie z omawianym przepisem, bezskuteczność czynności upadłego
rodzi po stronie syndyka roszczenie o wydanie do masy upadłości w naturze
przedmiotów majątkowych, które ubyły z majątku upadłego albo do niego nie
weszły, bądź roszczenie o zasądzenie – gdy przekazanie wymienionych
przedmiotów w naturze jest niemożliwie – ich równowartości w pieniądzach. W razie
odmowy przekazania tych przedmiotów albo ich równowartości do masy upadłości,
syndyk powinien wytoczyć przeciwko osobie trzeciej odpowiednie powództwo o
świadczenie; w toku sprawy bezskuteczność czynności upadłego podlega badaniu
jako przesłanka rozstrzygnięcia (por. wyrok Sąd Najwyższego z dnia 3 października
2007 r., IV CSK 184/07, OSNC 2008, nr 12, poz. 142).
W literaturze nie budzi zastrzeżeń objęcie zwolnieniem od opłat sądowych
przewidzianym w art. 132 ust. 2 Pr.u.n. – wnoszonego przez syndyka – powództwa
o ustalenie oraz o uznanie czynności upadłego za bezskuteczną. Kontrowersja
dotyczy jednie powództwa opartego na art. 134 Pr.u.n., trafne jest jednak
zapatrywanie, że zwolnienie obejmuje także to powództwo.
Za przyjętą interpretacją art. 132 ust. 2 Pr.u.n. przemawia przede wszystkim
wykładnia językowa. Wynikająca z art. 132 ust. 1 Pr.u.n. legitymacja syndyka do
wytoczenia powództwa dotyczy także powództwa opartego na art. 134 Pr.u.n. To
oznacza, że również do tego powództwa znajduje zastosowanie przewidziane w art.
132 ust. 2 Pr.u.n. zwolnienie syndyka od opłat sądowych, gdyż nie zostało ono
uzależnione od rodzaju powództwa, zwłaszcza ograniczone tylko do powództwa o
ustalenie albo uznanie czynności upadłego za bezskuteczną. Gdyby ustawodawca
chciał takie ograniczenie wprowadzić, to – nadając interpretowanemu przepisowi
odpowiednie brzmienie – dałby temu wyraz.
Wykładnia funkcjonalna również dostarcza argumentów przemawiających za
objęciem powództwa opartego na art. 134 Pr.u.n. zakresem omawianego
zwolnienia od opłat sądowych. Podnoszony w literaturze wskazany cel
wprowadzenia tego zwolnienia jest aktualny także w wypadku wytaczania przez
syndyka powództwa o wydanie masie upadłości w naturze przedmiotów
majątkowych, które ubyły z majątku upadłego albo do niego nie weszły, bądź
powództwa o zasądzenie – gdy przekazanie wymienionych przedmiotów w naturze
jest niemożliwe – ich pieniężnej równowartości. Objęcie omawianym zwolnieniem
od opłat sądowych także tego powództwa ułatwia syndykowi odzyskanie
należących do masy upadłości składników majątkowych oraz sprzyja realizacji celu
postępowania upadłościowego i jego sprawności. Nie bez znaczenia jest też
funkcjonalny związek art. 127-130 i art. 527 w związku z art. 131 oraz art. 134
Pr.u.n. Powództwo oparte na art. 134 Pr.u.n. dotyczy sytuacji, w której z powodu
bezskuteczności czynności upadłego nastąpił ubytek w majątku upadłego, a osoba
zobowiązana do przekazania masie upadłości określonych składników majątkowych
albo ich pieniężnej równowartości nie wykonuje dobrowolnie spoczywającego na
niej obowiązku. Trudno zatem dopatrzyć się racjonalnych powodów
przemawiających za wyłączeniem takiego powództwa syndyka z zakresu
zwolnienia od opłat sądowych przewidzianego w art. 132 ust. 2 Pr.u.n.
Umiejscowienie tego artykułu po przepisach regulujących bezskuteczność
czynności upadłego, a przed art. 134 Pr.u.n., również nie może stanowić argumentu
rozstrzygającego o ograniczeniu zwolnienia syndyka od opłat sądowych tylko do
powództwa o ustalenie i uznanie czynności upadłego za bezskuteczną.
Z tych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w uchwale.