Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 18 maja 2010 r.
III UK 2/10
Skutkiem utraty domniemania konstytucyjności ustawy w konsekwencji
wydania przez Trybunał Konstytucyjny wyroku stwierdzającego niezgodność
jej przepisu z Konstytucją, jest obowiązek zapewnienia przez sądy orzekające
w sprawach, w których przepis ten ma zastosowanie, stanu zgodnego z Kon-
stytucją wynikającego z wyroku Trybunału Konstytucyjnego.
Przewodniczący SSN Jerzy Kwaśniewski, Sędziowie SN: Małgorzata
Wrębiakowska-Marzec, Andrzej Wróbel (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 18 maja
2010 r. sprawy z odwołania Wiesława Z. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziału w S. o prawo do emerytury, na skutek skargi kasacyjnej odwołującego
się od wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 26 listopada 2009 r. [...]
1. u c h y l i ł zaskarżony wyrok w punkcie pierwszym w części uchylającej
wyrok Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Siedlcach z dnia
10 kwietnia 2008 r. [...] i zmienił ten wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że przy-
znaje ubezpieczonemu Wiesławowi Z. prawo do emerytury od dnia 30 listopada 2007
r.
2. o d d a l i ł skargę kasacyjną w pozostałym zakresie.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w Siedlcach (dalej jako organ ren-
towy) decyzją z dnia 22 stycznia 2008 r. odmówił Wiesławowi Z. (dalej jako wniosko-
dawca) przyznania prawa do emerytury, albowiem nie spełnił warunków określonych
w art. 27 i 29 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.,
dalej jako ustawa). Wnioskodawca w odwołaniu od powyższej decyzji domagał się jej
zmiany i przyznania emerytury od dnia 11 lutego 2004 r. W uzasadnieniu odwołania
2
wskazał, że zgodnie z orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 październi-
ka 2007 r., P 10/07, przepis odmawiający prawa do emerytury mężczyźnie, który
ukończył 60 lat i ma 35 letni staż pracy, jest niezgodny z Konstytucją, a zatem nie-
ważny od dnia jego obowiązywania. W ocenie wnioskodawcy, nie ma przeszkód, aby
przyznać mu emeryturę od 11 lutego 2004 r., tj. od dnia, w którym spełnił warunek
ukończenia 60 lat życia, a przy tym ma wymagany staż 35 lat pracy.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Siedlcach wyrokiem
z dnia 10 kwietnia 2008 r. oddalił odwołanie wnioskodawcy uznając, że nie ma pod-
staw prawnych, aby przyznać wnioskodawcy prawo do emerytury na podstawie
dwóch przesłanek, tj. w związku z osiągnięciem wieku 60 lat oraz wykazaniem ponad
35-letniego okresu składkowego i nieskładkowego. Sąd pierwszej instancji stwierdził,
że podstawą prawną do przyznania wnioskodawcy prawa do emerytury na podstawie
tych dwóch przesłanek (wieku 60 lat oraz wykazania ponad 35-letniego okresu
składkowego i nieskładkowego) może być tylko przepis prawa materialnego zawarty
w ustawie. Na dzień wydania zaskarżonej decyzji, jak i na datę wyrokowania, brak
jest takiej regulacji prawnej w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych.
Wnioskodawca zaskarżył powyższy wyrok w całości apelacją, którą Sąd Ape-
lacyjny w Lublinie wyrokiem z dnia 3 lipca 2008 r. [...] oddalił. Sąd Apelacyjny wska-
zał, że powoływany w apelacji wyrok Trybunału Konstytucyjnego należy do tzw. wy-
roków zakresowych. Trybunał dostrzegł pominięcie ustawodawcze czyli stan prawny,
w którym występuje niezgodny z Konstytucją wąski zakres unormowania - emerytura
w warunkach wskazanych w art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy mogła być przyznana wyłącz-
nie kobiecie, z dyskryminującym pominięciem mężczyzny. Z wyroku Trybunału Kon-
stytucyjnego nie sposób wyprowadzić szczegółowych przesłanek nabycia prawa do
emerytury dla mężczyzn w obniżonym wieku emerytalnym - innych niż to określiła
sama ustawa, a tym samym nie można wyprowadzić pozytywnego przepisu o okre-
ślonej treści. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego należy traktować jedynie jako po-
stulat i zobowiązanie skierowane do prawodawcy o ustawowe uregulowanie proble-
matyki, której wyrok dotyczy, w zakreślonym w tym celu czasie. Dopiero po uchwale-
niu przepisu przez ustawodawcę, określeniu w nim przesłanek, które należy spełnić,
aby nabyć prawo do emerytury, i po wejściu tych przepisów w życie, otwiera się dla
wnioskodawcy droga do skutecznego ubiegania się o świadczenie emerytalne. Zda-
niem Sądu Apelacyjnego innych przesłanek nabycia prawa do emerytury, które ni-
3
welowałyby dyskryminujące mężczyzn różnice w warunkach nabywania prawa do
emerytury, nie można dopatrzyć się w unormowaniach konstytucyjnych. Przepis art.
32 Konstytucji traktuje o równości wszystkich wobec prawa i zakazie dyskryminacji,
ale co do zakresu i formy zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy
ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego od-
syła do ustawy (art. 67 ust. 1 Konstytucji). Konstytucja RP daje więc ustawodawcy
swobodę w kształtowaniu uprawnień z zakresu zabezpieczenia społecznego. Sąd
Apelacyjny zważył, że w dacie orzekania nastąpiła zmiana art. 29 ust. 1 ustawy -
ustawą z dnia 28 marca 2008 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Fundu-
szu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 67, poz. 411). Zmiana stanu prawnego na-
stąpiła wskutek realizacji powołanego przez Sąd pierwszej instancji wyroku Trybu-
nału Konstytucyjnego z dnia 23 października 2007 r. W sprawach z zakresu ubezpie-
czeń społecznych sądy dokonują kontroli decyzji według stanu prawnego z daty jej
wydania. Stan prawny obowiązujący w tej dacie, czyli w styczniu 2008 r., nie pozwa-
lał organowi rentowemu na ustalenie wnioskodawcy prawa do emerytury, zatem
wyrok wydany przez Sąd pierwszej instancji, którego zadaniem było zbadanie za-
sadności i legalności wydanej decyzji, jest prawidłowy.
Wnioskodawca zaskarżył powyższy wyrok Sądu Apelacyjnego w całości
skargą kasacyjną.
Wyrokiem z dnia 7 maja 2009 r. Sąd Najwyższy uchylił wyrok Sądu Apelacyj-
nego w Lublinie i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania temu Sądowi. W
uzasadnieniu wyroku Sąd Najwyższy wyjaśnił, że stan prawny w zakresie prawa do
emerytury mężczyzn urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r. zmienił się z dniem
ogłoszenia wyroku Trybunału Konstytucyjnego, w ten między innymi sposób, że z
dniem tym ustało domniemanie konstytucyjności przepisu art. 29 ust. 1 ustawy, a w
rezultacie sądy orzekające w sprawie takiej jak sprawa ubezpieczonego powinny
uczynić wszystko, co leży w zakresie ich kompetencji, aby przywrócić stan zgodny z
Konstytucją. Następnie Sąd Najwyższy wyjaśnił, że zgodnie z wyrokiem Sądu Naj-
wyższego z dnia 2 sierpnia 2007 r., III UK 25/07, w sprawach z zakresu ubezpieczeń
społecznych, sąd ocenia legalność decyzji rentowej według stanu rzeczy w chwili jej
wydania, jednakże w uzasadnionych sytuacjach, kiedy przesłanka prawa do renty
dotycząca wymaganego stażu ubezpieczeniowego spełni się w sposób pewny w dniu
wydania zaskarżonej decyzji, sąd może przyznać ubezpieczonemu świadczenie (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2002 r., II UKN 13/01, OSNP 2003 nr 22,
4
poz. 549). Nawet gdyby uznać, że organ rentowy jest obowiązany do ścisłego i bez-
względnego przestrzegania przepisu art. 29 ust. 1 ustawy, który w dniu rozstrzygania
sprawy wnioskodawcy nie stwarzał - zgodnie z jego brzmieniem - podstaw do przy-
znania wnioskodawcy prawa do emerytury, to ograniczenie takie nie dotyczy sądu
pracy i ubezpieczeń społecznych, który - rozpoznając sprawę taką jak sprawa wnio-
skodawcy po dniu ogłoszenia wyroku Trybunału Konstytucyjnego stwierdzającego
jego niekonstytucyjność - jest obowiązany do podejmowania wszelkich, leżących w
jego kompetencji środków mających ma celu przywrócenie stanu zgodnego z Kon-
stytucją, czyli zapewnienie osobom znajdującym się w takiej jak skarżący sytuacji
materialnoprawnej i procesowej, niedyskryminacyjnego traktowania w zakresie usta-
lania prawa do emerytury. Sąd Najwyższy podzielił pogląd Sądu Apelacyjnego,
zgodnie z którym przepisy Konstytucji nie mogą stanowić podstawy prawnej ustale-
nia ubezpieczonemu prawa do emerytury, jednakże wskazał, że zarówno z treści
wyroku Trybunału Konstytucyjnego, jak i treści nowego przepisu art. 29 ust. 1 ustawy
wynika jednoznacznie, że to Trybunał Konstytucyjny w sentencji orzeczenia sformu-
łował przesłanki niedyskryminacyjnego ustalania prawa do emerytury mężczyznom
(osiągnięcie wieku 60 lat i wykazanie 35-letniego okresu składkowego i nieskładko-
wego). Wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego, ustawodawca nie dysponował w tym
zakresie „swobodą w kształtowaniu uprawnień z zakresu ubezpieczenia społeczne-
go”, ponieważ te przesłanki wymienione w sentencji wyroku Trybunału zostały wpro-
wadzone ustawą nowelizującą wprost do treści art. 29 ust. 1 ustawy. Z uzasadnienia
decyzji organu rentowego i zapadłych w sprawie orzeczeń Sądów obu instancji wyni-
ka zaś, że ubezpieczony spełnił powyższe przesłanki w dniu złożenia wniosku o
ustalenie prawa do emerytury, co Sądy powinny były wziąć pod rozwagę przy rozpo-
znaniu sprawy, stosując zgodną z Konstytucją wykładnię art. 29 ust. 1 w brzmieniu
obowiązującym w okresie od dnia ogłoszenia wyroku Trybunału Konstytucyjnego do
dnia wejścia w życie ustawy zmieniającej lub - co odnosi się do Sądu drugiej instancji
- stosując wprost przepis art. 29 ust. 1 w nowym brzmieniu obowiązującym w dniu
wydania przez ten Sąd zaskarżonego niniejszą skargą kasacyjną wyroku.
Sąd Apelacyjny w Lublinie, rozpoznając sprawę po uchyleniu poprzedniego
orzeczenia przez Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 26 listopada 2009 r. [...] uchylił
zaskarżony wyrok Sądu Okręgowego w Siedlcach z 10 kwietnia 2008 r. [...] i umorzył
postępowanie w zakresie prawa do emerytury wnioskodawcy od dnia 8 maja 2008 r.
W uzasadnieniu powyższego wyroku Sąd Apelacyjny uznał za usprawiedliwione za-
5
rzuty apelacji tylko w zakresie dotyczącym ustalenia prawa do emerytury od dnia 8
maja 2008 r., to jest od daty wejścia w życie nowej treści art. 29 ust. 1 pkt 2 ustawy,
jednakże postępowanie w tym zakresie należało umorzyć, gdyż w toku postępowania
sądowego organ rentowy ustalił wnioskodawcy prawo do emerytury od dnia 8 maja
2008 r. W zakresie dotyczącym ustalenia prawa do emerytury za okres poprzedzają-
cy tę datę, to jest od 11 lutego 2004 r., Sąd Apelacyjny uznał, że apelację należy od-
dalić, ponieważ dopiero zmiana stanu prawnego od dnia 8 maja 2008 r. umożliwiła
ubezpieczonemu nabycie prawa do świadczenia w oparciu o przesłanki ukończenia
wieku 60 lat oraz legitymowania się 35-letnim okresem składkowym i nieskładkowym.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego brak podstaw do ustalenia prawa do emerytury za
okres wcześniejszy, zatem nie ma potrzeby prowadzenia szczegółowych rozważań
dotyczących problematyki związanej ze stwierdzeniem niekonstytucyjności przepi-
sów prawa.
Wnioskodawca zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego skarga kasacyjną w cało-
ści i wniósł o jego uchylenie oraz o uchylenie wyroku Sądu Okręgowego w Siedlcach
z 10 kwietnia 2008 r. w całości i przyznanie wnioskodawcy prawa do emerytury od
dnia 11 lutego 2004 r. Zaskarżonemu wyrokowi wnioskodawca zarzucił naruszenie
art. 29 ust. 1 pkt 2 ustawy, art. 32 i 33 ust. 2 Konstytucji RP oraz art. 39820
k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna wnioskodawcy ma uzasadnione podstawy. Sąd Apelacyjny
w sposób rażący naruszył przepis art. 39820
k.p.c., orzekając w sposób sprzeczny z
wykładnią przepisów prawa dokonaną przez Sąd Najwyższy w wyroku uchylającym
wcześniejsze orzeczenie Sądu drugiej instancji w niniejszej sprawie. Z wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 7 maja 2009 r. [...] wynika jednoznacznie, że z dniem ogłoszenia
sentencji wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 października 2007 r., P 10/07,
to jest z dniem 30 października 2007 r., przepis art. 29 ust. 1 ustawy - w brzmieniu
obowiązującym na dzień wydania decyzji przez organ rentowy w niniejszej sprawie -
utracił domniemanie zgodności z art. 32 i 33 Konstytucji RP w zakresie, w jakim nie
przyznaje prawa do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym mężczyźnie, który
osiągnął wiek 60 lat i co najmniej 35-letni okres składkowy i nieskładkowy. Z powoła-
nego powyżej wyroku Sądu Najwyższego wynika również, że konsekwencją utraty
domniemania konstytucyjności w powyższym zakresie jest obowiązek zapewnienia
6
przez sądy, orzekające w sprawie takiej jak sprawa wnioskodawcy, stanu zgodnego
z Konstytucją RP poprzez zastosowanie wobec mężczyzn niedyskryminacyjnych
przesłanek ustalenia prawa do emerytury, to jest przesłanki osiągnięcia wieku 60 lat
oraz przesłanki 35-letniego okresu składkowego i nieskładkowego. Jak wskazano w
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2009 r., III UK 96/08, Sąd drugiej instancji
powinien zastosować wprost przepis art. 29 ust. 1 w nowym brzmieniu obowiązują-
cym w dniu wydania przez ten Sąd wyroku z dnia 3 lipca 2008 r. [...], ze skutkiem od
daty złożenia wniosku o emeryturę przez wnioskodawcę, który to wniosek został zło-
żony po publikacji wyroku Trybunału Konstytucyjnego. Tymczasem Sąd Apelacyjny,
przytaczając treść art. 39820
k.p.c. i podkreślając związanie wykładnią przepisów
dokonaną w wyroku kasatoryjnym przez Sąd Najwyższy, wydał wyrok w sposób
rażąco odbiegający od interpretacji przyjętej przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7
maja 2009 r. [...], odmawiając zastosowania art. 29 ust. 1 ustawy w nowym brzmieniu
do wniosku złożonego w dniu 30 listopada 2007 r.
Z tych samych powodów za oczywiście uzasadniony należy uznać zarzut na-
ruszenia art. 29 ust. 1 pkt 2 ustawy, gdyż z ustalonego w sprawie stanu faktycznego
wynika, że wnioskodawca spełnił opisane powyżej przesłanki wieku i stażu ubezpie-
czeniowego w dniu złożenia wniosku o ustalenie prawa do emerytury.
Ponieważ podstawa naruszenia prawa materialnego jest oczywiście uzasad-
niona, zaś naruszenie przepisów prawa procesowego w niniejszej sprawie polega na
wydaniu przez Sąd drugiej instancji orzeczenia sprzecznego z wykładnią dokonaną
przez Sąd Najwyższy w wyroku uchylającym wcześniejszy wyrok Sądu drugiej in-
stancji w tej samej sprawie, Sąd Najwyższy przyznaje wnioskodawcy prawo do eme-
rytury od dnia 30 listopada 2007 r., to jest od dnia złożenia wniosku o emeryturę. W
dacie tej wnioskodawca spełnił przesłanki nabycia prawa do emerytury określone w
przepisie art. 29 ust. 1 ustawy, w brzmieniu obowiązującym od dnia 8 maja 2008 r.,
które to przesłanki powinny znaleźć zastosowanie przy rozpoznawaniu wniosku o
przyznanie prawa do emerytury złożonego po opublikowaniu sentencji wyroku Try-
bunału Konstytucyjnego z dnia 23 października 2007 r., P 10/07.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji wyroku.
========================================