Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 25 lutego 2010 r.
II UK 230/09
Okres sprzed wejścia w życie ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emery-
turach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.), za który nie opłacono składek, uwzględnia się
przy ustaleniu kapitału początkowego jako okres składkowy, tylko wówczas,
gdy ubezpieczony wykaże, że w tym okresie pozostawał w stosunku pracy.
Przewodniczący SSN Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Zbigniew Hajn, Romualda Spyt.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 25 lutego
2010 r. sprawy z wniosku Anny G. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziałowi w S. o ustalenie kapitału początkowego, na skutek skargi kasacyjnej
wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 31 marca 2009
r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Pozwany organ rentowy decyzją z 11 marca 2008 r. ustalił ubezpieczonej An-
nie G. kapitał początkowy, jednak z pominięciem kilku wskazanych okresów, w tym
od 1 września 1977 r. do 23 czerwca 1980 r. i od 16 lipca 1980 r. do 31 sierpnia 1981
r. wobec nieopłacenia składek na ubezpieczenie społeczne i niewykazania przez
ubezpieczoną pracy co najmniej w połowie wymiaru czasu pracy.
Ubezpieczona w odwołaniu żądała obliczenia kapitału początkowego z okre-
sami jej pracy w Parafii Rzymskokatolickiej [...] w S.S. w okresie od 1 września 1977
r. do 23 czerwca 1980 r. i od 16 lipca 1980 r. do 31 sierpnia 1998 r.
Sąd Okręgowy w Szczecinie wyrokiem z 28 listopada 2008 r. zmienił decyzję
pozwanego i uwzględnił do kapitału początkowego zatrudnienie ubezpieczonej w tej
Parafii od 1 września 1977 r. do 23 czerwca 1980 r. oraz od 16 lipca 1980 r. do 31
2
sierpnia 1981 r. Ustalił, że ubezpieczona była zatrudniona w Parafii w tych okresach
na pełnym etacie jako katechetka. Miała 18 godzin katechezy tygodniowo i praco-
wała od poniedziałku do soboty w godzinach popołudniowych oraz w niedziele. Pra-
cowała z dziećmi w wieku przedszkolnym oraz z I i II klasy szkoły podstawowej. Pra-
codawcą była Parafia reprezentowana przez proboszcza księdza Henryka O. Angaż
był ustny i była tzw. misja kurii biskupiej - dokument zezwalający na pracę katechety.
Przed jej uzyskaniem ubezpieczona ukończyła 18 sierpnia 1977 r. kurs katechetycz-
ny. Sąd Okręgowy zauważył, że wykonywanie przez ubezpieczoną katechezy nie
było sporne, jak również to, że była to praca równorzędna z pracą nauczycielską w
rozumieniu art. 88 ust. 1 ustawy z 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (wyrok Sądu
Najwyższego z 3 sierpnia 2000 r., II UKN 661/99). Tygodniowy czas pracy nauczy-
ciela w wymiarze 26 godzin określała ustawa z 27 kwietnia 1972 r. Karta Praw i
Obowiązków Nauczyciela. Ubezpieczona spełniała też warunki określone w art. 8
ust. 4 ustawy z 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pra-
cowników i ich rodzin. Wykazała 18 godzin pracy w tygodniu. Nieuiszczenie składek
na ubezpieczenie społeczne przez pracodawcę - Parafię, nie zmienia oceny, że
okresy pracy były dla ubezpieczonej okresami składkowymi (wyrok Sądu Najwyższe-
go z 5 kwietnia 1995 r., II UR 3/95).
Sąd Apelacyjny w Szczecinie po apelacji pozwanego wyrokiem z 31 marca
2009 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego i odwołanie ubezpieczonej oddalił. W uza-
sadnieniu zauważył, że ubezpieczona nie została zgłoszona do ubezpieczenia z ty-
tułu zatrudnienia w Parafii, w związku z czym nie były odprowadzane za nią składki
do ZUS. W regulacji prawnej kapitału początkowego brak jest przepisu, który po-
zwalałby na uwzględnienie przy ustaleniu kapitału początkowego okresów, za które
nie były odprowadzone składki do ZUS z tytułu zatrudnienia w charakterze nauczy-
ciela katechezy. Również w orzecznictwie Sądu Najwyższego nie ma orzeczenia,
które dopuszczałoby taką możliwość. Tylko wyraźne ustawowe zwolnienie duchow-
nych od składek (duchownych przebywających na misjach - wyrok Sądu Najwyższe-
go z 16 maja 2006 r., III UK 21/96) pozwala zaliczyć taką przerwę jako okres skład-
kowy do kapitału początkowego. Natomiast brak jest analogicznej regulacji w odnie-
sieniu do nauczania religii w punktach katechetycznych prowadzonych przez osoby
prawne kościoła katolickiego (parafie). Odrębną kwestią jest uznawanie okresu
składkowego do emerytury (prawa) przy niezapłaceniu składek przez pracodawcę
(choćby wyroki Sądu Najwyższego z 5 kwietnia 1995 r., II UR 3/95 i z 6 kwietnia
3
2007 r., II UK 185/06) oraz nieaprobowane przez Sąd Apelacyjny uwzględnianie
okresów, za które nie została odprowadzona składka ubezpieczeniowa do ustalenia
wartości kapitału początkowego. Przy ustalaniu „podstawy wymiaru" kapitału począt-
kowego ubezpieczonej niedopuszczalne było uwzględnienie okresu jej zatrudnienia
w Parafii w okresach uznanych przez Sąd pierwszej instancji, ponieważ cel i funkcje
systemu powszechnego ubezpieczenia emerytalnego są powiązane z opłacaniem
składek, co warunkuje nabycie prawa do świadczeń oraz ma istotny wpływ na ich
wysokość. Liberalizacja zasady wzajemności składki i świadczenia ma charakter
wyjątkowy i powinna być dokonywana zgodnie „z regułą ścisłego interpretowania
wyjątków". Sąd Apelacyjny wskazał nadto, że brak jest możliwości przyjęcia, iż ubez-
pieczona świadczyła pracę w charakterze katechetki w wymiarze przynajmniej poło-
wy czasu pracy obowiązującego wówczas dla nauczycieli. Świadczenie pracy ubez-
pieczonej miało charakter niesformalizowany i brak jest typowych dla pracowniczego
zatrudnienia dokumentów z tego okresu. Ubezpieczona nie przedstawiła też innych
dokumentów, przykładowo dzienników lekcyjnych, planów lekcji, graficznego obrazu
świadczenia pracy. Świadectwo pracy sporządzono na podstawie okoliczności za-
pamiętanych przez ubezpieczoną i świadka, którego zeznań Sąd nie uznał za wiary-
godne. Dokładne wskazanie przez świadka, że ubezpieczona pracowała 18 godzin
tygodniowo, w kontekście licznych braków i nieścisłości w jego zeznaniach odnośnie
pracy nauczycieli katechezy w spornym okresie, budziło poważne wątpliwości. Cał-
kowicie nieprzydatne były zeznania drugiego świadka (ojca ubezpieczonej) gdyż nie
mógł on powiedzieć ile godzin dziennie jako katechetka pracowała jego córka. Ze-
znania ubezpieczonej nie były do zweryfikowania. Natomiast Sąd pierwszej instancji
pominął, że w spornych okresach ubezpieczona była jednocześnie uczniem, wpierw
Liceum Ogólnokształcącego w S. - od 1 września 1975 r. do 30 maja 1979 r. - a
potem Studium Wychowania Przedszkolnego w S., od 1 września 1979 r. do 19
czerwca 1981 r.
Skarga kasacyjna zaskarżyła wyrok w całości. Wniosła o uchylenie wyroków
Sądów obu instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania bądź o
zmianę orzeczenia poprzez uwzględnienie odwołania i zmianę decyzji przez
uwzględnienie przy ustalaniu kapitału początkowego okresów pracy w Parafii Rzym-
skokatolickiej [...] w S.S. w okresie od 1 września 1977 r. do 23 czerwca 1980 r. i od
16 lipca 1980 r. do 31 sierpnia 1998 r. Skargę oparto na zarzutach naruszenia prawa
materialnego: art. 8 ust. 4 ustawy z 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu
4
emerytalnym pracowników i ich rodzin oraz art. 32 ust. 1 ustawy z 27 kwietnia 1972 r.
Karta Praw i Obowiązków Nauczyciela, jak również art. 88 ust. 1 ustawy z 26 stycz-
nia 1982 r. Karta Nauczyciela, „co w konsekwencji miało wpływ na wynik sprawy al-
bowiem uzasadniało przyjęcie, że wskazany okres z uwagi na brak oparcia ustawo-
wego nie może być w ogóle zaliczony do okresu składkowego bądź chociażby nie-
składkowego w Rp-7".
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga nie ma uzasadnionej podstawy i dlatego została oddalona. Sąd Naj-
wyższy nie rozpoznaje ponownie całej sprawy tak jak sąd powszechny, lecz rozpo-
znaje jedynie skargę kasacyjną od prawomocnego orzeczenia drugiej instancji i gra-
nicę tej oceny wyznaczają zarzuty podstaw kasacyjnych (art. 39813
§ 1 k.p.c.).
Skarga poprzestała tylko na pierwszej podstawie kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 1
k.p.c.), zatem z braku w niej drugiej podstawy kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.) w
ogóle nie podważa podstawy faktycznej zaskarżonego wyroku, którą Sąd Najwyższy
jest związany (art. 39813
§ 2 k.p.c.) w ocenie zasadności podstawy materialnej. Pod-
stawa materialna sprowadza się do zarzutu naruszenia wskazanych przepisów
trzech ustaw, nie określając na czym miałaby polegać ich błędna wykładnia lub nie-
właściwe zastosowanie (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.). Podstawa kasacyjna w ogóle nie
obejmuje regulacji prawnej dotyczącej kapitału początkowego, a wszak to te przepisy
wyznaczały przedmiot sprawy i ostatecznie sedno rozstrzygnięcia. Same bowiem
przepisy nieobowiązujących już ustaw dotyczące wymiaru czasu pracy w zatrudnie-
niu powszechnym (nie niższym niż połowa obowiązującego w danym zawodzie - art.
8 ust. 4 ustawy z 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin) czy nauczycieli (art. 32 ust. 1 ustawy z 27 kwietnia 1972 r.
Karta Praw i Obowiązków Nauczyciela) jak również art. 88 ust. 1 ustawy z 26 stycz-
nia 1982 r. Karta Nauczyciela, nie zawierają norm, które podważyłby sedno argu-
mentacji zaskarżonego wyroku.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że nieopłacanie składek na ubezpieczenie społecz-
ne, nawet gdyby uznać zatrudnienie, nie uprawnia zaliczenia takiego okresu jako
składkowego przy ustaleniu kapitału początkowego. Po wtóre, niezależnie od tego
stwierdzenia, Sąd Apelacyjny negatywnie rozstrzygnął również wobec braku możli-
wości przyjęcia, że ubezpieczona świadczyła pracę w charakterze katechetki w wy-
5
miarze przynajmniej połowy czasu pracy obowiązującego wówczas dla nauczycieli.
Wbrew argumentacji skargi Sąd Apelacyjny nie wyszedł tu poza granice zaskarżenia,
gdyż sąd drugiej instancji jest również sądem merytorycznym, który może rozstrzy-
gnąć spór odmiennie niż sąd pierwszej instancji. Sąd drugiej instancji orzeka na pod-
stawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępo-
waniu apelacyjnym (art. 382 k.p.c.). W ustaleniach stanu faktycznego może też po-
przestać na odmiennej ocenie materiału zebranego przez Sąd pierwszej instancji.
Jeżeli więc Sąd Apelacyjny po określonej analizie uznał brak podstaw do stwierdze-
nia wykonywania zatrudnienia w wymiarze przynajmniej połowy czasu pracy obowią-
zującego wówczas dla nauczycieli, to zarzut w płaszczyźnie materialnoprawnej
skargi oparty na przepisach o wymaganym czasie pracy nie ma znaczenia, skoro
skarga nie ma podstawy procesowej, która podważyłaby warstwę faktyczną zaskar-
żonego wyroku (przykładowo zarzuciła naruszenie art. 382 k.p.c. w związku z art.
3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.). Przy wskazanym ustaleniu brak było podstaw do stwierdzenia
naruszenia przepisów ujętych w podstawie skargi. Właściwy byłby tu aktualny prze-
pis art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. a ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
FUS, zgodnie z którym za okres składkowy uważa się przypadający przed 15 listo-
pada 1991 r. - między innymi - okres zatrudnienia w wymiarze nie niższym niż po-
łowa pełnego wymiaru czasu pracy, za które została opłacona składka na ubezpie-
czenie społeczne albo za które nie było obowiązku opłacania składek na ubezpie-
czenie społeczne, gdyż ten przepis ma na uwadze regulacja tej ustawy dotycząca
kapitału początkowego - art. 174 ust. 2 pkt 1.
Nie można nie dostrzec, że skarga w określony sposób kwestionuje stanowi-
sko zaskarżonego wyroku, że niesporne nieopłacenie składek na ubezpieczenie
społeczne wyklucza ustalenie kapitału początkowego, jednak czyni to tylko w pod-
stawie (przesłance) przedsądu a nie w podstawie kasacyjnej. Są to jednak odrębne
konstrukcyjnie i funkcjonalnie elementy skargi kasacyjnej (art. 3984
§ 1 pkt 2 k.p.c. i
art. 3984
§ 2 k.p.c. w związku z art. 3989
§ 1 k.p.c.). W rozpoznaniu skargi decydują
natomiast podstawy skargi a nie podstawa przedsądu (art. 39813
§ 1 k.p.c. w związku
z art. 3983
§ 1 k.p.c.). Stanowisko zaskarżonego wyroku warunkuje ustalenie kapitału
początkowego od uiszczenia składki i za równorzędna nie przyjmuje sytuacji, w której
do prawa do emerytury uznaje się okres ubezpieczenia, za który pracodawca fak-
tycznie składek nie opłacił (wskazane wyroki w sprawach II UR 3/95 i II UK 185/06),
gdyż regulacja kapitału początkowego jest tu odmienna i wyklucza taką liberalizację
6
zasady wzajemności składki i świadczenia. Inaczej, że tylko opłacenie składki po-
zwala uwzględnić związany z nią okres zatrudnienia do kapitału początkowego. Poza
kapitałem początkowym byłoby więc zatrudnienie, za które składka na ubezpieczenie
społeczne nie została opłacona. Założenie to nie jest uprawnione, gdyż z przepisów
o kapitale początkowym nie wynika taka odrębność sytuacji. Przeciwnie, przepisy o
kapitale początkowym potwierdzają ciągłość regulacji ubezpieczeniowej, skoro zgod-
nie z art. 174 ust. 2 ustawy emerytalnej przy ustalaniu kapitału początkowego
uwzględnia się przebyte przed dniem wejścia w życie ustawy okresy składkowe i nie-
składkowe. Tak nazwane okresy - jako „przebyte" - są przyjmowane do ustalenia
kapitału początkowego i przepis wcale nie warunkuje zaliczenia okresu ubezpiecze-
nia od pewnego ustalenia, że okres ubezpieczenia pracowniczego łączył się z opła-
ceniem składki na ubezpieczenie społeczne (w terminie i w pełnej wysokości). Gdyby
tak przyjąć, to wielu zainteresowanych mogłoby nie wykazać okresu składkowego do
kapitału początkowego przy bezimiennym poprzednio rozliczaniu składek na ubez-
pieczenia społeczne pracowników, przez płatników - pracodawców zatrudniających
powyżej 20 pracowników. Ta sama zasada nie sprawdza się jednak tak samo gdy
okres składkowy stanowić ma podstawę wymiaru, a nie zwykłe zwiększenie stażowe
kapitału początkowego. Podstawę wymiaru kapitału początkowego ustala się tak jak
podstawę wymiaru emerytury, czyli znaczenie ma uiszczenie składki (art. 174 ust. 3).
Jednakże i tu nie jest absolutnie konieczne (pewne) stwierdzenie uiszczenia składki,
skoro przyjęto, że jeżeli nie można ustalić podstawy wymiaru składek w okresie po-
zostawania w stosunku pracy wskazanym do ustalenia podstawy wymiaru emerytury
i renty, za podstawę wymiaru składek przyjmuje się kwotę obowiązującego w tym
okresie minimalnego wynagrodzenia pracowników, proporcjonalnie do okresu podle-
gania ubezpieczeniu i wymiaru czasu pracy (art. 15 ust. 2a w związku z art. 173 ust.
3 ustawy emerytalnej). Rozwiązanie to stosuje się odpowiednio do przeliczenia ka-
pitału początkowego, obliczonego od podstawy wymiaru ustalonej z uwzględnieniem
okresu pozostawania w stosunku pracy, za który nie można ustalić podstawy wy-
miaru składek (art. 2 ustawy z 4 września 2008 r. o zmianie ustawy emerytalnej).
Można więc odwołać się do reguły wnioskowania (a maiori ad minus) i stwierdzić, że
skoro podstawa wymiaru kapitału początkowego w określonych warunkach nie wy-
maga pewnego ustalenia zapłaty składki, to nie może być pomijany sam okres skład-
kowy (ubezpieczenia) do ustalenia zwiększenia kapitału początkowego, nawet gdy
pracownik nie potrafi wykazać opłacenia składki przez pracodawcę.
7
Nie przenosi się to jednak w prosty sposób na sprawę skarżącej, gdyż rozwa-
żane wyżej regulacje prowadzą do zastępczego przyjęcia podstawy wymiaru, czyli
oparte są na stwierdzeniu, że ubezpieczony pracownik otrzymywał wynagrodzenie
za pracę, tyle że nie można obecnie ustalić ile ono wynosiło, zatem że istniała fak-
tyczna podstawa wymiaru składek. W sprawie natomiast nie ustalono, iżby ubezpie-
czonej wypłacano wynagrodzenie za pracę tak jak pracownikowi. Nie jest też sporne,
że nie były płacone składki. Są to więc zasadnicze elementy stanu faktycznego, które
razem z oceną Sądu Apelacyjnego o braku możliwości przyjęcia wykonywania kate-
chezy (pracy) co najmniej w wymiarze połowy czasu pracy, uzasadniają ostatecznie
rozstrzygnięcie, w którym Sąd ten nie uznał spornych okresów przy ustalaniu kapitału
początkowego, przede wszystkim jednakże nie dlatego, że nie było składki, lecz dla-
tego, że nie było zatrudnienia, gdyż nie było zasadniczego dla zatrudnienia wyna-
grodzenia, które stanowiło podstawę wymiaru składki. W sprawie nie spełnia się za-
tem koniunkcja wymagana dla pracowniczego zatrudnienia jako okresu składkowego
przyjmowanego dla ustalenia kapitału początkowego, czyli wykonywania pracy co
najmniej w połowie wymiaru czasu pracy oraz wypłaty wynagrodzenia za pracę w
wysokości i w sposób właściwy dla tego rodzaju zatrudnienia. Kapitał początkowy
jest pochodny od składki, a tę warunkowało wynagrodzenie, którego wypłacania w
sprawie nie ustalono. Nie było kwestionowane, że ubezpieczona zajmowała się kate-
chezą oraz dziećmi przed komunią, jednak nie jest to równoznaczne z pracowniczym
zatrudnieniem. Wbrew skardze nie jest wcale notoryjne to, że osoby świeckie zaan-
gażowane w katechezę lub przygotowanie dzieci do komunii zawsze były zatrudnia-
ne na podstawie umowy o pracę z parafią. Sąd Apelacyjny dokonał w tym zakresie
samodzielnej oceny materiału dowodowego. Zauważył między innymi, że skarżąca
była w odnośnym okresie uczennicą Liceum Ogólnokształcącego w S. a później
uczęszczała tam do Studium Wychowania Przedszkolnego, co z dalszą oceną, że
nie była zgłoszona do ubezpieczenia i nie opłacano za nią składek, przemawiało
przeciwko uznaniu jej pracowniczego zatrudnienia.
Z tych motywów zarzuty podstawy skargi kasacyjnej nie podważyły zaskarżo-
nego wyroku i dlatego orzeczono jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.). Wyrok ten obej-
mował jedynie spór do 31 sierpnia 1981 r., gdyż ubezpieczona nie wniosła apelacji
od wyroku Sądu pierwszej instancji, stąd w skardze nie mogła domagać się
uwzględnia przy ustalaniu kapitału początkowego okresu pracy w Parafii do 31 sierp-
nia 1998 r.
8
========================================