Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 22 kwietnia 2010 r., V CSK 355/09
Sprawa z powództwa Agencji Rynku Rolnego o zwrot dopłaty do ceny
skupu zbóż wypłaconej producentowi w 2001 i 2002 r. podlega rozpoznaniu
na drodze sądowej.
Sędzia SN Marek Sychowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Hubert Wrzeszcz
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Agencji Rynku Rolnego w W.
przeciwko Dawidowi S. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w
Izbie Cywilnej w dniu 22 kwietnia 2010 r. skargi kasacyjnej pozwanego od wyroku
Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 29 maja 2009 r.
oddalił skargę kasacyjną oraz zasądził od pozwanego na rzecz powódki kwotę
3600 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny we Wrocławiu wyrokiem z dnia 29 maja 2009 r. zmienił wyrok
Sądu Okręgowego w Opolu z dnia 12 lutego 2009 r. w ten sposób, że zasądzoną
od pozwanego Dawida S. na rzecz powoda Agencji Rynku Rolnego w Warszawie
(dalej: "Agencja") kwotę 223 486,20 zł z odsetkami zmniejszył do kwoty 214 302,20
zł z odsetkami ustawowymi od dnia 22 stycznia 2008 r., a dalej idące powództwo
oraz apelację pozwanego w pozostałym zakresie oddalił.
Ustalił, że pozwany w 2001 i 2002 r. otrzymał od powoda dopłatę do ceny
skupu pszenicy w łącznej kwocie 223 486,20 zł. Zasady przyznawania dopłat do
ceny skupu zbóż były określone zarządzeniami Prezesa Agencji z dnia 11 czerwca
2001 r. i z dnia 8 maja 2002 r. Przewidywały one, że producentom krajowym zbóż,
którzy dokonają ich sprzedaży przedsiębiorcom posiadającym umowy o skup
zawarte z Agencją, zostaną wypłacone dopłaty. Warunkiem wypłacenia dopłat było
m.in. złożenie wniosku o wypłatę i dostarczenie przez producenta oryginału
oświadczenia producenta według ustalonego wzoru. Agencja zawarła umowę o
skup m.in. ze Zrzeszeniem Producentów Rolnych, spółką cywilną w G. (dalej:
"Zrzeszenie"), której prezesem był ojciec pozwanego Tomasz S. Pozwany złożył w
2001 i 2002 r. wnioski o wypłatę dopłaty do ceny skupu pszenicy. Ze złożonych
przez niego oświadczeń, potwierdzonych zaświadczeniami Urzędu Miasta i Gminy
G., wynikało m.in., że łączna powierzchnia gruntów w użytkowanym przez niego
gospodarstwie rolnym obsiana pszenicą wynosi 155 ha i że pszenica sprzedana w
systemie skupu z dopłatą została wyprodukowana w tym gospodarstwie. W
złożonych oświadczeniach pozwany zobowiązał się do zwrotu otrzymanych od
powoda dopłat do cen skupu zbóż w przypadku, gdyby oświadczenia te zawierały
nieprawdę. Stanowiły one załączniki do umów zawartych między powodem a
Zrzeszeniem. Faktury wystawione przez powoda za sprzedaną pszenicę stanowiły
podstawę wypłacenia mu przez powoda dopłat do ceny skupu. W wyniku kontroli
przeprowadzonej przez Urząd Kontroli Skarbowej w Opolu ustalono, że faktury
wystawione przez pozwanego miały charakter fikcyjny, nie odzwierciedlały bowiem
faktycznych dostaw. Magazynier zatrudniony w jednym z magazynów Zrzeszenia
zeznał, że dowody przyjęcia pszenicy niejednokrotnie wystawiał na polecenie
Tadeusza S. lub innego wspólnika Zrzeszenia, gdy dostawa faktycznie nie miała
miejsca.
Ponadto ustalono, że na wskazanym przez pozwanego areale 155 ha nie
mógł on wyprodukować pszenicy w takiej ilości, jaka wynika z wystawionych przez
niego faktur. Wynikało to z uwzględnienia klasy gruntów i przeciętnej wydajności z
hektara, a także z faktu, że użytkowane przez niego grunty o łącznym obszarze 155
ha obejmowały także łąki, pastwiska, tereny zadrzewione i zakrzewione, nieużytki,
rowy i drogi. Pozwany dostarczył też do Zrzeszenia wyprodukowane przez niego na
użytkowanym gruncie rzepak i kukurydzę. Wreszcie ustalono, że pozwany nie
prowadził samodzielnie gospodarstwa, gdyż grunt wydzierżawił Edeltrudzie K.
Śledztwo w sprawie wyłudzenia dopłat do skupu zbóż jest w toku.
Sąd Okręgowy określił stosunek prawny łączący strony i Zrzeszenie jako
umowę trójstronną o charakterze nienazwanym. Zdaniem Sądu, uwzględnienie
twierdzeń pozwanego co do tego, że faktury stwierdzające sprzedaż przez niego
części pszenicy są zgodne z rzeczywistością, nie podważa faktu, iż złożone przez
niego oświadczenia zawierają nieprawdę, co zgodnie z zawartym w tych
oświadczeniach zobowiązaniem pozwanego powoduje obowiązek zwrócenia przez
niego otrzymanych od powoda dopłat do ceny skupu. Stanowisko to zaaprobował
Sąd Apelacyjny. Wobec podniesienia przez pozwanego zarzutu przedawnienia
uznał, że roszczenie dochodzone przez powoda nie jest ani roszczeniem
okresowym, ani roszczeniem związanym z prowadzeniem działalności
gospodarczej, a zatem ulega przedawnieniu dziesięcioletniemu (art. 118 k.c.), skoro
więc pozew został wniesiony w dniu 6 lutego 2008 r., nie jest przedawnione.
Dokonana przez Sąd Apelacyjny zmiana wyroku Sądu pierwszej instancji nastąpiła
ze względu na uwzględnienie podniesionego przez pozwanego zarzutu potrącenia
kwoty 9184 zł.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w części oddalającej apelację zaskarżył skargą
kasacyjną pozwany, zarzucając nieważność postępowania ze względu na
niedopuszczalność drogi sądowej (art. 379 w związku z art. 378 § 1 oraz art. 1 i 2
k.p.c., ewentualnie art. 386 § 2 k.p.c. – w związku z art. 93 ust. 1 pkt 1 lub 2 i ust. 5
w związku z art. 93a ust. 1 ustawy z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach
publicznych, jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 15, poz. 148 ze zm. albo w związku z
art. 145 ust. 1 pkt 1 lub 2 i ust. 4 oraz w związku z art. 146 ust. 1 ustawy z dnia 30
czerwca 2005 r. o finansach publicznych, Dz.U. Nr 249, poz. 2104 ze zm.).
Zarzucono również naruszenie art. 65 § 1 i 2 k.c., w związku z art. 382, 227 i 217 §
2 w związku z art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., naruszenie art. 227 w
związku z art. 217 § 1 i 2 w związku z art. 278 § 1 i art. 258 w związku z
naruszeniem art. 380, 382 i 291 k.p.c., naruszenie art. 6 k.c. w związku z art. 244 §
1 i art. 316 § 1 k.p.c. oraz art. 27 ust. 2 i art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 28 września
1991 r. o kontroli skarbowej (jedn. tekst: Dz.U. z 2004 r., Nr 8, poz. 65 ze zm.), a
także naruszenie art. 118 w związku z art. 120 § 1 i art. 535 k.c. Skarżący wniósł o
uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego w zaskarżonej części i albo o odrzucenie
pozwu, albo o przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Dopuszczalność drogi sądowej została przesądzona postanowieniem Sądu
Apelacyjnego z dnia 28 lipca 2008 r., którym uchylono postanowienie Sądu
pierwszej instancji odrzucające pozew. Okoliczność ta nie pozbawia pozwanego
możliwości zarzucenia w skardze kasacyjnej nieważności postępowania ze względu
na niedopuszczalność drogi sądowej, gdyż od postanowienia z dnia 28 lipca 2008 r.
skarga kasacyjna nie przysługiwała (art. 3981
§ 1 k.p.c.; zob. też wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 9 marca 2007 r., II CSK 457/06, nie publ.).
Zarzut nieważności postępowania ze względu na niedopuszczalność drogi
sądowej skarżący wywiódł z tego, że dopłaty do ceny skupu zbóż były dotacją
udzieloną z budżetu państwa, której zwrot, jako pobranej nienależnie, następuje na
drodze postępowania administracyjnego (art. 93a ust. 1 ustawy z dnia 26 listopada
1998 r. o finansach publicznych, jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 15, poz. 148 ze zm.,
i art. 146 ust. 1 ustawy z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych, Dz.U. Nr
249, poz. 2104 ze zm.). W czasie, kiedy pozwany otrzymał dopłaty, obowiązywała
ustawa z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych i jej przepisy są
decydujące dla oceny, czy dopłaty były dotacją udzieloną z budżetu państwa.
Według art. 69 ust. 4 tej ustawy, dotacjami są m.in. podlegające szczególnym
zasadom rozliczenia wydatki z budżetu państwa przeznaczone na finansowanie lub
dofinansowanie zadań określonych w ustawie, w szczególności ustawowo
określonych zadań realizowanych przez jednostki inne niż jednostki samorządu
terytorialnego, zwane „dotacjami celowymi”, przeznaczone na finansowanie
działalności bieżącej ustawowo wskazanego podmiotu, zwane „dotacjami
podmiotowymi” oraz dopłaty do określonego rodzaju wyrobów lub usług
kalkulowanych według stawek jednostkowych, zwane „dotacjami przedmiotowymi”.
Te dotacje mogły być udzielane m.in. dla różnych podmiotów wykonujących
zadania na rzecz rolnictwa (art. 72 ust. 1 pkt 4), przy czym minister właściwy do
spraw rolnictwa oraz minister właściwy do spraw rozwoju wsi w porozumieniu z
Ministrem Finansów zostali upoważnieni do wydania rozporządzenia określającego
stawki tych dotacji na jednostkę usługi lub produktu oraz zasad i trybu udzielania
tych dotacji, z uwzględnieniem różnych podmiotów (art. 72 ust. 5).
Wydane na tej podstawie rozporządzenia nie przewidywały dotacji
przeznaczonych na dopłaty do ceny skupu zbóż. Dopłaty do ceny skupu zbóż nie
były dotacjami celowymi ani podmiotowymi; nie były też dotacjami przedmiotowymi.
Po pierwsze dlatego, że nie były objęte, jako dotacje z budżetu państwa,
rozporządzeniem wydanym na podstawie art. 72 ust. 5 ustawy z dnia 26 listopada
1998 r. o finansach publicznych, a po drugie, pochodziły ze środków Agencji.
Stosownie do przepisów obowiązującej w czasie otrzymania przez pozwanego
dopłat ustawy z dnia 7 czerwca 1990 r. o utworzeniu Agencji Rynku Rolnego (jedn.
tekst: Dz.U. z 1997 r. Nr 142, poz. 951 ze zm.), Agencja prowadziła samodzielną
gospodarkę finansową (art. 9 ust. 1), dotacje budżetowe były jedynie częścią jej
przychodów (art. 9 ust. 3), a przychody Agencji przeznaczała na realizację jej zadań
(art. 9 ust. 4), do których należało realizowanie interwencyjnej polityki rolnej
państwa w celu stabilizacji rynku produktów rolnych i żywnościowych oraz ochrony
dochodów uzyskiwanych z rolnictwa (art. 4 ust. 1). Wprawdzie Prezes Agencji był
dysponentem części budżetu państwa (art. 67 ust. 4 ustawy z dnia 26 listopada
1998 r. o finansach publicznych), ale jak wynika z przedstawionego unormowania
dopłaty do ceny skupu zbóż pochodziły z własnych środków Agencji, którymi ona
gospodarowała samodzielnie i dla kwalifikacji ich jako dotacji bez znaczenia jest, że
w części pochodziły z dotacji budżetowej. Dotacja ta była dotacją celową,
przeznaczoną dla Agencji (art. 69 ust. 4), a nie dotacją dla producentów zbóż. Nie
można zatem podzielić zapatrywania skarżącego, że otrzymane przez niego
dopłaty do ceny skupu pszenicy były dotacją w rozumieniu przepisów o finansach
publicznych, a zatem że ich zwrotu, jako dotacji pobranych nienależnie, nie można
dochodzić na drodze sądowej. Nie zachodzi więc zarzucana w skardze kasacyjnej
nieważność postępowania w sprawie ze względu na niedopuszczalność drogi
sądowej.
Skarżący nie podważa stanowiska wyrażonego w zaskarżonym wyroku, że
stosunek prawny łączący strony i Zrzeszenie był umową trójstronną, o charakterze
nienazwanym, na którego treść składają się m.in. oświadczenia pozwanego. Ocena
oświadczeń pozwanego, w których wskazał powierzchnię użytkowanego
gospodarstwa rolnego obsianego pszenicą i z którego wynikało, że pszenica
sprzedana w systemie skupu z dopłatą została wyprodukowana w tym
gospodarstwie, oraz w którym zobowiązał się do zwrotu otrzymanych od powoda
dopłat do cen skupu w przypadku, gdyby jego oświadczenia zawierały nieprawdę,
została dokonana przez Sąd Apelacyjny bez naruszenia art. 65 § 1 i 2 k.c. oraz
przepisów kodeksu postępowania cywilnego wskazanych w skardze kasacyjnej.
Okoliczności złożenia oświadczeń przez pozwanego świadczą, że ich adresatem
był powód. Stwierdzenie nieprawdziwości oświadczeń uzasadniało zatem
roszczenie powoda o zwrot wypłaconych pozwanemu dopłat w całości, mimo że
powód udowodnił, iż tylko w części wypłacone dopłaty dotyczyły pszenicy, która w
rzeczywistości nie została sprzedana. (...)
Zaskarżony wyrok jest wynikiem przyjęcia, że powód wykazał dowodami
stanowiącymi podstawę zaskarżonego wyroku okoliczności faktyczne objęte jego
twierdzeniami, co w świetle prawa materialnego uzasadniało uwzględnienie
powództwa. W stanowisku tym nie można dopatrzyć się naruszenia art. 6 k.c.
Naruszenie takie miałoby miejsce, gdyby Sąd Apelacyjny błędnie uznał, że ciężar
udowodnienia określonych okoliczności spoczywał na pozwanym i obciążył go
niekorzystnymi dla niego konsekwencjami procesowymi wobec nieudowodnienia
tych okoliczności. Pozwany mógł oczywiście dowodzić nieistnienia okoliczności
wynikających z dowodów przeprowadzonych na wniosek powoda, ale
niepowodzenie takiej obrony nie stanowi naruszenia przez Sąd Apelacyjny art. 6
k.c.
Zarzutu skargi kasacyjnej, że wyciąg z wyniku kontroli przeprowadzonej przez
Urząd Kontroli Skarbowej w Opolu i nota sygnalizacyjna sporządzona przez ten
Urząd w następstwie przeprowadzonej kontroli nie są dokumentami urzędowymi
(art. 244 § 1 k.p.c.) nie wspierają powołane w skardze przepisy art. 27 ust. 2 i art.
32 ust. 1 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o kontroli skarbowej (jedn. tekst: Dz.U.
z 2004 r. Nr 8, poz. 65 ze zm. – dalej: "u.k.s."). Pierwszy z tych przepisów stanowi o
tym, komu doręcza się wynik kontroli, a drugi o możliwości zwrócenia się z notą
sygnalizacyjną informującą o nieprawidłowościach dostrzeżonych w wyniku kontroli
skarbowej. Wydanie wyniku kontroli skarbowej wskazującego nieprawidłowości na
podstawie art. 24 ust. 2 pkt 2 u.k.s. (obecnie art. 24 ust. 1 pkt 2) jest czynnością z
zakresu administracji publicznej w rozumieniu art. 16 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 11
maja 1995 r. o Naczelnym Sądzie Administracyjnym, Dz.U. Nr 74, poz.368 ze zm.
(obecnie art. 3 § 2 pkt 4 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu
przed sądami administracyjnymi, Dz.U. Nr 153, poz. 1270 ze zm.; por. uchwała
składu siedmiu sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 7 grudnia
1998 r., ONSA 1999, nr 2, poz. 45). Wynik kontroli skarbowej (art. 24 ust. 1 pkt 2
u.k.s.), jako akt kończący skarbowe postępowanie kontrolne, wydany przez organ
kontroli skarbowej w zakresie jego działania i odpowiadający formie przewidzianej w
art. 27 ust. 1 u.k.s., jest dokumentem urzędowym w rozumieniu art. 244 § 1 k.p.c.
Nie ma podstaw, żeby inaczej zakwalifikować wyciąg z wyniku kontroli. Nota
sygnalizacyjna wystosowana przez Generalnego Inspektora Kontroli Skarbowej lub
dyrektora urzędu skarbowego, informująca o dostrzeżonych w wyniku kontroli
skarbowej nieprawidłowościach, jest także dokumentem, którego podstawą wydania
jest art. 32 ust. 1 u.k.s. Ten dokument również odpowiada wymaganiom dokumentu
urzędowego w rozumieniu art. 245 § 1 k.p.c.
Należy dodać, że skuteczność zarzutu dotyczącego wyciągu z wyniku kontroli
i noty sygnalizacyjnej zależała od tego, czy uznanie ich za dokumenty urzędowe
przez Sąd Apelacyjny stanowiło uchybienie mogące mieć istotny wpływ na wynik
sprawy (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.). Ustalenia stanowiące podstawę zaskarżonego
wyroku poczynione zostały w sprawie także na podstawie innych dowodów, m.in.
protokołu z kontroli skarbowej. Skarżący nie podważa mocy dowodowej tych
dowodów, przypisanej im przez Sąd Apelacyjny. Wadliwe przyjęcie za podstawę
ustaleń wyciągu z wyniku kontroli i noty sygnalizacyjnej stanowiłoby uchybienie
mogące mieć istotny wpływ na wynik sprawy tylko wówczas, gdyby wystarczającą
podstawą ustaleń dokonanych w sprawie nie stanowiły inne dowody, czego
skarżący nie wykazał.
Okoliczność, że roszczenie dochodzone w sprawie wiąże się z umową
sprzedaży, której dotyczy art. 535 k.c., nie świadczy o naruszeniu tego przepisu
przy ocenie, że roszczenie to, jako ulegające przedawnieniu dziesięcioletniemu, nie
jest przedawnione. Wbrew zarzutowi skarżącego, Sąd Apelacyjny trafnie przyjął, że
nie jest to roszczenie związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. Agencja
była instytucją realizującą interwencyjną politykę rolną państwa (art. 4 ust. 1
obowiązującej w czasie otrzymywania przez pozwanego dopłat do ceny skupu
pszenicy ustawy z dnia 7 czerwca 1990 r. o utworzeniu Agencji Rynku Rolnego) i
m.in. prowadziła interwencyjny zakup i sprzedaż produktów rolnych (art. 4 ust. 2 pkt
1 tej ustawy). Nie prowadziła ona działalności gospodarczej w rozumieniu
przepisów o działalności gospodarczej (art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada
1999 r. – Prawo działalności gospodarczej, Dz.U. Nr 101, poz. 1178 ze zm.) oraz w
rozumieniu art. 118 k.c. przede wszystkim dlatego, że jej działalność nie była
działalnością zarobkową. (...)
Z tych względów skargę kasacyjną należało oddalić (art. 39814
k.p.c.).