Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 9 lutego 2010 r.
I UK 274/09
Przy ustalaniu podstawy wymiaru emerytury nie uwzględnia się lat kalen-
darzowych, w których ubezpieczony podlegał ubezpieczeniu społecznemu rol-
ników (art. 15 ust. 6 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153,
poz. 1227 ze zm.).
Przewodniczący SSN Romualda Spyt (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Zbigniew Hajn, Zbigniew Myszka.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 9 lutego
2010 r. sprawy z odwołania Jana M. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w R. o wysokość świadczenia, na skutek skargi kasacyjnej ubez-
pieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 24 lutego 2009 r. [...]
1. o d d a l i ł skargę kasacyjną,
2. zasądził od ubezpieczonego Jana M. na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddziału w R. kwotę 120 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa proceso-
wego w postępowaniu kasacyjnym.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny w Katowicach wyrokiem z dnia 24 lutego 2009 r. zmienił wyrok
Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gliwicach Ośrodka
Zamiejscowego w Rybniku z dnia 10 września 2008 r. i oddalił odwołanie ubezpie-
czonego Jana M. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w R. z dnia
13 maja 2008 r. przyznającej mu emeryturę w wysokości najniższej emerytury - z
uwagi na niemożność ustalenia podstawy jej wymiaru zgodnie z zasadami wynikają-
cymi z ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227). W pisem-
nych motywach wyroku Sąd drugiej instancji nie zgodził się ze stanowiskiem Sądu
2
pierwszej instancji, że ubezpieczony, który legitymuje się okresem zatrudnienia w
Kopalni Węgla Kamiennego „R.” w R. w okresie od 25 lipca 1968 r. do 31 marca
1980 r. oraz od 1 kwietnia 1980 r. okresem ubezpieczenia społecznego rolników
(okresem uzupełniającym), może wskazać do podstawy wymiaru emerytury, w myśl
art. 15 ust. 6 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, lata kalendarzowe, w których
podlegał ubezpieczeniu społecznemu rolników (z podstawą wymiaru zero). Zdaniem
Sądu Apelacyjnego, w konsekwencji błędnie Sąd Okręgowy przyjął, że chociaż okres
składkowy i nieskładkowy (z wyłączeniem okresu uzupełniającego) ubezpieczonego
wynosi 11 lat i 8 miesięcy, to istnieje możliwość ustalenia podstawy wymiaru emery-
tury na podstawie przeciętnej podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne
lub ubezpieczenia emerytalne i rentowe w okresie 20 lat kalendarzowych przypada-
jących przed rokiem zgłoszenia wniosku, wybranych z całego okresu podlegania
ubezpieczeniu. Sąd Apelacyjny stwierdził, że ubezpieczony nie legitymuje się 20 let-
nim okresem ubezpieczenia, o jakim mowa w art. 15 ust. 6 ustawy emerytalnej, a
okres podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników, chociaż uwzględniany przy
ustalaniu prawa do emerytury oraz przy obliczaniu jej wysokości, nie ma znaczenia
przy ustalaniu podstawy wymiaru tego świadczenia. Odwołał się do definicji „okresu
ubezpieczenia” wynikającej z art. 4 pkt 5 powyższej ustawy i stwierdził, że jest to
okres opłacania składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz okres nieopła-
cania składek z powodu przekroczenia w trakcie roku kalendarzowego kwoty rocznej
podstawy wymiaru składek, o którym mowa w przepisach o systemie ubezpieczeń
społecznych. Ponadto wskazał, że istotne znaczenie ma pojęcie „ubezpieczony”, któ-
rego znaczenie wynika z pkt 13 przywołanego art. 4. Stanowi on, że jest nim osoba
podlegającą ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, określonym w przepisach o
systemie ubezpieczeń społecznych, a także osoba, która przed dniem wejścia w ży-
cie ustawy podlegała ubezpieczeniu społecznemu lub zaopatrzeniu emerytalnemu, z
wyłączeniem ubezpieczenia społecznego rolników. Podkreślił, że podstawy wymiaru
emerytury nie można było też ustalić ani w sposób wynikający z art. 15 ust. 1 ustawy
emerytalnej - z uwagi na przebieg ubezpieczenia, ani w myśl art. 16 - 22 tej ustawy,
stąd też emerytura została ustalona stosownie do treści art. 23 tej ustawy.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku ubezpieczony zarzucił narusze-
nie art. 10 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS - poprzez jego błędną wy-
kładnię i przyjęcie, że nakaz uwzględnienia okresów pracy w gospodarstwie rolnym
przy ustalaniu prawa i przy obliczaniu wysokości emerytury nie jest tożsamy z naka-
3
zem uznania tych okresów jako „okresów podlegania ubezpieczeniu”. Wskazując na
powyższe skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępo-
wania kasacyjnego.
W uzasadnieniu stawianego zarzutu skarżący podkreślił, że okresy wymienio-
ne w art. 10 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS należy traktować jako
okresy składkowe przy ustalaniu prawa do emerytury i przy obliczaniu jej wysokości.
Interpretacja dokonana przez Sąd Apelacyjny prowadzi do ograniczenia dyspozycji
przepisu art. 10 ust. 1 tej ustawy wyłącznie do „uzupełnienia” okresów ubezpiecze-
nia. Zdaniem skarżącego, zwrot „obliczanie jej wysokości” oznacza także obliczanie
podstawy wymiaru emerytury. Tytuł Rozdziału 4, Działu II powyższej ustawy brzmi
„Ustalanie wysokości emerytur...”, stąd też zawarty w nim art. 56 nie dotyczy oblicza-
nia wysokości emerytur w rozumieniu jej art. 10 ust. 1. Skarżący stwierdził, że wska-
zywana przez niego interpretacja znajduje potwierdzenie w niezwerbalizowanej zasa-
dzie uprzywilejowania ubezpieczonego, która wynika z art. 11 in fine i uchylonego
art. 186 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS oraz z art. 83a ust. 3 z dnia 17
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.) i nosi znamiona interpretacji słusznej, bowiem art.
10 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS wskazuje na subsydiarność wykorzy-
stania okresów pracy w gospodarstwie rolnym przy ustaleniu prawa do emerytury i
stanowi zasadę, że okresy te nie mogą być wykorzystane, jeżeli zostały one zaliczo-
ne do okresów, od których zależy prawo do emerytury lub renty na podstawie przepi-
sów o ubezpieczeniu społecznym rolników. Ponadto pojęcia użytego w przepisie art.
15 ust. 6 „okres podlegania ubezpieczeniu” nie należy utożsamiać z „okresem ubez-
pieczenia” zdefiniowanym w art. 4 pkt 5 powyższej ustawy, bowiem odmiennym poję-
ciom nie należy nadawać tożsamego znaczenia. Jednocześnie z definicji wynikającej
z art. 4 pkt 5 wynika, że „okres ubezpieczenia” to okres opłacania składek na ubez-
pieczenia emerytalne i rentowe oraz okres nieopłacania składek z powodu przekro-
czenia w trakcie roku kalendarzowego kwoty rocznej podstawy wymiaru składek, o
którym mowa w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych. Z kolei według pkt
12 tego artykułu ubezpieczenia emerytalne i rentowe oznaczają ubezpieczenia, o
których mowa w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych, a więc także
ubezpieczenie społeczne rolników, co wynika z treści art. 5 ustawy o systemie ubez-
pieczeń społecznych. Bezsporne jest, że ubezpieczony opłacał składki na ubezpie-
4
czenie emerytalne i rentowe w rozumieniu art. 4 pkt 5, stąd okres pracy w gospodar-
stwie rolnym należy uznać za „okres podlegania ubezpieczeniu” w rozumieniu art. 15
ust. 5. Również sięgnięcie do definicji „ubezpieczonego” nie prowadzi do rezultatów,
jakie uzyskał Sąd Apelacyjny, bowiem ubezpieczony jest osobą podlegającą ubez-
pieczeniom emerytalnemu i rentowemu określonym w przepisach o systemie ubez-
pieczeń społecznych, a zwrot „z wyłączeniem ubezpieczenia społecznego rolników”
odnosi się do drugiej części przepisu art. 4 pkt 13, czyli do osób, które przed dniem
wejścia w życie ustawy podlegały ubezpieczeniu społecznemu lub zaopatrzeniu
emerytalnemu. Nawet, gdyby przyjąć, że ten zwrot dotyczy także pierwszej części
omawianego przepisu, to ma on znaczenie ogólne, a przepis art. 10 ust. 1 szczegól-
ne - ograniczone do ustalania prawa do emerytury i obliczania jej wysokości. Zgodnie
zatem z zasadą lex specialis derogat legi generali, to ten przepis ma zastosowanie w
niniejszej sprawie.
W odpowiedzi na skargę pozwany wniósł o jej odrzucenie, ewentualnie - w
razie uznania jej za dopuszczalną - o jej oddalenie i zasądzenie od ubezpieczonego
na swoją rzecz kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 15 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS podstawę wy-
miaru emerytury i renty stanowi ustalona w sposób określony w ust. 4 i 5 przeciętna
podstawa wymiaru składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe lub na ubezpie-
czenie społeczne na podstawie przepisów prawa polskiego w okresie kolejnych 10
lat kalendarzowych, wybranych przez zainteresowanego z ostatnich 20 lat kalenda-
rzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgłoszono wniosek o emerytu-
rę lub rentę, z uwzględnieniem ust. 6 i art. 176. W myśl ust. 6 tego artykułu na wnio-
sek ubezpieczonego podstawę wymiaru emerytury lub renty może stanowić ustalona
w sposób określony w ust. 4 i 5 przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpie-
czenie społeczne lub ubezpieczenia emerytalne i rentowe w okresie 20 lat kalenda-
rzowych przypadających przed rokiem zgłoszenia wniosku, wybranych z całego
okresu podlegania ubezpieczeniu. Z przepisów tych jednoznacznie wynika, że pod-
stawę wymiaru emerytury stanowi podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie spo-
łeczne (ubezpieczenia emerytalno - rentowe) z określonych lat. Nie jest więc nią
sama składka, stanowiąca określony procent podstawy wymiaru. „Podstawa wymiaru
5
składki” stanowi pojęcie funkcjonujące w prawie ubezpieczeń społecznych i definiuje
je art. 18 ust. 1 - 8 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Oznacza to, że przy
obliczeniu podstawy wymiaru emerytury uwzględnia się to, co enumeratywnie wy-
mienia się w art. 18 ust. 1 - 8 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (przykła-
dowo jest to przychód - w przypadku osób wymienionych art. 6 ust. 1 pkt 1-3 i pkt
18a, kwota uposażenia- w stosunku do posłów i senatorów, kwota stypendium - w
stosunku do stypendystów sportowych i słuchaczy Krajowej Szkoły Administracji
Publicznej, kwota zasiłku, świadczenia integracyjnego lub stypendium - w stosunku
do bezrobotnych, kwota świadczenia socjalnego, zasiłku socjalnego lub wynagro-
dzenia przysługującego w okresie świadczenia górniczego lub w okresie stypendium
na przekwalifikowanie - w stosunku do osób, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 20,
kwota minimalnego wynagrodzenia za pracę - w stosunku do żołnierzy niezawodo-
wych pełniących czynną służbę wojskową i duchownych, kwota uposażenia - w sto-
sunku do żołnierzy pełniących służbę w ramach Narodowych Sił Rezerwowych i
żołnierzy odbywających nadterminową służbę wojskową). Stąd też konsekwentnie
„cały okres podlegania ubezpieczeniu” wynikający z art. 15 ust. 6 ustawy o emerytu-
rach i rentach to wyłącznie taki okres ubezpieczenia, w którym istniała podstawa
wymiaru składek w rozumieniu art. 18 ust. 1 - 8 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, a takim okresem nie jest okres podlegania ubezpieczeniu społecznemu
rolników.
Podkreślenia wymaga to, że spod działania ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych wyłączono rolników (patrz jej art. 5 ust. 1), a ustawa z dnia 20 grudnia
1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 50,
poz. 291 ze zm.) we własnym zakresie określa zupełnie odrębny mechanizm ustala-
nia składek na to ubezpieczenie. Mianowicie, wysokość tych składek wynika wprost z
aktów prawnych (patrz art. 17, art. 25 ust. 8 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rol-
ników oraz obwieszczenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 stycznia 1991
r. w sprawie przeciętnej rocznej wysokości emerytury podstawowej w latach 1983-
1990, M.P. Nr 4, poz. 23), nie stanowią one natomiast określonego procentu „pod-
stawy wymiaru składek”.
Pamiętać także należy, że zasada uwzględniania „lat zerowych” do podstawy
wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne z 20 lat kalendarzowych wybranych z
całego okresu podlegania ubezpieczeniu, przypadających przed rokiem zgłoszenia
wniosku, wywiedziona została z przepisu art. 15 ust. 6 ustawy o emeryturach i ren-
6
tach z FUS w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2003 r., III UZP 2/03 (OSNP
2003 nr 14, poz. 338). Przedtem organ rentowy w swojej praktyce przyjmował, że
niemożność udowodnienia podstawy wymiaru za określony rok kalendarzowy (lata
kalendarzowe) prowadzi do niemożliwości uwzględnienia tego roku (tych lat) w pod-
stawie wymiaru emerytury. W uzasadnieniu tej uchwały wyjaśniono, że przy ponow-
nym ustalaniu wysokości emerytury od podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie
społeczne z 20 lat kalendarzowych wybranych z całego okresu podlegania ubezpie-
czeniu, przypadających przed rokiem zgłoszenia wniosku, uwzględnia się również
rok lub lata kalendarzowe, w których nie można wskazać podstawy wymiaru składek
na ubezpieczenie społeczne wobec nieudowodnienia wysokości osiąganego wyna-
grodzenia za pracę. Chodzi tu o takiego ubezpieczonego, który żądał obliczenia pod-
stawy wymiaru emerytury w oparciu o wynagrodzenie uzyskiwane w wybranych
przez niego 20 latach podlegania pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu. Od
jego wynagrodzenia w każdym z wybranych 20 lat były odprowadzane składki na
ubezpieczenie społeczne. Jedynie z powodu braku dokumentów płacowych nie jest
możliwe udowodnienie wysokości wynagrodzenia będącego podstawą wymiaru skła-
dek na ubezpieczenie w niektórych z tych lat w sytuacji, gdy składki były odprowa-
dzane przez pracodawcę od wynagrodzeń wszystkich pracowników globalnie, a nie
rozliczane indywidualnie. W takim przypadku, zdaniem Sądu Najwyższego, dopusz-
czalne jest wskazanie także tych lat podlegania ubezpieczeniu, w których nie było
możliwości udowodnienia wysokości podstawy wymiaru opłaconych składek. Wów-
czas przyjmuje się zerową podstawę wymiaru składek. Jak z tego wynika, koncepcja
„zerowej podstawy wymiaru składek” wypracowana została przez judykaturę jedynie
w obrębie pracowniczego ubezpieczenia społecznego.
Z treści art. 56 ust. 1 ustawy emerytalnej wynika, że świadczenie ustalone z
uwzględnieniem okresów pracy w gospodarstwie rolnym na podstawie jej art. 10, w
tym okresów ubezpieczenia społecznego rolników, składa się z dwóch części. Pierw-
szą stanowi część świadczenia obliczonego w myśl art. 53, której wysokość jest
uzależniona od stosunku sumy okresów składkowych i nieskładkowych do sumy
okresów składkowych, nieskładkowych i uwzględnionych okresów pracy w gospo-
darstwie rolnym. Przy obliczaniu tej części świadczenia uwzględnione okresy pracy w
gospodarstwie rolnym wpływają na jej wysokość. Uwzględnia się je przy obliczaniu
wysokości emerytury (stosownie do art. 10 ust. 1) w taki sposób, że zwiększają one
liczbę okresów składkowych, bowiem biorą udział w tej operacji matematycznej,
7
która polega na przemnożeniu podstawy wymiaru emerytury przez 1,3 % za każdy
rok okresów składkowych (art. 53 pkt. 2). Drugą cześć świadczenia stanowi zwięk-
szenie o kwotę odpowiadającą części składkowej emerytury ustalonej według zasad
wymiaru określonych w przepisach o ubezpieczeniu społecznym rolników, z
uwzględnieniem całego udowodnionego okresu pracy w gospodarstwie rolnym (art.
53 ust. 2), a więc i w tej części okresy pracy w gospodarstwie rolnym uwzględnia się
przy obliczeniu wysokości świadczenia. Zatem przedstawiona wyżej interpretacja nie
oznacza - jak twierdzi się w skardze - że odrzucenie możliwości wskazywania przy
obliczaniu podstawy wymiaru emerytury „zerowych” lat kalendarzowych - będących
okresami ubezpieczenia społecznego rolników - oznacza, sprzecznie z treścią art. 10
ust. 1, uwzględnianie tych okresów wyłącznie do prawa do emerytury.
W przypadku zaś gdy podstawy wymiaru nie da się ustalić zgodnie z zasa-
dami określonymi w ustawie o emeryturach i rentach z FUS, to również emerytura
przyznana z uwzględnieniem okresów pracy w gospodarstwie rolnym na podstawie
art. 10 ustawy emerytalnej obliczana jest wyłącznie na podstawie art. 23. Wtedy w
istocie okresy pracy w gospodarstwie rolnym pozostają bez wpływu na wysokość
świadczenia, ale wynika to z istoty tego przepisu, który z zasady zrywa związek mię-
dzy wysokością emerytury a wypracowanym stażem emerytalnym i stanowi lex spe-
cialis w stosunku do art. 15 i następnych - określających zasady ustalania podstawy
wymiaru emerytury.
Mając na uwadze powyższe, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
orzekł jak w sentencji. O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podsta-
wie art. 98 k.p.c. w związku z § 11 ust. 2 w związku z § 12 ust. 4 pkt 2 rozporządze-
nia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności
radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej
udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1349
ze zm.).
========================================