Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 246/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 maja 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Kazimierz Zawada (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Marek Sychowicz
SSA Jan Futro
w sprawie z powództwa M.(...) sp. j. w P.
przeciwko B.(...) sp. z o.o. w N.
o stwierdzenie nieważności uchwały,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 7 maja 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 11 maja 2009 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Spółka jawna „M.(...)” w P. wytoczyła powództwo o stwierdzenie nieważności
uchwały nr 2/2008 podjętej przez zgromadzenie wspólników pozwanej spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością „B.(…)” w N..
Sąd Okręgowy, oddalając powództwo wyrokiem z dnia 26 stycznia 2009 r., ustalił,
że w dniu 15 października 2008 r. na nadzwyczajnym zgromadzeniu wspólników
pozwanej spółki podjęto zaskarżoną uchwałę, którą do § 9 umowy spółki dodano ust. 6
o treści: „Postanowienia ust. 1 i 2 niniejszego paragrafu nie dotyczą zbywania udziałów
będących własnością Skarbu Państwa”. Wymienione ustępy miały następujące
brzmienie: „Zbycie lub zastawienie udziału wymaga zgody spółki udzielonej przez
zarząd” (ust. 1). „Pozostali wspólnicy mają pierwszeństwo nabycia udziałów
przeznaczonych do zbycia” (ust. 2). Powódka głosowała przeciwko zaskarżonej uchwale
i zgłosiła sprzeciw. Podjęcie tej uchwały pozostawało w związku ze zmianą art. 69b
ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji (jedn. tekst: Dz. U. z
2002 r. Nr 171, poz. 1397 ze zm. – dalej: „u.k.p.”), dokonaną z mocą od dnia 15 stycznia
2003 r.
W ocenie Sądu Okręgowego, bezwzględnie obowiązujący art. 69b u.k.p. w
zmienionym brzmieniu – stanowiący, że do zbywania należących do Skarbu Państwa
akcji lub udziałów w spółkach powstałych na podstawie odrębnych przepisów i w innym
trybie niż określony w tej ustawie stosuje się art. 33-35 tej ustawy – wywarł z dniem 15
stycznia 2003 r. bezpośredni skutek w relacjach między wspólnikami pozwanej spółki. W
konsekwencji od dnia 15 stycznia 2003 r. pierwszeństwo zastrzeżone w umowie
pozwanej spółki nie mogłoby być realizowane nawet wtedy, gdyby nie dostosowano
postanowień tej umowy do zmienionego art. 69b u.k.p, przewidującego obligatoryjny
publiczny tryb zbywania udziałów należących do Skarbu Państwa. W następstwie zatem
wskazanej zmiany stanu prawnego inaczej należy traktować prawa udziałowe Skarbu
Państwa, a inaczej prawa udziałowe pozostałych wspólników pozwanej spółki.
Niedopuszczalna byłaby realizacja pierwszeństwa przez „podstawienie” wspólnika spółki
w miejsce osoby wyłonionej jako nabywca udziałów Skarbu Państwa w trybie objętym
art. 33 w związku z art. 69b u.k.p. Takie „podstawienie” stałoby w sprzeczności z
charakterem tej regulacji.
3
Na skutek apelacji powódki Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 11 maja 2009 r.
zmienił wyrok Sądu Okręgowego i stwierdził nieważność zaskarżonej uchwały. Sąd
Apelacyjny podzielił ustalenia faktyczne leżące u podstaw wyroku Sądu Okręgowego,
ale odmiennie niż Sąd Okręgowy uznał, że zaskarżona uchwała zapadła z naruszeniem
art. 246 §3 k.s.h. Według Sądu Apelacyjnego, pozbawienie pozostałych wspólników
pierwszeństwa nabycia udziałów przysługujących Skarbowi Państwa uszczuplało ich
uprawnienia udziałowe, mogło więc nastąpić tylko przy zastosowaniu art. 246 §3 k.s.h.,
a zatem jedynie za zgodą wszystkich wspólników, których dotyczyło.
Sąd Apelacyjny, podobnie jak Sąd Okręgowy, uznał, że art. 69b u.k.p. w
brzmieniu obowiązującym od 15 stycznia 2003 r. ma zastosowanie także do spółek z
ograniczoną odpowiedzialnością, których umowy w chwili jego wejścia w życie
zastrzegały pierwszeństwo nabycia udziałów dla wspólników, inaczej jednak niż Sąd
Okręgowy ocenił możliwość pogodzenia regulacji prawnej wynikającej z tego przepisu z
zastrzeżonym w umowie spółki pierwszeństwem nabycia udziałów przez wspólników.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, Skarb Państwa, zbywając udziały powinien dokonać
wyboru kontrahenta w trybie określonym w art. 33 w związku z art. 69b u.k.p., a
następnie umożliwić pozostałym wspólnikom realizację przysługującego im
pierwszeństwa co do zbywanych udziałów. Wspólnik korzystający z pierwszeństwa musi
zawrzeć umowę na tych samych warunkach, co kontrahent Skarbu Państwa wyłoniony
w trybie przewidzianym w art. 33 w związku z art. 69b u.k.p. W razie wyłonienia przez
Skarb Państwa kontrahenta w drodze przetargu umowa z nim zawarta przez Skarb
Państwa powinna mieć charakter warunkowy, tj. jej skuteczność powinna być
uzależniona od niewykonania pierwszeństwa przez żadnego ze wspólników.
W skardze kasacyjnej pozwana spółka zarzuciła Sądowi Apelacyjnemu wydanie
wyroku z naruszeniem art. 246 § 3 k.s.h. Prokurator Generalny, zajmując na podstawie
art. 3988
§ 1 k.p.c. stanowisko w sprawie opowiedział się za oddaleniem skargi
kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Artykuł 246 §3 k.s.h. stanowi, że uchwała zmieniająca umowę spółki,
zwiększająca świadczenia wspólników lub uszczuplająca prawa udziałowe bądź prawa
przyznane osobiście poszczególnym wspólnikom, wymaga zgody wszystkich
wspólników, których dotyczy. W sprawie nasuwa się najpierw pytanie o to, czy uchwała
pozbawiająca wspólników przyznanego im w umowie spółki pierwszeństwa nabycia
udziałów w odniesieniu do przeznaczonych do zbycia udziałów Skarbu Państwa mieści
4
się w zakresie hipotezy art. 246 §3 k.s.h. Z pewnością uchwała o takiej treści nie
zwiększa świadczeń wspólników ani nie uszczupla praw przyznanych osobiście
poszczególnym wspólnikom. Ale czy nie uszczupla praw udziałowych wspólników?
Poprzednik analizowanego przepisu, art. 237 § 3 k.h., nie wymieniał uchwały
dotyczącej zmiany umowy spółki uszczuplającej prawa udziałowe. Mowa w nim była o
uchwałach zmieniających umowę spółki zwiększających świadczenia wspólników lub
uszczuplających prawa przyznane osobiście poszczególnym wspólnikom.
Wprowadzona modyfikacja – przyjęcie w art. 246 § 3 k.s.h., że wymaga zgody
wszystkich wspólników, których dotyczy, uchwała zmieniająca umowę spółki
zwiększająca świadczenia wspólników lub uszczuplająca prawa udziałowe albo prawa
przyznane osobiście poszczególnym wspólnikom – była reakcją na kontrowersję, która
wyłoniła się na tle art. 237 § 3 k.h.: czy prawa przyznane osobiście wspólnikowi to tylko
uprawnienia związane z jego osobą, czy także uprawnienia przysługujące mu jako
udziałowcowi spółki na tych samych zasadach co innym wspólnikom. Wymieniając,
obok uchwały dotyczącej zmiany umowy spółki uszczuplającej prawa przyznane
osobiście poszczególnym wspólnikom, uchwałę dotyczącą zmiany umowy spółki
uszczuplającą prawa udziałowe, ustawodawca sprzeciwił się tendencji do uznawania za
prawa przyznane osobiście uprawnień przysługujących wspólnikowi jako udziałowcowi
spółki na tych samych zasadach co innym wspólnikom oraz poddał oba rodzaje uchwał
takiemu samemu reżimowi prawnemu; podjęcie ich uzależnił od zgody wszystkich
wspólników, których one dotyczą (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2005 r., V
CK 562/04, OSNC 2006 nr 4, poz. 70).
Spotykany także w piśmiennictwie oraz orzecznictwie (zob. wyrok Sądu
Apelacyjnego w Katowicach z dnia 15 maja 2008 r., V Ca 163/08, LEX nr 469966),
znajdujący odbicie w skardze kasacyjnej pogląd, że „prawa udziałowe”, o których mowa
w art. 246 § 3 k.s.h., należy łączyć tylko z wymienionymi w art. 174 § 3 k.s.h. „udziałami
uprzywilejowanymi”, jest – jak trafnie wskazano w literaturze przedmiotu – nie do
pogodzenia z brzmieniem art. 246 § 3 k.s.h. i nadaje się do rozpatrywania jedynie jako
postulat de lege ferenda.
Podsumowując, art. 246 § 3 k.s.h. dotyczy także uprawnień wspólnika
przysługujących mu jako udziałowcowi spółki na tych samych zasadach co innym
wspólnikom. Dlatego uchwała pozbawiająca wspólników przyznanego im w umowie
spółki pierwszeństwa nabycia udziałów w odniesieniu do przeznaczonych do zbycia
udziałów Skarbu Państwa mieści się w hipotezie art. 246 § 3 k.s.h.
5
Mimo to art. 246 § 3 k.s.h. nie ma zastosowania do uchwały, którą ograniczono
przyznane wspólnikom pozwanej spółki pierwszeństwo nabycia w odniesieniu do
udziałów przysługujących Skarbowi Państwa, ze względu na jej zgodność z przepisami
objętym odesłaniem zawartym w art. 69b ust. 1 u.k.p. w brzmieniu obowiązującym od 15
stycznia 2003 r. W istocie pierwszeństwo to zostało w tym zakresie uchylone już przez
wymienione przepisy (por. dotyczący podobnej sytuacji wyrok Sądu Najwyższego z dnia
23 marca 2006 r., II CSK 76/05, OSNC-ZD 2008, nr A, poz. 1), stosujące się, jak trafnie
przyjął Sąd Apelacyjny w ślad za Sądem Okręgowym, także do spółek z udziałem
Skarbu Państwa, których umowy w chwili wejścia w życie poruszanej zmiany art. 69b
u.k.p. zastrzegały pierwszeństwo nabycia udziałów dla wspólników (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 21 listopada 2007 r., II CSK 328/07, niepubl., i wyrok Sądu
Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 12 marca 2008 r., I ACa 140/08, LEX nr 465082).
Celem zmiany art. 69b u.k.p. dokonanej z mocą od dnia 15 stycznia 2003 r. było
rozszerzenie ochrony interesów Skarbu Państwa przez poddanie przewidzianym w art.
33 ust. 1 u.k.p. sposobom zbywania akcji także zbywania udziałów w spółkach z
ograniczoną odpowiedzialnością powstałych na podstawie odrębnych przepisów i w
innym trybie niż określony w ustawie o komercjalizacji i prywatyzacji. Zgodnie z art. 33
ust.1 u.k.p. w związku z art. 69b w zmienionym brzmieniu, zbycie udziałów w spółce z
ograniczoną odpowiedzialnością przysługujących Skarbowi Państwa może nastąpić
tylko w jednym z wskazanych trybów publicznych: oferty ogłoszonej publicznie,
przetargu publicznego, negocjacji (uprzednio określanych mianem rokowań) podjętych
na podstawie publicznego zaproszenia oraz aukcji ogłoszonej publicznie, tj. trybów
umożliwiających ubieganie się o nabycie udziałów każdemu zainteresowanemu w
warunkach konkurencji i tym samym zapewniających uzyskanie najkorzystniejszych
warunków zbycia udziałów. Niezastosowanie się do tego wymagania pociąga za sobą
nieważność zbycia (art. 34 u.k.p.).
Realizacja zastrzeżonego dla wspólników w umowie spółki pierwszeństwa
nabycia udziałów w przypadkach, do których ma zastosowanie zmieniony art. 69b u.k.p.,
musiałaby zatem być połączona ze zbyciem udziałów Skarbu Państwa w jednym z
wymienionych trybów publicznych. Wymagałoby to najpierw wyłonienia nabywcy
udziałów w odpowiednim trybie publicznym, następnie zaś zawarcia na warunkach
ustalonych z tym nabywcą umowy o nabycie udziałów ze wspólnikiem korzystającym z
pierwszeństwa. Aby druga z tych umów była możliwa, pierwsza powinna być zawarta
pod warunkiem, że – podobnie jak w razie zastrzeżenia prawa pierwokupu (art. 597 k.c.)
6
– żaden ze wspólników nie skorzysta z zastrzeżonego na ich rzecz pierwszeństwa.
Takiego rozwiązania – za którym opowiedział się Sąd Apelacyjny w zaskarżonym
wyroku i które w pewnym stopniu znalazło wyraz w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 21
listopada 2007 r., II CSK 328/07, mającym wpływ na wyrok Sądu Apelacyjnego w
Poznaniu z dnia 12 marca 2008 r., I ACa 140/08 – nie można jednak pogodzić z
przepisami objętymi odesłaniem zawartym w zmienionym art. 69b u.k.p., a nawet z
samą konstrukcją wykształconego w praktyce zastrzeżenia pierwszeństwa nabycia
udziałów przez wspólników.
Jeżeli chodzi o zastrzeżone dla wspólników w umowie spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością pierwszeństwo nabycia zbywanych udziałów, może się nasuwać
wątpliwość co do rozumienia tego pierwszeństwa: czy kryje się pod nim prawo
pierwokupu w znaczeniu wynikającym z art. 596-602 k.c., czy też inna instytucja.
Rozstrzygnięcie tej kwestii w konkretnym przypadku wymaga oczywiście dokonania
wykładni postanowień umowy spółki zastrzegających to pierwszeństwo (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2006 r., V CK 437/05, LEX nr 173547).
Wbrew jednak dającej się dość często zaobserwować i znajdującej wyraz także w
zaskarżonym wyroku tendencji do utożsamiania zastrzeżonego dla wspólników w
umowie spółki pierwszeństwa nabycia zbywanych udziałów z prawem pierwokupu (por.
np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2001 r., V CKN 536/00, LEX nr 52637,
oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 15 maja 2008 r., V ACa 163/08, i
wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 12 marca 2008 r., I ACa 140/08),
najczęściej nie ma uzasadnionych podstaw do utożsamiania zastrzeżonego
pierwszeństwa z prawem pierwokupu. Już samo użycie terminu „pierwszeństwo” może
przemawiać przeciwko opowiedzeniu się za prawem pierwokupu zbywanych udziałów,
skoro w przepisach obowiązującego prawa, i to nie tylko zawartych w ustawie z dnia 21
sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst: Dz. U. z 2004 r. Nr 261,
poz. 2603 ze zm. – dalej: „u.g.n.”, ale i w kodeksie spółek handlowych, wymienia się
obok „prawa pierwokupu” „pierwszeństwo nabycia” (zob. oprócz art. 109-111, art. 34, 35
ust. 2 pkt 12 i art. 37 ust. 2 pkt 1 u.g.n. oraz art. 338 §2 k.s.h.) – które jest ujmowane
jako odrębna od prawa pierwokupu instytucja prawna (por. uchwała składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 1995 r., III CZP 161/94, OSNC 1995, nr 5,
poz. 71, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 marca 2004 r., II CK 268/03, LEX nr
347269, i wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 12 marca 2008 r., I ACa 140/08).
Poza tym pierwszeństwo nabycia udziałów przez wspólników jest zastrzegane na
7
wypadek zbycia udziałów bez względu na tytuł prawny zbycia, a wykonanie prawa
pierwokupu zakłada co do zasady zawarcie umowy sprzedaży (por. w związku z tym
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2002 r., IV CKN 1903/00, OSNC 2002, nr
11, poz. 137). Poza tym typowe postanowienia umowy spółki przyznające wspólnikom
pierwszeństwo nabycia zbywanych udziałów nie zakładają charakterystycznego dla
prawa pierwokupu – będącego przesłanką skorzystanie z tego prawa – warunkowego
zawarcia umowy sprzedaży (tu: udziałów) z osoba trzecią (art. 596 i 597 k.c.), lecz –
ujmując rzecz w uproszczeniu – nakładają na wspólnika, który zamierza zbyć swe
udziały, powinność zawiadomienia o tym zarządu spółki i pozostałych wspólników tak,
aby mogli oni w sposób wiążący wyrazić zamiar nabycia zbywanych udziałów; w
postanowieniach tych określany bywa też sposób rozwiązywania kolizji pomiędzy
poszczególnymi wspólnikami (zob. w szczególności wyrok Sądu Apelacyjnego w
Poznaniu z dnia 12 marca 2008 r., I ACa 140/08).
Typowe – występujące także w niniejszej sprawie – postanowienia umowy spółki
przyznające wspólnikom pierwszeństwo nabycia udziałów nie nawiązują zatem do
charakterystycznej dla prawa pierwokupu konstrukcji czynności prawnej warunkowej,
mogącej umożliwiać zawarcie umowy o nabycie udziałów ze wspólnikiem korzystającym
z pierwszeństwa na warunkach ustalonych z nabywcą udziałów wyłonionym w trybie
przewidzianym w art. 33 ust. u.k.p. Niezależnie od tego przepisy, do których odsyła
zmieniony art. 69b u.k.p., wykluczają w ogóle posłużenie się konstrukcją czynności
prawnej warunkowej w odniesieniu do umowy zawartej z nabywcą wyłonionym w trybie
publicznym, w celu zapewnienia nabycia udziałów wspólnikom. Zastosowanie tutaj takiej
konstrukcji jest zatem całkowicie wyłączone, nie może się więc opierać również na
zastrzeżeniu prawa pierwokupu w rozumieniu art. 596-602 k.c.
Zgodnie z art. 89 k.c., powstanie lub ustanie skutków czynności prawnej można
uzależnić od zdarzenia przyszłego i niepewnego tylko wtedy, gdy nie sprzeciwia się
temu ustawa lub właściwość czynności prawnej. Według właściwych przepisów, osoba
wyłoniona jako nabywca udziałów Skarbu Państwa w trybie przewidzianym w art. 33 ust.
u.k.p. zawiera wiążącą umowę – jeżeli już nie, ze względu na niezachowanie formy
wymaganej przez art. 180 k.s.h., umowę sprzedaży udziałów, to w każdym razie umowę
zobowiązującą do zawarcia umowy sprzedaży udziałów (por. oprócz art. 702
§3 i art. 703
§3 k.c., §3 ust. 2, §12 ust. 4, §16 ust. 10 i §22b ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 17 lutego 2009 r. w sprawie szczegółowego trybu zbywania akcji Skarbu Państwa,
Dz. U. Nr 34, poz. 264 ze zm., a także odpowiednie przepisy wcześniej obowiązującego
8
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 20 grudnia 2004 r. w sprawie szczegółowego
trybu zbywania akcji Skarbu Państwa, Dz. U. Nr 286, poz. 2871 ze zm., jak również
uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 27 lipca 2006 r., III CZP 55/06, OSNC
2007 nr 5, poz. 68). Przedstawiona regulacja nie pozostawia miejsca na zawarcie
warunkowej umowy z osobą wyłonioną jako nabywca udziałów tylko w tym celu, aby
umożliwić nabycie udziałów na takich samych warunkach wspólnikowi. Byłoby wysoce
nieracjonalne uruchamianie trybu publicznego przewidzianego w art. 33 ust. 1 u.k.p. z
zastrzeżeniem zawarcia umowy sprzedaży udziałów z osobą w nim wyłonioną pod
warunkiem, że w miejsce tej osoby nie wstąpi wspólnik. Zastrzeżenie takie mogłoby
zniechęcać do ubiegania się o nabycie akcji w tym trybie i tym samym osłabiać funkcje
stymulujące tego trybu. Jednocześnie przewidziane w art. 33 ust. 1 u.k.p. tryby
zbywania praw udziałowych, umożliwiając ubieganie się o nabycie udziałów każdemu
zainteresowanemu, pozwalają na to także wspólnikom.
Z przedstawionych przyczyn, ze względu na zasadność podniesionego w skardze
kasacyjnej zarzutu naruszenia art. 246 §3 k.s.h. Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art.
39815
§1 k.p.c. jak w sentencji.