Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 147/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 lipca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
Protokolant Maryla Czajkowska
w sprawie z powództwa Elżbiety W.
przeciwko Michałowi Zdzisławowi W.
o stwierdzenie nieważności umów,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 27 lipca 2010 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 4 listopada 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od pozwanego na rzecz
powódki kwotę 5400 zł (pięć tysięcy czterysta) tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 30 grudnia 2008 r. stwierdził nieważność
umowy o podział majątku wspólnego, która została zawarta przez Elżbietę i Michała
W. w dniu 17 listopada 2006 r. oraz aneksu do tej umowy z dnia 29 listopada 2006
r. Ustalił, że strony zawarły związek małżeński w 1986 r. Pochodzi z niego dwoje
pełnoletnich dzieci. W czasie trwania małżeństwa pozwany utrzymywał szczególnie
bliskie kontakty rodzinne z siostrą Zofią K. i jej rodziną. Zofia K. zmarła w maju
2004 r. Strony roztoczyły wówczas opiekę nad jej mężem Józefem K. Ta sytuacja z
czasem stała się niewygodna dla pozwanego i zaczęła w sposób negatywny
wpływać na pożycie stron. Pozwany miał pretensje, że powódka spędza czas
wspólnie z J. K. Z czasem zaczął ją podejrzewać o zdradę. Na tym tle dochodziło
do kłótni i wyzwania powódki przez męża. Powódka nie przyznawała się do
stawianego jej zarzutu, ale pod jego wpływem zaczęła zamykać się w sobie,
unikała przebywania w domu. Na początku 2006 r. powódka podjęła decyzję o
kupnie samochodu i poprosiła pozwanego o pomoc, której odmówił. Okazało się
wówczas, że pozwany zlikwidował wspólny rachunek bankowy i przelał znajdujące
się na nim środki (45 000 zł) na inny rachunek, do którego powódka nie miała
dostępu. Sytuacja w małżeństwie stron pogarszała się, a w konflikt między nimi
zostały zaangażowane także dzieci stron i ich rodziny. Powódka przeżywała
zaburzenia adaptacyjne charakteryzujące się smutkiem, przygnębieniem,
płaczliwością, utrudnionym wykonywaniem bieżących, codziennych zadań oraz
utrudnionym skupieniem uwagi. Powódka skarżyła się na trudności w małżeństwie.
Zażywała dostępne leki ziołowe oraz typowe leki uspokajające, które załatwiali jej
znajomi. Powódka postanowiła wyprowadzić się z domu i kupić mieszkanie.
Pozwany nie zgodził się jednak na pobranie przez powódkę kredytu i podpisanie
wymaganych dokumentów. Było to powodem kolejnych nieporozumień między
stronami, a w sporze tym uczestniczyły dzieci, które opowiadały się po stronie ojca.
Ostatecznie pozwany oświadczył, że w przypadku ustanowienia rozdzielności
majątkowej powódka będzie mogła robić co chce. Powódka przy kupnie mieszkania
korzystała z pomocy J. K. Mieszkanie kupiła w listopadzie 2006 r. W październiku
2006 r. pozwany ustalił u notariusza termin zawarcia umowy przez strony.
3
Powódka była przekonana, że ma być zawarta umowa o rozdzielności majątkowej.
Pozwany nie poinformował jej, że ma być zawarta także umowa o podziale majątku
wspólnego. Gdy notariusz zaczęła czytać projekt tej umowy powódka doznała
rodzaju „szoku" – silnego zaburzenia emocjonalnego, w którym doszło do
zawężenia odbioru bodźców, głębokiego smutku, wyłączenia zdolności logicznego
myślenia i wzmożonej sugestywności na propozycje innych osób. Powódka nie była
w stanie analizować, jakie skutki niesie złożenie podpisu na akcie notarialnym, a
jedynym jej pragnieniem było opuszczenie kancelarii. Natychmiast po podpisaniu
umowy powódka z niej wybiegła, a resztę formalności załatwiał pozwany. Dopiero
po powrocie do domu powódka zrozumiała, że podpisała dokument, który jest dla
niej drastycznie niekorzystny. W trakcie podpisywania umowy powódka z powodu
silnego wzburzenia emocjonalnego miała zniesioną zdolność świadomego podjęcia
decyzji oraz psychicznej swobody podjęcia decyzji. Możliwość wyrażenia woli
(jej uzewnętrznienia) była zachowana. W dniu 17 listopada 2006 r. strony zawarły
umowę ustanawiającą rozdzielność majątkową oraz umowę o podziale majątku
wspólnego. Zgodnie z tą umową własność zabudowanej nieruchomości położonej
przy ul. Sosnowej o wartości 500 000 zł oraz 40 udziałów w sp. z o.o. PTH T.
przypadła pozwanemu, który zobowiązał się zapłacić powódce kwotę stanowiącą
10% wartości rynkowej nieruchomości pod warunkiem, że dokona jej sprzedaży. Po
zawarciu tych umów okazało się, że została pominięta działka gruntu o powierzchni
12 m2
, co spowodowało zawarcie przez strony w dniu 29 listopada 2006 r. aneksu
do umowy o podziale majątku wspólnego, w którym przewidziano jej uzupełnienie o
zapis, że także tę działkę otrzymał pozwany. Po podpisaniu umowy dotyczącej
podziału majątku wspólnego powódka próbowała nakłonić pozwanego do
udzielenia jej wsparcia finansowego. Prawomocnym postanowieniem z dnia 30
kwietnia 2008 r. zostało umorzone śledztwo w sprawie doprowadzenia powódki do
niekorzystnego rozporządzenia mieniem oraz przywłaszczenia mienia przez
pozwanego, z uwagi na brak ustawowych znamion czynu zabronionego.
Sąd Okręgowy uznał, że powódka w trakcie składania oświadczenia woli
w kwestii podziału majątku wspólnego miała zniesioną zdolność świadomego
i swobodnego podjęcia decyzji z zachowaniem możliwości uzewnętrznienia woli
w części dotyczącej możliwości złożenia podpisu na umowie, co w świetle art. 82
4
k.c. uzasadniało stwierdzenie nieważności umowy o podział majątku wspólnego.
Sąd Okręgowy stwierdził również nieważność aneksu do tej umowy z dnia
29 listopada 2006 r., przyjmując, że bez zawarcia umowy o podział majątku
wspólnego nie doszłoby do sporządzenia aneksu.
Apelacja pozwanego została oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia
4 listopada 2009 r., który podzielił ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu
pierwszej instancji. Sąd Apelacyjny podkreślił również, że sposób podziału majątku
wspólnego stron naruszał zasady współżycia społecznego i także z tego względu
umowa była nieważna na gruncie art. 58 § 2 k.c.
Skarga kasacyjna pozwanego została oparta o obie podstawy określone
w art. 3983
§ 1 k.p.c. Zarzucono w niej naruszenie art. 189 k.p.c., art. 82 k.c.,
art. 58 § 2 k.c. oraz art. 328 § 2 k.p.c. i art. 227 w zw. z art. 233 § 1 k.p.c. W oparciu
o te zarzuty skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i oddalenie
powództwa, ewentualnie jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty naruszenia przepisów postępowania nie były uzasadnione. Art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. wymaga, aby uchybienie przepisom postępowania miało wpływ na
wynik sprawy. Sąd Apelacyjny przyjmując, że postanowienia umowy o podział
majątku wspólnego naruszały zasady współżycia społecznego istotnie nie wskazał
wprost, jakie zasady miał na myśli. Zaznaczył jednak wyraźnie, że miał na
uwadze rażące pokrzywdzenie powódki, na skutek pozbawienia jej dorobku całego
życia - bez obiektywnych powodów ku temu. Nie powinno zatem ulegać
wątpliwości, że odwołał się do takich zasad współżycia społecznego jak zasada
sprawiedliwości i zasada równego traktowania i równych praw małżonków.
Brak jest zatem podstaw by przyjąć za skarżącym, że w wyniku braku wskazania
przez Sąd Apelacyjny, jakie zasady współżycia społecznego miał na myśli, Sąd ten
nie rozważył sprawy co do istoty. Nieuzasadnione było także twierdzenie,
że niewyjaśnienie, czy powódka miała romans z mężem zmarłej siostry pozwanego
miało istotny wpływ na wynik sprawy, gdyż wpływało na ocenę, czy powódkę
powinny chronić wówczas zasady współżycia społecznego, do których odwołał się
5
Sąd. Nie można bowiem przyjąć, aby ewentualna zdrada, której mogłaby dopuścić
się powódka, powodowałoby skutek w postaci pozbawienia jej prawa do otrzymania
należnej jej części majątku wspólnego.
Bezzasadny był zarzut, że powódka nie miała interesu prawnego
w domaganiu się ustalenia nieważności umowy o podział majątku wspólnego
z tego względu, że w przypadku jej nieważności mogła wystąpić
o przeprowadzenie podziału majątku wspólnego przez sąd. Osoba, dla której
nieważna umowa rodzi negatywne konsekwencje w sferze jej majątku ma interes
prawny w ustaleniu, że umowa taka jest nieważna, tym bardziej, że powódka nie
była zobowiązana do domagania się przeprowadzenia podziału majątku wspólnego
przez sąd. W przypadku stwierdzenia nieważności poprzednio zawartej umowy
uzyskałaby zaś możliwość ponownego umownego uregulowania kwestii sposobu
podziału majątku wspólnego. Brak interesu zachodzi zaś z reguły wówczas, gdy
zainteresowany może na innej drodze osiągnąć w pełni ochronę swoich praw
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 2002 r., IV CKN 1519/00 ).
Skarżący podniósł zasadnie, że Sąd Apelacyjny nie wskazał jednoznacznie,
czy powódka znajdowała się w stanie wyłączającym zarówno świadomość, jak
i swobodę podjęcia decyzji i wyrażenia woli, podczas gdy art.82 k.c. wymienia
odrębnie te przyczyny uznania czynności prawnej za nieważną. Ta argumentacja
skarżącego wskazuje jednak raczej na wadliwość uzasadnienia zaskarżonego
wyroku, a nie niewłaściwe zastosowanie tego przepisu. Dla stwierdzenia
nieważności oświadczenia woli w oparciu o art. 82 k.c. wystarczające jest bowiem
istnienie jednej z przyczyn uznania umowy za nieważną. W judykaturze przyjęto,
że ustalenie stanu świadomości, o jakim mowa w art. 82 k.c., jest sprawą stanu
faktycznego i jego oceny na podstawie przeprowadzonej przez sąd analizy
wszystkich ujawnionych dowodów i okoliczności towarzyszących złożeniu
oświadczenia woli, mogących mieć wpływ na prawidłowe, to znaczy w pełni
świadome jej wyrażenie (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 marca
2000 r., II CKN 489/2000 i wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 września 2000 r.,
II CKN 1093/2000 ). Sąd Apelacyjny odwołując się do poglądów prezentowanych
w judykaturze odnośnie stanu wyłączającego świadome powzięcie decyzji
i wyrażenie woli stwierdził wyraźnie, że przy uwzględnieniu poczynionych
6
w sprawie ustaleń powódka znajdowała się w takim stanie w dacie składania
oświadczenia woli w umowie o podział majątku wspólnego. Ustalenia faktyczne nie
mogą być kwestionowane w postępowaniu kasacyjnym (art. 398.3 § 3 k.p.c.).
Niezasadny był zatem zarzut niewłaściwego zastosowania art. 82 k.c. przez
uznanie, ze powódka znajdowała się w stanie świadomości, o którym mowa w tym
przepisie.
Zgodnie z poglądami prezentowanymi w orzecznictwie stan wyłączający
świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli nie oznacza całkowitego zniesienia
świadomości. Wystarczające jest istnienie takiego stanu, który powoduje brak
rozeznania, niemożność rozumienia posunięć własnych i posunięć innych osób
oraz niezdawanie sobie sprawy ze znaczenia i skutków własnego postępowania
(zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2006 r., IV CSK 7/05). Brak jest
podstaw by stwierdzić, że stan, w jakim znajdowała się powódka (zaskoczenie
treścią aktu notarialnego, którego wcześniej nie znała w połączeniu ze stanem
psychicznym powódki wywołanym nieporozumieniami małżeńskimi, który przejawiał
się zaburzeniami adaptacyjnymi) wykluczał uznanie go za wyłączający swobodne
podjęcie decyzji i wyrażenie woli. Sąd Apelacyjny posiłkując się opinią biegłego
przyjął, że powódka przeżyła rodzaj szoku – silnego wzburzenia emocjonalnego,
w którym doszło do zawężenia odbioru bodźców, głębokiego smutku, wyłączenia
zdolności logicznego myślenia i wzmożonej sugestywności na propozycje innych
osób w wyniku czego nie była w stanie analizować jakie skutki niesie złożenie
podpisu na akcie notarialnym, co pozwalało przyjąć, że znajdowała się w stanie
wyłączającym swobodne podjęcie decyzji.
Bezzasadny był również zarzut błędnej wykładni art. 82 k.c. w wyniku
przyjęcia, że brak świadomości lub swobody dotyczy powzięcia decyzji lub
wyrażenia woli, podczas gdy wada oświadczenia woli występuje, gdy brak
świadomości lub swobody dotyczy zarówno powzięcia decyzji, jak i wyrażenia woli.
Nie ulega wątpliwości, że sposób rozumienia art. 82 przedstawiony przez
skarżącego jest prawidłowy. Brak jednak podstaw by inne rozumienie tego przepisu
przypisać Sądowi Apelacyjnemu. W uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia
kilkakrotnie podkreślał on, że powódka składając oświadczenie woli w umowie
o podział majątku wspólnego znajdowała się w stanie wyłączającym także
7
swobodne wyrażenie woli. Odrębnym zagadnieniem, niezwiązanym z wykładnią
art. 82 k.c. i oceną zasadności zarzutu w tym zakresie, było ustalenie czy powódka
znajdowała się w stanie wyłączającym swobodne wyrażenie woli. W tym zakresie
wymaga zatem jedynie odnotowania, że Sąd Okręgowy w oparciu o opinię biegłego
przyjął, że powódka zachowała możliwość uzewnętrznienia woli jedynie w części
dotyczącej złożenia podpisu na umowie.
Z przyczyn wyżej wskazanych skarga kasacyjna była pozbawiona
uzasadnionych podstaw i podlegała oddaleniu na podstawie art. 39814
k.p.c.
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 98 § 1, 391
i 39821
k.p.c.
md